Morgunblaðið - 26.05.1968, Blaðsíða 11

11
»>01 TAM as íTTTTTACn.TVTVrTTF’ CTTf-TA TRVrTTDÍTC'!
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. MAÍ 1968.
SAMTAL VIÐ KRISTJÁN ELDJARN
DR. KRISTJÁN Eldjárn er
Svarfdælingur, fæddur 6. des.
1916. Foreldrar hans eru Þór-
arinn Eldjárn hreppstjóri, sem
enn er á lífi, sonur sr. Kristjáns
Eldjárns Þórarinssonar, sem
var síðasti prestur á Tjörn, og
Sigrún Sigurhjartardóttir frá
Urðum í Svarfaðardal, sem var
hálfsystir Sigfúsar Sigurhjart-
arsonar, alþingismanns.
Kristján Eldjárn er álinn
upp á Tjörn í Svarfaðardal, en
fór í Menntaskólann á Akur-
eyri og lauk þaðan stúdents-
prófi 1936. Hann las fornleifa-
fræði í Kaupmannahöfn næstu
þrjú ár og tók fyrrahluta próf
í þeirri grein, en 1939 varð
hann kennari í Menntaskólan-
um á Akureyri, „ — í þeirri trú,
sem margir reyndari menn
báru í brjósti, að stríðið, sem
hófst um haustið, mundi ein-
ungis vera él, sem fljótt mundi
stytta upp, og eins gott að
standa það af sér hér heima“.
En þegar ljóst var, að styrjöld-
in mundi dragast á langinn
innritaðist hann í heimspeki-
deild Háskóla íslands 1941, og
lauk prófi í íslenzkum fræðum
Vörið 1944, en síðar doktors-
prófi við sama háskóla 1957.
Ðöktorsritgerð hans fjallar um
fornleifar og heitir „Kuml og
hugfé úr heiðnum sið á ís-
landi“. Hann hefur ritað margt
annað, t.d. „Gengið á reka“ og
„Hundrað ár í Þjóðminjasafm"
o. fl. Kristján Eldjárn tók við
starfi þjóðminjavarðar af Matt-
híasi Þórðarsyni 1. des 1947.
Kona Kristjáns er Halldóra
Ingólfsdóttir Eldjárn, fædd og
uppalin á ísafirði.
Það er ekki úr vegi að
spyrja Kristján Eldjárn að því
í upphaf i máls okkar, hvað
helzt hafi dregið hann að nor-
rænum fræðum.
Hann svarar:
„Sennilega hefur það verið
mitt eigið upplag og svo hefur
skólagangan á Akureyri og and-
inn, sem ríkti í Menntaskólan-
um þar átt einhvern þátt í að
draga huga minn að húmanísk-
um fræðum. Ég* fékk mikinn
áhuga á tungumálum, og ætl-
aði fyrst að verða tungumála-
kennari, en svo sneri ég fljót-
lega yfir í fornleifafræði og
loks íslenzk fræði. Annars get
ég ekki gert mér fullnægjandi
grein fyrir, hvað úrslitum
réð um persónulega þróun
mína. Ég var alinn upp á sveita-
heimili sem var eins og mörg
örinur heimili reist á gömlum
íslenzkum grunni, en áhrif
þaðan réðu ekki beinlínis úr-
slitum um þá ákvörðun mína
að helga mig norrænum fræð-
um“.
„Þessi norrænu og íslenzku
fræði hafa auðvitað orðið þér
drjúgt veganesti, en á hvern
hátt hafa þau einkum orðið þér
til góðs?“
„Þessu er ekki með öllu auð-
velt að svara. Ég varð fyrir
áhrifum tvenns konar um-
hverfis, í Kaupmannahöfn og
hér heima, og ég held að það
hafi verið fremur heppilegur
undirbúningur undir það starf,
sem ég tók að mér. Mikið af
starfskröftum þjóðminjavarðar
fer að vísu í alls konar dagleg-
an eril, eins og að líkum læt-
ur, en fræðimennsku hef ég þó
reynt að stunda nokkuð, þótt
þar sé reyndar fyrst og fremst
um ígripavinnu að ræða. En
starfið er líflegt og skapandi
og í nánum tengslum við ís-
lenzkt þjóðlíf, og það met ég
mikils og hef haft af því gagn
og gleði“.
„Einhvers staðar hef ég
heyrt að Gustav Svíakonungur
sé „þjóðhöfðingi, sem hefur
áhuga á fornleifafræði“, en þú
sért „fornleifafræðingur, sem
hefur áhuga á að verða þjóð-
höfðingi“. Hvað segirðu um
það?“
„Jú, ég skil þessi gamanyrði,
en þessi „áhugi“ minn, sem þú
talar um, hann kviknaði að
vísu ekki hjá sjálfum mér, en
hms vegar kom hann frá fólki
úr mörgum stéttum og flokk-
um, sem skoraði mjög eindreg-
ið á mig að gefa kost á mér
til framboðs við forsetakosning
arnar. Og nú mun ég vitanlega
keppa með áhuga að þessu
marki og vona að ég kunni að
taka hvort heldur sem er sigri
eða ósigri með því hugarfari
sem sæmir“.
„Heldurðu að þú gætir stund
að einhver fræðistörf, ef þú
yrðir kosinn forseti".
„Ég hef látið mér það til hug-
ar koma ,að eitthvert tóm
kynni að gefast til fræðistarfa
og ritstarfa án þess að það
bitnaði á embættinu. Forseta-
embætti og áhugi á íslenzkri
menningarsögu eru vitanlega
engar andstæður ,en um tíma
og tóm veit ég ekki fyrir víst.
Slíkt yrði að ráðast.
„Heldurðu að nám þitt hafi
gert þig að betri íslendingi?"
„Vafasamt teldi ég að orða
það svo. Vandséð mun vera
hvar er að finna bezta íslend-
inga, og það er mjög erfitt að
meta hverju eitthvert tiltekið
nám hefur orkað til að gera
mann að betri íslendingi en
maður hefði annars orðið. En
mér finnst að nám mitt hafi
víkkað sýn mína sem íslend-
ings, og það er vonandi að
nám í íslenzkum fræðum geri
það yfirleitt".
„Að vera íslendingur, er það
eitthvert einangrað fyrirbæri
að þínum dómi?“
„íslenzk menning verður auð
vitað ekki skilin sem einangr-
að fyrirbæri. Hún er grein af
vestrænni menningu, og til að
skilja íslenzka menningu verð-
ur að vita deili á bakgrunni
hennar og þekkja hann.“
„Ertu hræddur um erlend á-
hrif á íslenzkan samtíma, Krist
ján“?
„Nei, erlend áhrif hafa allt-
af frá upphafi byggðar hér,
borizt til fslands, þau gera það
enn og munu alltaf gera. Ég
er ekkert hræddur við þessi
áhrif. íslenzk menning hefur
sogið næringu úr þessum er-
lendu áhrifum."
„Þú ert þá ekki að þessu
leyti uggandi um hag þjóðar-
innar í framtíðinni“?
„Nei, alls ekki“.
„Á hvaða forsendu varstu þá
einn af „60-menningunum“ svo
kölluðu“?
„Ég var á móti Keflavíkur-
sjónvarpinu, það er rétt — en
ekki fyrst og fremst vegna þess
að ég væri hræddur um
íslenzka menningu af þess völd
um, eða teldi að hún færi for-
görðum eða biði tjón á sálu
sinni fyrir áhrif þess — þótt ég
gerði mér auðvitað grein fyrir
mætti þess og vissi að hann
var þeim mun meiri, þar sem
við höfðum ekkert sambærilegt
innlent tæki: en mér datt aldrei
í hug, að það mundi kollvarpa
íslenzkri menningu. Ég hef
meiri trú á henni en svo, þó
að ég vilji ekki gera of lítið
úr áhrifum Keflavíkursjón-
varpsins að þessu leyti, meðan
ekkert sambærilegt íslenzkt
fjölmiðlunartæki var til í land-
inu. En ég var á móti Kefla-
víkursjónvarpinu og gekk í
flokk „60-menninganna“ af
metnaðarástæðum fyrir hönd
þjóðarinnar, því að ég taldi að
sjálfstæð menningarþjóð eins
og við íslendingar gæti ekki
þegið þjónustu eins og þá, að
útlendingar rækju einu sjón-
varpsstöðina í landinu."
„Þessi afstaða þín hefur þá
ekki sérstaklega beinzt að
Bandaríkjamönnum".
„Nei, alls ekki. f mínum aug-
um var þetta íslenzkt metnað-
armál“.
Margir telja Kristján Eldjárn
vinstrisinnaðan um of og full-
yrða, að svo mikill andstæð-
ingur Atlantshafsbandalagsins
sem hann væri, mundi ólíkleg-
ur til að halda uppi merki
þeirrar öryggisstefnu, sem lýs-
ir sér í aðild okkar að NATO.
Það er því ekki að ófyrir-
synju, að hann tali út úr poka-
horninu um þetta mál, enda
verður vafalaust eitthvað rætt
um áframhaldandi aðild íslands
að þessu varnarbandalagi vest-
rænna ríkja á næsta ári, þegar
þau ríki sem vilja, geta hætt
þátttöku í bandalaginu. Ég
sagði því við Kristján.
„Þú varst á sínum tíma í
Þjóðvarnarfélaginu?"
„Já, Þjóðvarnarfélagið yar
stofnað 1946 vegna herstöðvar-
samningsins við Bandaríkin, og
ég held að óhætt sé að segja
að í því hafi verið menn af
ýmsum stjórnmálaflokkum. Það
var kvíði í mönnum út af því
að ísland drægist inn í ein-
hver hernaðarsamtök og hér
yrði ævarandi herstöð. Félag-
ið lifði svo allt fram yfir það
að ísland gekk í Atlanzhafs-
bandalagið og gaf út blað sitt
öðru hverju og þar urðu
margir til að mæla varnaðar-
orð í sambandi við það mál“.
„En hvað álíturðu þá um að-
ild fsands að bandalaginu nú?
„Ég geri ráð fyrir að það sé
von allra, að herbandalög yf-
irleitt verði talin óþörf í fram-
tíðinni. En ekki verður því
neitað að við erum hér lítil
þjóð á áhrifasvæði Atlanzhafs-
bandalagsríkjanna. Og nú þeg-
ar við erum búnir að vera í
bandalaginu í tvo áratugi, þá
er það skoðun mín, að þátttaka
okkar hafi ekki reynzt eins
varhugaverð og ég og margir
óttuðust í upphafi. Það er m.a.
þess vert að benda á, að banda-
lagið er ekki lengur herbanda-
lag eingöngu, heldur hefur það
á ýmsan hátt tekið sinni þró-
un og lætur meðal annars menn
ingarleg samskipti til sín taka.
Um framtíð bandalagsins get ég
engu spáð, en það er svo sem
sjálfsagt fyrir okkur að fylgj-
ast sem bezt með hver þróun-
in verður. Og því er nú þannig
farið, að meðal þjóða Atlanz-
hafsbandalagsins eru flest okk
ar næstu nágrannalönd og við
eigum þar mikilla hagsmuna að
gæta á viðskipta- og menning-
arsviði. Við eigum því að leggja
ríka áherzlu á vinsamlega sam-
búð við þessar þjóðir og gefa
gaum að hvað þær gera, og á
ég þar ekki hvað sízt við Norð-
urlandaþjóðirnar. Mér finnst
við eigum að styrkja fjöl-
skylduböndin við þær sem fast
ast, þær eru okkur skyldastar
og standa okkur næst að hugs-
unarhætti, menningu og þjóð-
félagsskipan".
„Mér skilst að þú mundir þá
ekki vinna gegn áframhaldandi
aðild okkar að NATO“.
„Nei, það er Alþingis og rík-
isstjórnar að meta viðhorfið og
marka stefnuna, þegar þar að
kemur. Það er beinlínis ekki
til þess ætlazt, að forseti beiti
sér í slíku máli“.
„Líturðu á þig sem ópólitísk-
an frambjóðanda?"
„Já, það geri ég, enda hef
ég aldrei gengið í neinn stjórn-
málaflokk og mjög lítinn virk-
an þátt tekið í stjórnmálum,
þótt ég hafi auðvitað fylgzt
eins vel með og ég hef getað.
Afskipti mín af flokkspólitík
eru hverfandi."
„Þú hefur þó verið í fram-
boði fyrir Framsóknarflokk-
inn við alþingiskosningar”.
„Ég var í félagi frjálslyndra
stúdenta í Háskólanum og tók
dálítinn þátt í stúdentapólitík.
Síðan var ég á lista Fram-
sóknarflokksins í kosningum
hér í Reykjavík, fyrir mörg-
um árum. Þar með eru afskipti
mín af stjórnmálum upp talin,
að ég held.“
„En nú fullyrða margir að
forsetinn verði að vera æfður
st j órnmálamaður ? “
„Já, það er mikið um það tal-
að. En þó eru greinilega um
það skiptar skoðanir, eins og
raunar kom rækilega fram 1
kosningaundirbúningnum 1952.
Mér dettur ekki í hug að neita
því að pólitísk reynsla og þekk
ing á stjórnmálabaráttu og
stjórnmálasögu geti komið for-
seta vel. En benda má þó á,
að sá sem lengi hefur tekið
virkan þátt í stjórnmálum get-
ur átt erfiðara með að meta að-
stæður á hlutlægan hátt held-
ur en hinn sem hefuir ekki
komið naerri slíku, en vitan-
Framhald á bls. 13
Halldóra og Kristján Eldjárn Myndina tók ljósm. Mbl. Ól. K. M.