Morgunblaðið - 03.07.1968, Qupperneq 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. JÚLÍ 196«
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Bækur og f jðltæki
Eru bækur prentaðar til að
vera lesnar? Og sé svo, hvernig
á þá að lesa þær? Á hver að lesa
fyrir sig í þögn og hljóði? Eða
á einn að lesa upphátt fyrir
aðra?
Þessar spurningar kunna nú
að þykja ekki aðeins ótímabær-
ar, heldur beinlínis skrítnar.
Samt er ekki ófyrirsynju að
velta þeim ögn fyrir sér.
Ljó'ð, sögur og ef til vill einnig
leikrit urðu til löngu á undan
ritmáli og miðuðust ekki við
bækur, heldur við flutning í
heyranda hljóði. Enn er farið
með skrifuð sem óskráð ljóð á
þann hátt, að ekki sé minnzt á
allar gamansögurnar, sem ganga
manna á meðal. Góðir sögu-
menn eru vinsælir í sínum hóp.
Lungi munnlegrar frásagnar
felst ekki aðeins í orðum, held-
ur einnig í áherzlum og lát-
brag'ði sögumanns — persón-
unni í einu orði sagt. Þannig
fara menn misjafnt með sömu
söguna, hver eftir sinni lyndis-
einkunn. Og á sömu lund skilja
menn misjafnt sögu, sem þeir
heyra eða lesa.
Sumir höfundar leiðbeina les-
endum (og lesurum) með því
t. d. að skáletra orð, sem sérstök
áherzla skal hvíla á. „Ég gat
tínt grasblað," sagði Grasa-
Gudda. Áherzlan hvílir á gat,
því kerlingin er sýknt og heil-
agt að mikla fyrir sér góða,
gengna daga. Sé áherzla Guddu
ekki virt, gerbreytast blæbrigði
málsgreinarinnar.
Naumast þarf að taka fram,
að höfundur sníður form sitt í
samræmi við sennilega miðlun
á hverjum tíma. Dróttkvæ'ðin
voru ekki ort til að prentast í
bókum, heldur til að flytjast í
heyranda hljóði frammi fyrir
kóngum og hirðmönnum. Rímur
voru ortar hvorki til að prenta,
lesa né syngja, heldur til að
kveða. Langar sögubækur komu,
um leið og herbergjum fjölgaði
í húsum og fólk tók að ein-
angrast, hvert í sínu kamesi.
Loss komu svo leikhús, kvik-
myndahús og fjöltæki: útvarp
og sjónvarp. Hver hafði þá tíma
og nemning að grúfa sig ofan í
bækur?
Þegar fjölmiðlun hófst hér-
lendis, voru ljóðabækur og sögu-
bækur löngu teknar að sliga hill
ur bókasafna. En leikrit voru að
kalla óskráð. Dreifbýlisfólk
hafði skiljanlega haft lítið við
leikrit að gera.
Starfsemi Þjóðleikhússins
hófst með sýning þriggja íslenzk
ra leikrita. Var það þá tilviljun,
að langbezt skyldi tekið því leik
ritinu, sem var í rauninni alls
ekki leikrit, heldur skáldsaga,
færð í leikbúning fyrir nefnt
tækifæri?
Skáldsagnahöfundar fyrri
tíma hafa vafalaust gert ráð
fyrir, að sögur sínar yrðu lesnar,
hvort heldur var: upphátt eða
í hljóði. Hins vegar er ósenni-
legt, að þeir hafi haft minnsta
grun um, að þær yrðu nokkru
sinni fluttar sem leikrit á leik-
sviði. Og fjöltæki þarf vitaskuld
ekki áð nefna í þessu sambandi.
Um slíkt og þvílíkt hefur þá
varla dreymt. Saklaust er að
geta sér til, að Jón Thoroddsen
hefði samið leikrit, ef íslenzkt
leikhús hefði verið til á hans
tíð. En því var ekki að heilsa.
Þess vegna varð hann að fella
mergjuð samtöl persóna sinna
inn í skáldsögumar, enda þó
þau hefðu mátt sóma sér fullt
svo vel, ef ekki betur, í leikrit-
um.
Síðar var svo reynt að bæta
fyrir leikhúsleysi fortíðarinnar:
sögur Jóns voru báðar fær'öar í
leikbúning og hafa margir notið
þeirra þannig.
Einar H. Kvaran var fyrst og
fremst skáldsagna- og smásagna
höfundur, eins og kunnugt er.
En hann hafði mikinn áhuga á
leiklist, og á þeim stundum,
þegar vænlegast horfði um ís-
lenzkt leikhús, þá samdi hann
leikrit.
í vor var ein skáldsagna hans,
Sögur Rannveigar, flutt sem leik
rit í útvarpinu. Flutningurinn
tókst ágætlega og kann að hafa
vakið meiri athygli á sögunni
en upplestur hefði nokkru sinni
vakið.
íslandsklukkan var, eins og ég
vék að, búin í leikform og frum-
sýnd við opnun Þjóðleikhússins.
Halldór Laxness hafði þá þegar
sent frá sér eitt leikrit. Síðan
hefur hann samið fleiri, sem
leikin hafa verið jafnótt sem
hann hefur sent þau frá sér.
Samt hefur ekkert leikrit hans
notið meira gengis en íslands-
klukkan.
Me’ðal þjóða, sem búa til kvik
myndir, er algengt, að skáldsög-
ur séu notaðar sem kvikmynda-
efni. Við teljumst ekki kvik-
myndaþjóð, ekki enn, hvað svo
sem verður. Samt hafa fáeinar
íslenzkar skáldsögur verið dubb-
aðar upp á tjaldið. Fyrst þeirra
var Borgarættin eftir Gunnar
Gunnarsson. Gunnar var þá ung-
ur og upprennandi höfundur í
Danmörku. Svíar mynduðu
Sölku Völku Halldórs Laxness.
Og Þjóðverjar gerðu kvikmynd
eftir Morgni lífsins, skáldsögu
Kristmanns Guðmundssonar. Og
gleymum ekki Sjötíu og níu af
stöðinni, „fyrstu íslenzku kvik-
myndinni".
Deila má um, hvort þessar
kvikmyndir hafi gefið rétta eða
ranga mynd af skáldverkum
höfundanna; hvort þær hafi
fækkáð eða fjölgað lesendum
sjálfra skáldverkanna (slíkt
væri vafalaust hægt að kanna);
hvort höfundunum hafi yfirleitt
verið greiði gerður með því að
umbreyta þannig verkum þeirra;
og síðast, en ekki sízt, hver áhrif
slík umbreyting hefur á viðhorf
almennings til bókmenntanna.
Örugglega vekur kvikmynd
eftir skáldsögu nokkra athygli
á höfundinum sem slíkum, þann-
ig að önnur verk hans, sem ekki
er kostur að kynnast nema lesa
þau, ættu að njóta góðs af. Oft
er skírskotað til skáldverks í
kvikmyndaauglýsingum og, á
sama hátt, til kvikmyndar, þegar
skáldverk er auglýst. Misminnir
mig t. d., að Sjötíu og níu af
stöðinni hafi verið endurútgefin
um þær mundir, er kvikmyndin
10 ÁRA ÁBYRGÐ
TVÖFALT
EINANGRUNAR
GLER
20ára revnsla hérlendis
SIM111400 EGGERT KRISTJANSSON&CO HF
r
10 ÁRA ÁBYRGÐ

UTAVER
PLASTINO-KORK
22-24
30280-32262
Mjög vandaður parketgólfdúkur.
Verð mjög hagstætt.
VÉLSMIÐJUR -
RENNIVERKSTÆÐI
Höfum fyrirliggjandi frá NORTON, smergelléreft
í rúllum, flesta grófleika.
Stærðir: 2I4”x 50 yds og 4”x 50 yds.
. GUDNIUNDSSON 8 KUARAN HF.
ÁRMÚLA 1«, HEVKJAVÍK, SÍMI 35722
Skrifstofustörf —
símavarzla
Iðnfyrirtæki vill ráða röska skrifstofu-
stúlku, ensku- og dönskukunnátta nauð-
synleg. Tilboð sendist Morgunblaðinu
merkt: „Stjórnsöm — 8300“.
Jasmin, Snorrabraut 22
Austurlenzkir skrautmunir, til tækifærisgjafa.
í þessari viku verða seldar lítið gallaðar vörur með
30—50% afslætti.
Lítið inn og sjáið úrvalið.
Einnig margar tegundir af reykelsi.
J A S M I N
Snorrabraut 22 — Sími 11625.
Lokað vegna sumarleyfa
fró 15. 7. — 7. 8.
PRJÓNASTOFAN IÐUNN HF.
Skerjabraut 1, Seltjarnarnesi.
kom fram á sjónarsvi’ðið?
Því er ekki að neita, að smekk
ur margra kvikmyndaframleið-
enda, eða réttara sagt sá smekk-
ur, sem þeir hafa hingað til að-
hyllzt, hefur verið næsta lág-
kúrulegur frá sjónarmiði bók-
menntamanna séð. Hversu mörg
góð skáldverk hafa ekki birzt á
tjaldinu sem útþynnt og væmin
vella, gersneydd þeim markmið-
um, sem voru ef til vill kjarni
skáldverksins, en í stað þess
höfðandi til tilfinninga einfaldra
og óupplýstra sálna? Hversu
lengi hefur ekki t. d. Kaninn
leikið þann leik í kvikmynda-
framleiðslu sinni? En slíkt er
ekki álög, heldur framkvæmda-
atri'ði, nánast, og tjóir ekki aí5
draga af því þá ályktun, að kvik
myndun skáldverks þurfi ávallt
og alls staðar að horfa til út-
þynningar og lágkúru. Enda má
benda á dæmi, þar sem sóma-
samlega hefur tekizt. Er ekki
Borgarættin enn í gildi — kvik-
mynd, sem vert er að horfa á,
þó tækninni hafa skilað drjúg-
um fram á við, síðan hún var
gerð fyrir hálfri öld?
Nú er sjónvarpið að breiðast
út um landið. Sjónvarp býður
upp á fleiri og jafnvel betri úr-
ræði til bókmenntakynningar en
áður hafa gefizt. Vonandi verða
þau úrræ'ði könnuð og notuð
með hugkvæmni.
Ekki var ófyrirsynju, að Nó-
belsskáldið skyldi látið prýða
skerminn fyrsta dag íslenzks
sjónvarps. Manni skildist það
vera svo sem til hátíðabrigða.
Síðan hafa fleiri höfundar kom-
ið fram í sjónvarpinu og lesið
þar úr verkum sínum.
En er ekki klén nýting á sjón-
varpi að halda þvílíkar sýningar
á rithöfundum? Dugir ekki hljóð
varp sem fyrr til einfalds upp-
lestrar? Hverjum dytti t.d. í
hug að bjóða upp á tveggja
tíma mynd í kvikmyndahúsi,
þar sem ekkert væri að sjá nema
einn höfundur, sem stæði hreyf-
ingarlaus á tjaldinu allan tím-
ann og gerði ekki annað en lesa
eftir sig sögu eða kveðskap?
Upplestur er fyrir eyrað og
óþarft að horfa hverja stund á
lesarann, sem stendur kannski
grafkyrr við púlt eða situr eins
og límdur við stól. Unnt hlýtur
að kynna skáldverk á áhrifa-
meiri hátt í sjónvarpi, ekki að-
eins sögur, heldur einnig ljóð,
jafnvel þó upplestrarforminu sé
að nokkru leyti haldið.
Kveðskap má með ýmsu móti
setja á svið ekki síður en laust
mál; hefur líka oft veri'ð reynt
og tekizt vel. Auðvitað má segja
sem svo, að ljóð sé aðeins ljóð
og ekkert fram yfir það, og eigi
að blanda einhverju saman við
flutning þess, hljóti slfkt að
draga athyglina frá því sjálfu.
Áhrifin verði þannig gagnstæð
því, sem tilætlað var.
Sé litið á ljóðið sem hreint
form, er þa'ð rétt , en rangt, ef
litið er á málin frá hagnýtu
sjónarmiði séð, það er að segja,
ef spurt er um það eitt, hvort
kynna skuli ljóð í nútíma fjöl-
tæki eins og sjónvarpi, þó frum-
gerð þeirra sé að engu leyti mið-
uð við slíka kynning.
Alla tíð hafa einhver ljóð ver-
ið ort me'ð hliðsjón af sérstök-
um flutningi, jafnvel sérstöku
umhverfi. Ég minntist á drótt-
kvæðin, sem þykja nú tyrfin,
negld og njörvuð. Töfrar þeirra
hafa áreiðanlega falizt í ein-
hverju fleira en bókstafnum, ef
til vill í framsögn skáldanna og
stemming tilætlaðs um hverfis.
Miðaldaskáld í Evrópu léku á
strengjahljóðfæri undir upp-
lestri. íslendingar kölluðu það
kvæðaslátt.
Sýmbólistarnir um aldamótin
kusu að þylja ljóð sín við daufa
birtu, jafnvel dempað rautt ljós,
töldu það auka áhrif ljóðanna.
Ég nefni þessi dæmi ekki
vegna þess, að mér komi til
hugar, að nokkur fari beinlínis
að endurvekja þau, heldur til að
minna á þá einföldu staðreynd,
að skáldskapurinn er annað og
meira en stafur á bók. Bókin er
aðeins eitt tæki til að koma
honum á framfæri — eitt af
mörgum hugsanlegum.
Erlendur Jónsson.