Morgunblaðið - 10.01.1968, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. JANÚAR 1063
15
Valtfíitaka kommúnistaflokksins í Tékkóslóvakíu árið 1948:
„Ljús ykkar er slokknað að eilífu“
Jan Masaryk utanríkisráðherr a á líkbörunum. Myndin var tekin 12. marz 1948.
• Það var þriðjudagsikvöldið,
25. febrúar 1948, við Wances-
las-torgið í hjarta Prag, höfuð-
borgar Tékkóslóvakíu. Neon-
Ijósin í byggingu eins stærsta
dagblaðs landsins „Slobodne
Slovo“ — aðalmálgagn Jafn-
aðarmannaflokksins, slokknuðu
eitt af öðru, unz aðeins var
eftir Ijós á skiltinu á þaki bygg
ingarinnar, þar sem nafn blaðs-
ins skartaði stórum, björtum
stöfum. Það merkti: „Frjálst
orð“.
• Eftir andartak var einnig
nafnið horfið og byggingin al-
myrkvuð, starf hennar stöðvað,
rödd blaðsins þögnuð. Frá gjall
arhornum hinum megin torgs-
ins heyrðist: „Starfsmenn blaðs
ins „Frjálst orð‘, ljós ykkar er
slokknað að eilífu“.
Orðin komu frá áróðursmið-
stöð kommúnista, sem höfðu á
skömmum tíma hrifsað völdin í
landinu í sínar hendur með að-
ferðum, sem nú eru or'ðnar
gamalkunnar en vöktu þá enn
furðu manna. Markvisst höfðu
þeir unnið að því frá styrjaldar
lokum að grafa undan lýðræði
og frelsi Tékkóslóvakíu, unz
þáð riðaði við og féll. Síðan
eru liðin tuttugu ár. Nætur-
myrkur kommúnismans hefur
grúft yfir Tékkóslóvakíu sem
öðrum ríkjum Austur-Evrópu,
en síðustu árin er sem örla’ð
hafi á örlítilli morgunskímu og
vonir hafa kviknað um upprisu
nýs dags. Þróun heimsmálanna
hefur knúið fram breytingar á
framkvæmd kommúnismans.
Þótt forvígismenn kommúnism-
ans komizt auðveldlega af án
frjálsrar hugsunar og frjálsra
orða eru efnaleg þægindi og
veraldleg gæði eftirsóknarverð
í þeirra augum. Því hefur það
nú gerzt, að þeir menn í for-
ystuliði tékkneskra kommún-
ista, sem telja sig þekkja fljót-
virkari leiðir til efnahagslegra
framfara en þær, sem til þessa
hafa verið farnar, hafa nú ýtt
til hliðar þeim manni, sem við
stjórnvöl skútu þeirra hefur
staðið og sagt: „Nú viljum við“.
JÞetta hefur gerzt í hverju
kommúnistaríkinu í Austur-
Evrópu á fætur öðru og hvar-
vetna leitt til betra ástands en
áður var. Er jafnvel svo komið,
að frá Austur-Evrópu berst
öðru hverju ómur frjálsra
radda, — að vísu undur veikur
en þó sýnir hann, að þær eru
þarna einhvers staðar, — að
tuttugu ára kommúnismi hefur
ekki nægt til að þagga niður í
þeim að eilífu, eins og áróðurs-
tæki kommúnista boðuðu í
Prag, — og hann hefur vakið
með mönnum þá von, að ein-
hvern tíma muni ljós hins
frjálsa orðs lýsa á ný upp göt-
ur og torg í Prag og öðrum aust
ur-evrópskum borgum.
★ ★ ★
Valdarán kommúnista í
Tékkóslóvakíu var framhald
atburða, sem áður höfðu
gerzt í Ungverjalandi, Búlga-
ríu, Rúmeníu og víðar. Lengi
framan af vonuðu menn, að
lýðræðið í Tékkóslóvakíu stæði
þáð föstum fótum, að kommún-
isminn fengi ekki gleypt þjóð-
ina, auk þess sem forseti lands-
ins og stjórn höfðu svo vinsam-
leg samskipti við Sovétstjórn-
ina, að talið var, að hún mundi
láta þar við sitja.
Stofnun lýðveldisins Tékkó-
slóvakíu hafði verið lýst yfir
28. október 1918 eftir uppgjöf
Austurríkis og Ungverjalands í
heimsstyrjöldinni fyrri. Þá tóku
við æðstu embættum þeir
menn, sem árum saman höfðu
barizt fyrir sjálfstæði og sam-
einingu Tékka og Slóvaka;
Thomas Masaryk, Slóvaki, er
lengi hafði búið me'ðal Tékka,
varð forseti; Karel Kramer,
Tékki, varð forsætisráðherra,
Edvard Benes varð utanríkisráð
herra, Mila Stefánik varð her-
málaráðherra.
Landfræðileg lega ríkisins
skapaði frá upphafi ótal vanda-
mál. í Bæheimi og Moravíu,
sem áður höfðu lotið yfirráð-
um Austurríkis, voru átök milli
Tékka, er töldu 6.5 milljónir
og Þjóðverja, er voru rúmar
þrjár milljónir og neitúðu frá
upphafi að viðurkenna stofnun
hins nýja ríkis. Og í Slóvakíu
og Rutheniu, sem áður höfðu
lotið yfirráðum Ungverja, neit-
aði ungverski minnihlutinn að
viðurkenna ríkisstofnunina. Fór
svo, að mestur hluti þeirra flutt
ist brott en eftir urðu innan
landamæra Tékkóslóvakíu um
700.000 Ungverjar. Þar við bætt
ist, að aðalþjóðirnar tvær, Sló-
vakar og Tékkar, voru á harla
ólíku framfara- og menntunar-
stigi; Slóvakar að mestu
ómennta’ðir bændur, er um alda
raðir höfðu búið við frumstæð
skilyrði, en Tékkar mun lengra
komnir. Slóvakar voru strang-
trúaðir kaþólikkar en Tékkar
lítt trúaðir.
Brýnustu verkefni stjórnar-
innar voru að leysa þessi mál,
jafnframt því að koma efnahag
landsins á réttan kjöl eftir öng
þveiti styrjaldarinnar.
Landinu var sett stranglýð-
ræðisleg stjórnarskrá, þar sem
gert var ráð fyrir þingi í tveim
ur deildum, er kjósa skyldi al-
mennum frjálsum kosningum. í
fulltrúadeild áttu sæti 300 þing-
menn 30 ára og eldri, kjörnir
af borgurum 21 árs og eldri
og til sex ára í mesta lagi. En
í öldungadeildinni voru 150
þingmenn 45 ára og eldri, sem
kjörnir skyldu af borgurum, er
voru 26 ára og eldri, í mesta
lagi til átta ára. Stjórn landsins
skyldi ábyrg gagnvart fulltrúa-
deildinni, sem hafði vald til að
ógilda ákvarðanir öldungadeild
arinnar. Hinsvegar höföu %
hlutar öldungadeildarþing-
manna vald til að ógilda sam-
þykktir, sem minna en % hlut-
ar þingmanna fulltrúadeildar-
innar höfðu gert. Forseti var
valinn af þinginu til sjö ára.
Þá voru sett ýmis ákvæði til
að tryggja réttindi minnihluta
þjóðflokkanna. Þótt tékkneska
væri aðalmál ríkisins skyldi
þjóðflokkum, sem næðu 20% af
þjóðinni allri, heimilt að nota
sína eigin tungu m.a. vi’ð rétt-
arhöld og hafa sérskóla.
Masaryk var forseti landsins
til ársins 1935, en þá tók Benes
við embættinu. Fram til þess
tíma hafði hann óslitið gegnt
embætti utanríkisráðherra og
var óvenjuleg staðfesta í utan-
ríkisstefnu Tékkóslóvakíu mfð-
að við það, sem þá gerðist. Rík
ið var hlynnt Vesturlöndunum,
sérstaklega Frökkum og Benes
var ákafur talsmaður þess að
efla Þjóðabandalagið. Helztu
andstæðingar hins nýja ríkis
voru Ungverjar og sambúðin
við Pólland var heldur stirð.
Hins vegar voru góð samskipti
við Júgóslavíu og Rúmeníu og
einnig allsæmileg vfð Weimar-
lýðveldið þýzka. Það var fyrst
með tilkomu nazismans, sem
snerist á ógæfuhliðina. Benes
hafði gert ýmislegt til að vinna
bug á þrjózku Súdeta-Þjóðverj-
anna og varð nokkuð ágengt,
en sú viðleitni varð að engu
með tilkomu nazismans, sem
festi fljótlega rætur meðal Sú-
deta-Þjóðverjanna, ekki sízt
vegna þess hve kreppan hafði
leikið iðnaðarhéruðin þar að
mörgu leyti verr en önnur
landssvæði Tékkóslóvakíu.
Óþarft er að rekja þá atburði,
sem gerðust á valdaárum naz-
ista — þau eru öllum minnis-
stæð. En það átti eftir að hafa
mikilvæg áhrif á þróun mála í
Tékkóslóvakíu eftir styrjöldina,
að Vesturveldin, þ.e. Bretar og
Frakkar, skyldu fórna landinu
svo orðalaust með Múnchenar-
samkomulaginu og það án þess
áð hafa nðkkurt samband við
stjórn landsins. Það gátu Tékk-
ar ekki fyrirgefið.
Þegar nazistar tóku Tékkósló-
vakíu, flýðu margir forystu-
menn ríkisins úr landi og sum-
arið 1941 setti Benes, forseti, á
laggirnar útlagastjórn með að-
setri í London. Meðal þeirra,
sem áttu sæti í þeirri stjórn,
var Jan Masaryk, sonur Thom-
astar Masaryk, forseta, einlæg-
ur lýðræðissinni, eins og faðir
hans, og gerðist aldrei flokks-
bundinn. Eftir að þýzku
herirnir höfðu verið hraktir
úr Tékkóslóvakíu, sneri útlaga-
stjórnin heim. Benes kom til
Prag 16. maí 1945.
í fyrstu eftirstríðsstjórninni,
sem taldi tuttugu ráðherra
áttu sæti sjö kommúnistar en
flestir hinna voru vinstrisinn-
aðir lýðræðissinnar. Jan Masa-
ryk var utanríkisráðherra, utan
flokka og landvarnaráðherra
Ludvik Svoboda, hershöfðingi,
einnig utan flokka en hlynnt-
ur kommúnistum. Það, sem réð
úrslitum um gang málanna á
næstu árum, var að látið var
undan kröfu kommúnista um,
að maður úr þeirra flokki, Cac
lav Nosek, skyldi skipaður inn
anríkisráðherra, því að undir
það embætti heyrði lögregla
landsins og hann hófst þegar
handa við að „hreinsa“ til inn-
an hennar og koma kommúnist-
um í mikilvægustu stöður um
landið allt. Einnig heyrði und-
ir innanríkisráðherra ríkisút-
varpið og opinberar fréttastofn
anir og leið ekki á löngu áður
en þær urðu að áróðurstækj-
um kommúnista.
Stefna stjórnarinnar í efna-
hagsmálum var mjög vinstri
sinnuð og kommúnistar lögðu
alla áherzlu á að auka þjóð-
nýtingu. Þegar voru helztu iðn
fyrirtæki þjóðnýtt, svo og bank
ar námur og tryggingafélög
og ýmsar aðrar ráðstafan-
ir gerða til þess að auðvelda
ríkinu íhlutun í atvinnulífið.
Andkommúnistar, þar á meðal
sósialdemokratar reyndu að
halda aftur af kröfum komm-
únista, þeir vildu fallast á þjóð
nýtingu upp að vissu marki en
töldu hana ekki einhlíta og
visst frelsi nauðsynlegt í öll-
um greinum þjóðlífsins.
Við kosningarnar árið 1946
fengu kommúnistar flest at-
kvæði. Með samvinnu við sosí-
aldemókrata náðu þeir 52% at-
kvæðamagns á þinginu og ný
stjórn var mynduð undir for-
ystu Klements Gottvalds,
úr flokki kommúnista.
Fyrsta meiri háttar verkefni
stjórnarinnar var að fram-
kvæma tveggja ára efnahags-
áætlun, einskonar viðreisnar-
áætlun, sem miðaði að því að
koma fótum undir efnahag
landsins eftir styrjöldina. Fram
kvæmd þessarar áætlunar hófst
1. janúar 1947. En þetta ár
urðu geysilegir þurrkar í Tékkó
slóvakíu og uppskerubrestur
mjög alvarlegur. Stjórn lands-
ins vildi fegin taka boði um
efnahagsaðstoð samkvæmt
bandarísku áætluninni um end
urreisn Evrópu (Marshall áætl
uninni). En þá sýndi Sovét-
stjórnin vináttu sína í raun og
tilkynnti stjórninni í Prag, að
það væri ósamrýmanlegt banda
lagssáttmála Tékkóslóvakíu og
Sovétríkjanna ef tékkneska
stjórnin færi til Parísar að
ræða um efnahagsaðsto'ð frá
Vesturveldunum.
Framhald á bls. 17
Beneis forseti til hægri við eiðtöku kommúnistastjórnarinnar eftir valdatökuna í febrúar 1948.
Antonín Zapotocký leiðtogi veraklýðssamtakanna skrifar undir eiðstafinn sem vara-forsætis-
ráðherra. Til hægri er Klement Gottwald forsætisiráðherra.