Morgunblaðið - 03.07.1968, Page 13

MORGUNBLAÐEÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. JÚLÍ 196«
13
Sigurbur Sverrir Páísson:
BREZKUR KVIKMYNDAIÐNAÐUR

gagnrýninnar
Skopmynd úr Evening Standard á frumsýningardaginn.
HVAÐA gagn er að kvikmynda-
gagnrýni (eða gagnrýni yfir-
yfirleitt)? Er nokkur þörf fyrir
gagnrýnendur? Ef svo er, hvert
á þá að vera markmið þeirra?
Þessar gömlu spurningar
fengu nýlega byr undir báða
vængi og hafa hrellt gagnrýnend
ur Lundúnablaðanna. Virðast að
minnsta kosti nokkrir kvik-
myndagerðarmenn vera farnir
að líta á þá sem óvelkomin
sníkjudýr, sem betur hyrfu að
annarri iðju.
Mesta úlfaþytinn gerði Tony
Richardson með bréfi, sem hann
sendi til The Times, daginn áð-
ur en frumsýna átti nýjustu
mynd hans, „The Charge Of The
Brigade“, tveggja milljón punda
stórmynd. Skýrði hann þar frá
ástæðunum fyrir því, að engum
gagnrýnanda yrði boðið að sjá
myndina, hvorki á undan frum-
sýningunni, sem er venja, eða á
eftir.
Sagði hann þar meðal annars,
að enskir kvikmyndagagnrýnend
ur væru þeir persónulegustu,
hroðvirknustu og góðvilja-
minnstu í heiminum, og væru
álitnir svo á alþjóðavettvangi.
Skrifuðu þeir gagnrýni eins og
þeir væru að skrifa slúðurdálk.
„Grundvallarástæðan fyrir mis-
tökum gagnrýnenda okkar er sú,
að þeir skilja ekki tilgang sinn.
Flestir þeirra álíta verk sitt vel
gert, ef þeim tekst að skrifa ein-
hverja léttvæga þvælu, sem
skemmtir lesendum þeirra. Tak-
mark þeirra er einungis orða-
skrúð og er það hrein tilviljun
ef þeir minnast á verkið, sem
upphaflega kom þeim til þess að
taka sér penna í hönd. En hlut-
verk gagnrýnandans verður að
ver". að einbeita sér að því, sem
hann er að skrifa um og þjóð-
félaginu, sem hann lifir í. Hon-
um tekst vel, því aðeins að hann
stuð i að því að betri myndir séu
gerðar, og kenni almenningi að
njóta þeirra. Markmið hans á að
vera að veita sem flestum sem
bezlan skilning á verkinu".
Einnig hélt hann því fram, að
gagnrýnendur höguðu sér eins
og heimtufrek dekurbörn, sem
bráí t færu að tala um rétt sinn.
„Tii þess að bæta hið vesæla
ástand hérna, vildi ég stinga upp
á þrennu: í fyrsta lagi að láta
gagnrýnendur sjá myndirnar við
sömu aðstæður og almenningur
sér þær, svo að þeir geti skynjað
viðbrögð almennra áhorfenda; í
öðru lagi að gefa þeim lengri
tíma til þess að íhuga það, sem
þeir hafa séð og skrifa með meiri
ábyrgðartilfinningu fyrir því,
hyaða áhrif þeir hafa á vinsæld-
ir myndarinnar og þar með ann-
arra í náinni framtíð; í þriðja
lagi að vega skoðun eins gagn-
rýnanda á móti andstæðri skoð-
un annars, sem ekki þyrfti að
vera atvinnugagnrýnandi, eins pg
gert er í mörgum öðrum lönd-
um“.
Viðbrögð gagnrýnendanna
voru mismunandi, en flestir fóru
þó til þess að sjá myndina. Segir
sagan, að bæði kvöldblöðin hafi
keypt miða fyrir gagnrýnendur
sína á frumsýninguna fyrir 25
gns (ca. 3.600 kr.), en aðrir létu
sér nægja að fara daginn eftir og
borga 25 sh (ca 170 kr.). Einn
gagnrýnenda fór þó alls ekki, en
það var Mr. Maurice F. Speed,
sem hefur gefið út árbókina
Film Review í fjölda mörg ár.
Taldi hann sig óverðugan að
taka þeim ásökunum, sem Ric-
hardson demdi yfir stétt hans,
og þrjóskaðist við að gagnrýna.
■Orsökin fyrir þessari óvæntu
árás virðist.yera sú, að gagnrýn-
endurnir höfðu rétt áður rifið í
sig myndina „Romeo & Juliet“
eftir Franco Zeffrelli, sem var
svipuð að kostnaði og íburði og
sem Ridhardson taldi vera gull-
fallega mynd. Virðist hann hafa
tekið upp það ráð, að móðga
skriffinnana vegna hræðslu við
lélega dóma. Fyrir utan Tom
Jones, sem aflaði honum Oscars-
verðlauna, hafa þrjár síðustu
myndir hans, „The Loved One“,
„Mademoiselle" og „The Sailor
From Gibraltar“, hlotið lélega
dóma. Með því að ráðast með
heift á gagnrýnendur, gat hann
varið bæði myndina og sjálfan
sig gegn slæmum dómum frá
þeim í framtíðinni. („Auðvitað
skrifa þeir illa um mig, sjáið
bara hvað ég skrifa illa um þá“.)
En þar sem fleiri kvikmynda-
gerðarmenn eins og Zeffrelli o,g
Lindsay Anderson tóku undir
með Richardson, virðist fleira
koma til en persónuleg vörn.
(Zeffrelli sagðist vera algjör-
lega sammála Tony, en þó mundi
hann aldrei ganga svo langt, að
neita að bjóða gagnrýnendunum
að sjá mynd eftir sig.)
Eða gerði hann þetta bara allt
í auglýsingaskyni? Ástæðan fyr-
ir því að hann valdi einmitt þessa
mynd sem svipu á gagnrýnendur
er sú, að hann var svo öruggur
um vinsældir hennar, að hann
taldi sig geta tekið áhættuna. Og
í rauninni hefur honum snúizt
þetta í hag, því að allir, sem
ræddu málið í blöðunum, virt-
ust hafa horn í síðu gagnrýnend-
anna og voru honum hjartanlega
sammála.
Hver sem ástæðan var, þá
vakti Richardson upp sígilda
spurningu, sem allir hinna
ákærðu kusu að leiða hjá sér.
Aftur á móti ósköpuðust þeir yf-
ir þessum ranglátu ásökunum og
sneri einn þeirra sér til lesend-
anna og hvatti þá til að skrj|a
blaðinu og láta í Ijós álit sitt.
Bréfritarinn, sem svaraði, var
innilega sammála Richardson en
upplýsti einnig, að allir, sem
hann þekkti, læsu aldrei kvik-
myndagagnrýni.
Einni miklvægri spurningu er
ennþá ósvarað, og það er hvérsu
mikil áhrif gagnrýnandinn hef-
ur. Meðan henni er ósvárað get-
ur listamaðurinn kennt lélegri
gagnrýni um allar sínar ófarir.
Mundi ekki vera úr vegi að fram
kvæma nákvæma skoðanakönn-
un á gildi gagnrýninnar einn' góð
an veðurdag. Eða ef til vill er
það viðkomandi aðilum fyrír
beztu að þessari spurningu sé
ekki svarað?
„Seztu niður áður en ég stæ
þig niður“ voru ummæli Richard
Brooks, ér ’hann tók á móti John
Russell Taylor á hóteli sínu, þar
sem hann bjó með Truman Cap-
ote. Brooks og Capote höfðu kom
ið til London í tilefni af frum-
sýningunni á mynd þeirra „In
Cold Blood“. Nokkrir gagnrýn-
endur höfðu verið all-harðorðir
og meinyrtir í þeirra garð og var
Mr. Taylor einn af þeim.
Tildrögin að þessu atviki eru
dagsett aðfaranótt 15. nóvember
1959, þegar Clutter-fjölskyldan
var myrt fyrir 40 dollara á eyði-
legum bóndabæ í Kansas. 14.
apríl, 1965, voru Perry Smith og
Richard Hickock hengdir fyrir
glæpinn.
í rúm fimm ár einbeitti Trum-
an Capote sér að því að kynnast
morðingjunum, bakgrunni þeirra
og öllum aðstæðum. Þegar þeir
voru teknir af lífi voru þeir orðn
ir góðir vinir. í janúar 1966, gaf
Capote út bókina „In Cold
Blood“, og varð hún um leið met-
sölubók. 40 dollararnir ávöxtuðu
sig og Capote var gagnrýndur.
Bókin er djúpsæ sálfræðileg
rannsókn á því, hvað kom þess-
um tveimur ókunnugu mönnum
til þess að fremja svona hroða-
legan glæp, sem ekki gaf neitt í
aðra hönd.
Síðastliðið ár gerði Richard
Brooks svo kvikmynd upp úr
bókinni. Við kvikmyndatökuna
notaði Brooks alla sömu staðina
og morðingjarnir höfðu notað, og
til þess að leika þá fékk hann
tvo óþekkta leikara, Robert
Blake og Scott Wilson, sem líkt-
ust Smith og Hickock mjög í út-
liti. Nákvæm eftirlíking á raun-
veruleikanum varð aðalsmerki
myndarinnar. Þegar einn af
tæknimönnunum . kveikti sér í
sígarettu inni í húsi Clutters, þá
hastaði Brooks á hann og kunn-
gerði, að Mr. Clutter hefði ekki
leyft neinum að reykja í húsinu,
svo að hann mundi ekki þola það
heldur. Ávöxturinn af þessari
nákvæmni varð heimiidarmynd,
sem ekki var stílfærð að neinu
öðru leyti en til þess að komast
sem næst raunveruleikanum. En
þar.sem bókin er löng og mynd-
in stutt varð Brooks að velja og
hafna. Um leið leggur hann
áherzlu á sumt, sleppir öðru!
Myndin dveiur mest allan tím-
ann með morðingjunum. Clutter-
fjölskyldunni eru lítil skil gerð
og sjálf morðin eru aðeins gefin
i skyn með fjórum byssuskotum.
Áherzlan er lögð á sálarlíf af-
brotamannanna ög sýnt hvernig
framferði foreldranna hefur mót-
að lífsferil þeirra. Sjálfir dáðst
þeir að feðrum sínum og eru í
rauninni að engu leyti frábrugðn
ir ungum mönnum. Réttarhöldin,
sem tóku um fimm ár, eru af-
greidd á nokkrum sekúndum, en
hengingunum aftur lýst í smá-
atriðum.
Það, sem gagnrýnendur
greindi á um, voru áherzlurnar.
Flestir höfðu lesið bókina og
myndað sér ákveðnar skoðanir,
enda skiptust dómarnir í svart
og hvítt. („Kvikmýndagagnrýn-
andi ætti aldrei að lesa neitt,
nema ef væri textana með er-
lendum myndu.m“, sagði einn
þeirra). Lítil áherzla lögð á morð
in, mikil á hengingu fanganna.
Hvað var Brooks að fara? Var
hann að reka áróður fyrir afnámi
dauðarefsingar og dirfðist hann
að nota til þess glæp, sem á sín-
um tíma vakti viðbjóð og hryll-
ingu hins vestræna heims? Þessa
hugmynd fengu margir gagn-
rýnendur og töldu þetta vera
markmið myndarinnar. Glæpur-
inn fegraður, hegningin of
ströng.
En höfundurinn var ekki á
sömu skoðun. „Hvað var rangt
við að gera spegilmynd af raun-
veruleikanum? Það hryllilegasta
við glæpinn var, að morðingjarn-
ir hefðu getað verið hver sem
var. Það sem vakti strax áhuga
minn við myndina var sú hug-
mynd, að glæpur gerir alla að
vissu leyti varnarlausa. Fólk
hugsar: „Það hefði getað verið
ég“. Það er þessi tilfinning, sem
ég vil að áhorfendur skynji, þeg-
ar þeir horfa á myndina“. En
hér stendur h.nífurinn einmitt í
kúnni, þar sem myndin verkar
alls ekki eins og hún á að gera
og munu flestir fara á mis við
hinn raunverulega tilgang höf-
undanna.
Capote gefur sjálfur ástæðuna
fyrir því, að hengingarnar eru
sýndar (í fyrsta sinn, sem slíkt
sést í Englandi). „Hengingar eru
enn við lýði í Kansas. Við vild-
um láta fólk sjá það; henging er
framkvæmd af ríkinu í nafni
fóiksins, en hvað eru þeir marg-
ir, sem hafa raunverulega séð
mann hengdan?“
Myndin rótar sannarlega til i
huga áhorfenda og það mun hvíla
þungt á gagnrýnendum og dreif-
endum myndarinnar að hún
verði ekki misskilinn. Hér er
ekki á ferðinni nein venjuleg
glæpamynd úr Hollywood-heil-
anum. Og það má segja, að mynd
in sé strax farin að hafa áhrif.
Kvengagnrýnandi einn, sem dró
myndina niður í svaðið og jós á
iiana skammaryrðum, var í snatri
send í fimm mánaða sumarfrí.
Franco Zeffrelli er ítalskur
leikstjóri, sem undanfarin ár hef-
ur verið að gutla við Shakespeare
í Englandi, bæði á sviði og á
tjaldi. Báðar myndir hans, „The
Taming Of Shrew“ og „Romeo
& Juliet“, hlutu konunglega
frumsýningu, og er það einni of
mikið að áiiti gagnrýnendanna.
Töldu þeir fyrri myndina vera
verðuga, þó ekki væri nema fyr-
ir aðalieikarana, E. Taylor og
R. Burton, en um slíkar stjörnur
var ekki að ræða í seinni mynd-
inni. Rómeó og Júlía eru leikin
af óþekktum táningum, Leonard
Whiting, 17 ára, og Olivia Huss-
ey, 16 ára, sem bæði höfðu áður
hlotið einhverja reynslu á sviði.
Tilgangur Zeffrellis, eins og í
fyrri myndinni, var að gera sem
raunveruiegasta mynd eftir leik-
riti Shakespeares og var textan-
um haldið óbreyttum. En mót-
sögnin í leikritinu hefur alltaf
verið, að ef hægt er að fá leik-
ara með næga reynslu, til þess
að túlka þessi erfiðu hlutverk,
eru þeir undantekningarlaust
orðnir of gamiir, og ef réttur ald-
ur er látinn haldast, skortir hina
ungu leikara þjálfun og reynslu
til þess að túlka persónurnar og
skila textanum ósködduðum.
Tilgangur Zeffrellis er skýr;
meginþorri kvikmyndahúsgesta
í dag er ungt fólk á aldrinum
16-25 ára. „Romeo & Juliet“ er
frægasti ástarharmleikur, sem
heimurinn þekkir og með því að
taka myndina í fallegum litum á
strætum Rómar og auglýsa mynd
ina sem „óvenjulega“, með
mynd af Rómeó og Júlíu nöktuni
í bólinu, tryggir hann sér góða
aðsókn. Eini gallinn við myndina
er textinn, og ef Zeffrelli hefði
verið sjálfum sér samkvæmur í
öllum raunveruleikanum, þá
hefði hann átt að umrita textann
algjörlega, því að bæði leikrit og
kvikmyndir hafa tvær óaðskiljan
legar hliðar, aðra sýnilega, hina
heyranlega, og er ekki nóg að
umrita aðra. Þær verða að fylgj-
ast að.
London, 5./5. 1968.
Sig. Sverrir Pálsson.
Rnhert Blake og Scott Wilson styrkja taugarnar meðan Brooks
rifjar upp fyrir þeim næsta atriði.
Leonard Whiting og Olivia Husssy sem Rómeó og Júlía.