Morgunblaðið - 10.04.1968, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. APRÍL 1968
17
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
BÚKASAFN AB
i.
ALMENNA bókafélagið hóf fyr
ir nokkru útgáfu sérstaks bóka-
flokks, sem bókasafn AB kall-
ast. Fimm bækur hafa nú verið
prentaðar af flokki þessum: ein
fornritaútgáfa, sögur úr Skarðs-
bók undir umsjón Ólafs Hall-
dórssonar; eitt sautjándu aldar
rit, Píslarsaga Jóns Magnússon-
ar; eittritgerðasafn, líf og dauði
eftir Sigurð Nordal; og loks tvær
skáldsögur, Anna frá Stóruborg
eftir Jón Trausta og Kristrún í
Hamravík eftir Guðmund G.
Hagalín. Eins og sjá má af þess-
ari upptalning, hafa ljóð ekki
enn verið tekin upp í þennan
bókaflokk, hvað sem síðar verð
ur.
Ætla má, að með útgáfu þess-
ara fimm bóka sé mörkuð nokk-
ur stefna, þannig að þegar sé
hægt að geta sér til um, hvað
fyrir forráðamönnum útgáfunnar
vaki.
Almenna bókafélagið gefur út
margar bækur ár hvert. Þegar
félagið hóf útgáfu þessa bóka-
flokks, varð manni á að spyrja:
Hvers vegna réðst félagið í út-
gáfu sem þessa til hliðar við
aðra útgáfustarfsemi sína? Hví
eru þessar bækur ekki sniðnar
eftir öðrum bókum félagsins að
gerð og útliti, svo dæmi sé tekið?
Er einungis verið að bjóða upp
á fjölbreyttari kili til að þekja
með hillur og veggi? Er þetta
sölubragð — er verið að höfða
til söfnunarnáttúru, því sá, sem
byrjaður er að safna slíkum
flokki, heldur auðvitað áfram til
að eignast hann allan, komplet?
Eða er þessi útgáfa hreint út
sagt þjónusta, er aðeins verið að
gefa fólki kóst á sígildum bók-
menntum íslenzkum í vönduðum
en ódýrum útgáfum?
Svona lagaðar spurningar
kunna nú að bögglast fyrir
brjósti manns, en ekki er bein-
línis nauðsynlegt, að þeim sé
svarað. Höfuðtilgangurinn skipt
ir líka minnstu máli, ef tiltækið
heppnast og aðrir njóta góðs af.
Hingað til hefur allvel til tekizt,
og vonandi verður svo hér eftir.
Náttúrlega er ekki við því að
búast, að undantekningarlaust
allir séu á einu máli um,
hvaða verk skuli velja til
útgáfu af þessu tagi. En sé
að valinu fundið, verður að hafa
í huga, það sem Ijóst virðist vera,
ef dæma skal af útgáfu þessara
fimm fyrstu bóka, að bókasafni
AB mun ekki ætlað að verða
samsafn eintómra öndvegisverka
t.d. beztu verka okkar mestu
höfunda, heldur mun þessum
flokki ætlað að verða eins konar
stofn að heimilisbókasafni, alveg
eins og nafnið gefur til kynna:
bókasafni, sem sýnir ekki aðeins
mestu ris íslenzkra bókmennta,
þar sem þær gnæfa alhæst, held-
ur fyrst og fremst breidd þeirra,
fjölbreytni fá fyrstu tíð til þessa
dags.
Hitt kann að vera einskær til-
viljun, að fjórar þessara fimm
fyrstu bóka, sem út eru komnar,
eru t.d. meira eða minna trúar-
legs efnis, þannig að hver þeirra
endurspeglar kristna trú frá
sjónarhorni þeirra tíma séð, þeg-
ar bókin var í letur færð. Tök-
um sem dæmi sögur úr Skarðs-
bók. Þær eru í senn frumkristi-
legt rit og miðaldalegt. Hvort
sem áhrif slíkra rita hafa verið
hér meiri eða minni við upphaf
ritaldar og kristni, eru sögurnar
að minnsta kosti dæmi þess,
hvernig kristin trú var þá aug-
lýst með þjóðinni.
Píslarsögu Jóns Magnússonar
mundu víst margir nefna hjátrú-
arrit fremur en trúarvit. Ekki
verður þó framhjá því gengið,
að Píslarsagan var samin og færð
í letur af presti, sem í áratugi
þjónaði kalli sínu, einum af mörg
um drottins þjónum þessa lands.
Ef Píslarsagan er lélegur túlkari
kristninnar, þá lýsir hún samt
því tímabili kristinnar kirkju,
þegar myrkravöldin urðu ljóss-
ins máttarvöldum yfirsterkari.
Og svo kemur Kristrún gamla
í Hamravík, í senn forneskjuleg
og hversdagsleg, en þó svo ná-
læg nútímanum, að hún er búin
að standa af sér allar kreddur,
heilagra manna sögur og galdra-
brennur jafnt sem meistara Jón.
Hún er nokkurs konar frum-
manneskja, brjóstvitsvera, þjóð-
arsál á mótum gamalla og nýrra
tíma. Hún er ofar stund og stað
og gæti því talizt til hvaða ald-
ar, sem vera skal. Hún er krist-
in í orði að því einu leyti, sem
henni sjálfri þóknast. Trú sína
rækir hún einkum í verki, og
trúarofsa fyrri alda blæs hún
frá sér, sem hann sveimar í kring
um hana í holdtekinni mynd son
arnefnu hennar — arkarkrumma
sem hún svo kallar.
Síðast kemur svo Nordal með
erindi sín um líf og dauða. Vís-
indamaður og heimsborgari stíg-
ur í stólinn.
Nordal heldur próf á barna-
trú sinni. Hvers virði var hún?
Eða skil ég ekki rétt, að það
sé hún, sem höfundur er að meta
og virða í ljósi þeirrar þekking-
ar, sem hann hefur síðar áunn-
ið sér?
Sigurður Nordal hefur verið
öðrum mönnum skyggnari á sögu
íslenzkrar menningar. Hann er
maður tveggja tíma. Honum gef
ur sýn aftur og fram eins og
Lj ósvetningagoðanum forðum.
Slíkur maður fleygir ekki sakn-
arlaust frá sér sínum gamla á-
trúnaði. Og enn síður tekur
hann hugsunarlaust við nýjum.
„Hvað getum við,“ segir Nor-
dal í upphafi þessara erinda
sinna, „vitað eða hugsað réttast
um tilgang mannlegs lífs og
hvernig þeim tilgangi verði náð?
Hvað eigum við að meta mest í
lífinu? Hverjar eru leiðirnar til
þess að verða sem farsælastir, til
sem mestrar gæfu sjálfum okk-
ur og öðrum? Þetta er í mínum
augum merkilegasta vandamálið
fyrir hvern mann, mikilvægasta
málið í mannheimi."
Sjötta og síðasta erindið um
líf og dauða (Nordal flutti er-
indin í útvarp endur fyrir löngu)
er dæmisaga, Ferðin, sem aldrei
var farin. Erindunum fylgir svo
eftirmáli, nokkuð langur, og lýk
ur með þessum orðum.
„Ef við tökum þann kostinn að
lúta lægra en forfeður okkar, í
stað þess að líta hærra, vitum
við ekki fyrr en okkur getur
farið að bregða enn lengra í ætt-
ir fram og erum komnir á fjóra
fætur.“
Þessar „stólræður" Nordals
hafa líklega vakið meiri athygli
en nokkuð annað, sem hér hef-
ur verið skrifað um trúmál á
þessari öld, og gegnir það, í sann
leika sagt, engri sérstakri furðu,
því erindin skírskota ekki aðeins
til þeirra, sem trúa, heldur einn-
ig til hinna, sem aðeins hugsa.
En nú langar mig að víkja ögn
nánar að hverri bók fyrir sig
í þessu bókasafni Almenna bóka
félagsins.
n.
Ólafur Halldórsson sá um út-
gáfu Skarðsbókarsagna og fylg-
ir þeim úr hlaði með inngangi.
Ólafur er handritamaður. Inn-
gangur hans fjallar að talsverð-
um hluta um Skarðsbókarhand-
ritið, sem bankarnir k eyptu á
uppboði í London og gáfu svo
Handritastofnuninni (eða þjóð-
inni, ef menn vilja heldur hafa
það svo).
En Ólafur gerir betur en fræða
um handritið, því hann leitast
einnig við að kynna efni sagn-
anna fyrir lesandanum, og veitir
ekki af, því „bók sú sem hér
birtist er ætluð almenningi á Is-
landi,“ segir hann.
Og svo gerir hann grein fýrir,
hvernig hann valdi efnið. Kveðst
í fyrsta lagi hafa valið „það sem
skemmtilegast er aflestrar í öðru
lagi þá kafla sem bera af að
stíl og málfari, og í þriðja lagi
hafa verið teknir með fáeinir kafl
ar sem gefa góða hugmynd um
trúfræðilegar vangaveltur og hug
myndaheim þeirra manna sem
sömdu sögurnar.“
Ef sögurnar væru lesnar fyrst
og formálinn á eftir, væri í
W ' ítíN.U •
. —4-- —4J
fí H

—.
'V -
ý; 1
/- j<
sjálfu sér hægt að komast í gott'
skap við að rekast á þá stað-
hæfing Ólafs, að hann hefði val-
ið „það sem skemmtilegast er af-
lestrar“. Hvernig er þá hitt?
mundi maður spyrja.
Ólafur hefur áður tekið fram
í inngangi sínum, að „bókfellið
í Skarðsbók er furðanlega hvítt
ennþá, og lítur út fyrir að hún
hafi ekki verið mikið lesin," seg-
ir hann, og eru þau orð stórum
trúanleg.
íslendingum hafa nefnilega allt
af leiðzt helgir menn, nema hvað
Guðmundur góði hefur verið vin
sæll, einnegin sem þótt hefur
hlýða að muna eftir Þorláki
helga, þegar skálað hefur verið
fyrir minni guðsmannsins á
messudegi hans. Það liggur í aug
um uppi, að Almenna bókafélag-
ið gefur þessar sögur út í
því skyni einu að fagna
heimkomu Skarðsbókar, og
er það ef til vill ærið til-
efni. En sögurnar eru leiðin-
legar. Það verður ekki af þeim
skafið. Ólafur hefur því trauð-
lega valið „skemmtilegustu1 þætt
ina. Hinsvegar mætti orða það
svo — ef við látum eftir okkur
að tala vont mál, að hann hafi
valið úr bókinni, það sem hann
fann þar minnst leiðinlegt.
Og sé í sjónhending litið yfir
útgáfu þessara fimm fyrstu rita
í bókasafni AB, þykir mér prent-
un þessara Skarðsbókarþátta
ein orka þar tvímælis.
En einskis virði er bókin auð-
vitað ekki. Inngangur Ólafs Hall
dórssonar er bæði ljós og skil-
merkilegur og einkar tilvalið
dæmi um það, hvernig sérmennt
aður maður getur blásið lífi í
efni, sem liggur annars utan við
áhugasvið flestra manna.
En hvað sem allri skemmtun
líður, standa sögur úr Skarðsbók
í ljómanum af háum aldri sínum.
Og með hliðsjón af stíl og máli
eru sögurnar auðvitað forvitni-
legar fyrir þá, sem á það stunda.
Stíllinn á þessum sögum er í sum
um greinum frábrugðinn stíl ann
arra rita fornra, sem fjalla um
óskyld efni, og er gaman að bera
það saman.
III.
Læsilegri og merkilegri en þess
ar sögur úr Skarðsbók er Písl-
arsaga Jóns Magnússonar, enda
þó aldurinn veiti henni ekki hálft.
forvígi á við rit, sem svo eru
forn, að þau voru í fyrstunni
skráð á bókfell.
Píslarsaga er einstætt verk.
Líklega er erfitt að benda á ann-
að rit íslenzkt, þar sem efni og
formi lýstur jafn hatrammlega
saman. Málflutningur Jóns er
jafn sjúklegur og andstyggileg-
ur, eins og málfar hans er kraft-
mikið, þrungið. Ósjálfrátt skynj-
ar lesandinn, hvernig angistin,
kvölin knýr fram í huga þessa
hrjáða manns þau orð, sem hann
veit kröftugust í málinu. Minna
þykir honum ekki gagn gera.
Hann er meir en glaðvakandi.
Hvert skilningarvit hans er yf-
irspennt. Þjáning hans er engin
uppgerð. Það er ægilegur veru-
leiki, sem stendur honum fyrir
hugskotssjónum. Og árangurinn
verður þessi furðulega kómedía
díabólíka, þessi römmu og safa-
ríku blóm illskunnar. Ef til vill
hefur blekking aldrei verið var-
in af innilegri sannfæring.
En því aðeins er þessi Píslar-
saga svo merkileg, sem raun ber
vitni, að hún er meira en rétt
og slétt sálgreining eins sturlaðs
prests. Hún er skýrsla um ástand
sinnar aldar. Og var það nokkur
hending, að þvílík skýrsla skyldi
vera samin á slíkri öld?
Var það tilviljun, að eitt af
meiri háttar lausamálsverkum
sautjándu aldar skyldi vera sam-
ið af hálfgeggjuðum manni?
En Píslarsaga er líka braut-
ryðjandavp.rk. A sautjándu öld
þurfti í sýálfu sér talsvert ímynd
unarafl i il að láta sér hugkvæm-
ast svo fjarstæðan hlut eins og
að sknfa ævisögu sína. Jafnvel
lengi síðan mátti telja íslenzkar
sjálfsævinsögur á fingrum sér.
Eigurður Nordal sá um þessa
útgáfu Píslarsögu fyrir Almenna
Vókafélagið, og fylgir henni, auk
’ormála, ritgerð hans, Trúarlíf
síra Jóns Magnússonar.
IV.
Anna frá Stóruborg (ég nefni
verkin eftir aldri) er hvorki
bezta né mesta skáldverk Jóns
Trausta. En sé éinvörðungu litið
á söguleg skáldverk hans, mun
Anna frá Stóruborg að minnsta
kosti álítast þeirra vinsælast, og
verður ekki bent á aðra skáld-
sögu Jóns Trausta'sem almennari
hylli hafði notið, ef undan er
skilið hans mesta verk, Halla og
Heiðarbýlið.
Anna frá Stóruborg er líka
sömu kostum búin og önnur
beztu skáldverk Jóns Trausta,
hún er spennandi og sann-
færandi jafnframt því sem hún
er fágað skáldverk og skírskotar
til lesenda á öllum aldri.
Fáum höfundum á þjóðin meiri
skuld að gjalda en Jóni Trausta.
Misjöfnu gengi hafa íslenzkir rit
höfundar átt að fagna, fyrr og
siðar. En hafi nokkru sinni átt
að níða niður höfund, þá má
segja, að svo hafi átt að fara
með Jón Trausta.
„Guðmundur Magnússon er og
verður leiðinlegur," skrifaði Ein
ar Ben. Linar þótti honum nú
ekki hlýða að orða það. En hví-
líkt öfugmæli! Því öllu meiri fjar
stæðu var ekki hægt að segja
um skáldverk Jóns Trausta.
Kannski var hann einum of dug-
legur. En það er annar handlegg-
ur. Málfar sitt hefði hann á
stöku stað getað vandað betur.
Hann hefði líka getað „klippt"
betur efni sitt. En allt voru það
þó smámunir hjá ótvíræðum kost
um hans sem skáldsagnahöfund-
ar. Og að segja að hann væri
leiðinlegur — það var nánast að
segja hvítt vera svart, fjarstæð-
ari gat ósanngirnin tæpast orðið.
En þeir voru fleiri en Einar
Ben., sem hreyttu ónotum að
Jóni Trausta. Óhætt er að full-
yrða, að enginn íslenzkur rithöf-
undur hafi áður né síðar goldið
svo einhliða fordóma né heldur
átt færri málsmetandi formæl-
endur, það er að segja á fyrsta
og síðasta skei'ði sínu sem rithöf-
undur.
En almennum vinsældum hafa
sögur hans aldrei glatað. Þvert á
móti hafa þær notið meira geng-
is og almennari útbreiðslu með
hverju ári og má auðvitað, meðal
annars, þakka það ágætri heild-
arútgáfu, sem verið hefur á
markaði óslitið síðustu tuttugu
árin. Þessi sérstaka útgáfa á
Onnu frá Stóruborg ætti þó ekki
að liggja kyrr, því átta binda
ritsafn er ekki á hverju strái, þó
útbreitt sé.
Fróðlegt er að minnast þess,
um leið og hliðsjón er höfð af
öllum þeim mótblæstri, sem Jón
Trausti varð fyrir, meðan hann
var að senda frá sér verk sín, að
fá skáldverk frá sama tíma munu
hafa reynzt varanlegri að áhrif-
um nema ef til vill kvæði Einars
Benediktssonar. Sögur Jóns
Trausta eru auðvitað misjafnlega
mikill skáldskapur. En bezta verk
hans, Halla og Heiðarbýlið, er og
verður öndvegisverk í íslenzkum
bókmenntum, jafnvel þó fáum
einum sé skipað til þess öndveg-
is.
V-
Kristrúri í Hamravík er í sumu
tilliti meistaraverk Hagalíns.
Vandalaust er að vísu að benda
á önnur verk frá hendi hans, sem
fágaðri sé og sléttari, gallalaus-
ari. Síðasta skáldsaga Hagalíns,
Márus á Valshamri, tekur þann-
ig fram Kristrúnu í Hamravík.
En séu leituð uppi þau skáld-
verk Hagalíns, þar sem hann hef-
ur náð beztum tökum á efni sínu
og jafnframt gætt ákjósanlegs
hófs í stíl, munu ekki einu sinni
beztu skáldsögur hans verða efst
ar á blaði, heldur smásögurnar.
En jafnvel niðurstaðan af
slíkri athugun mundi ekki
rýra hlut Kristrúnar í Hamra-
vík. Hún stæði fyrir sínu,
eftir sem áður. Til dæmis er
engum vafa undirorpið, að sú
saga er hagalínskari en nokkur
saga Hagalíns, enda þó með séu
taldar smásögur hans. Hún er
líka býsna merkilegur áfangi á
ritferli hans.
Hagalín hafði snúið heim frá
Noregi fáeinum árum áður en
hann færði hana í letur. Þar
hafði hann kynnzt frjálsum sagna
stíl Hamsuns í réttu umhverfi. Og
þar hafði hann líka verið á slóð-
um sértrúarflokka og trúarofsa,
eins og hvort tveggja gerist hvim
leiðast. Ennfremur hafði hann tek
ið að gefa gaurn að því, sem
var að gerast á vettvangi stjórn-
málanna, en þar mátti nú segja
að undur og stórmerki væru i
vændum.
Allt, sem verið hafði að brjót-
ast um í höfundinum, leitaði út-
rásar í þessari sögu. En þar með
var líka bundinn endi á þroska-
feril hans sem ungs höfundar. Við
horf hans voru ráðin, stíllinn fall
inn í skorður, aðferðin þaulpróf-
uð.
Og svo reyndist kröftug per-
sóna Kristrúnar gömlu, að lengi
síðan var hún höfundi sínum hálf
gerður ofjarl. Hún gekk aftur £
seinni skáldsögum Hagalíns, þar
sem honum tókst lakar upp, og
varð honum þá til engrar frægð-
ar.
Sá, sem endilega vildi fiska eft-
ir veilunum í skáldsögum Haga-
líns frá fimmta áratugnum (Móð-
ir ísland; Konungurinn á Kálf-
skinni), ætti því ekki að ganga
fram hjá Kristrúnu í Hamravík,
því fyrirboða þess sem Hagalín
átti eftir að senda frá sér lakast,
er einnig þar að finna.
En svo áleitin sem Kristrún
reyndist vera í skáldsögum Haga-
líns, verða spor hennar ekki að
sama skapi auðrakin í smásögum
hans. Langt er því frá, að Krist-
rún í Hamravík sýni allar hliðar
hans sem skáldritahöfundar, enda
þó hún sýni fleiri hliðar hans
en nokkurt annað verk hans, út
af fyrir sig. Eg nefni sem dæmi —
fyrst minnzt er á smásögur Haga-
líns — söguna um Hóla—Jónu.
Móðir barnanna heitir hún. Sá
sem hefði ekki spurnir af þeirri
sögu, teldist ekki vel lesinn í
Hagalín. Ég nefni líka Strandið
á heiðinni og Staddur á Lágeyri.
Ef maður hefur ekki komizt í
kynni við þær sögur, verða þau
kynnisleysi ekki bætt upp með
neinum skáldsagnalestri.
En allt um það er Kristrún í
Hamravík, eins og raunar
Framhald á bls. 18