Morgunblaðið - 03.12.1968, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, í>RIÐJUDAGUR 3. DESEMBER 1968
19

- RÆÐA FORSETA
Framhald af bls. 17
hlaut nútíminn að koma til Is-
lendinga eins og annarra. En á
fleira er að lrta. Sumir te'lja að
velgengni vor á síðustu áratug-
um eigi að töluverðu ieyti ræt-
ur sínar að rekja til hagstæðs
tíðarfars, og satt er það, að
þessi fimmtíu ár eru ef til vill
lengsti hlýviðriskafli, sem verið
hefur hér á norðurhveli síðan
land byggðist. Slíkt hefur vitan-
lega sínar afleiðingar, sem
vandasamt er að meta til hlítar,
en misjöfn hafa árin verið eftir
sem áður, og enn sem fyrri er
ísland á sömu norðlægu slóðun-
um. Enda liggur það í augum
uppi, að hin mikla framvinda
síðustu áratuga er fyrst og
fremst afleiðing þess, að einmitt
þetta tímabil hefur verið tími
hinna miklu sigurvinninga
mannsandans yfir náttúruöflun-
um, sem vér höfum notið góðs af
eins og allir aðrir. Velgengni
vor á að verulegu leyti rót sína
að rekja til hinna miklu vísinda
nútímans, sem vér getum ekki
þakkað oss, þó að vonandi megi
segja að vér höfum verið náms-
fúsir og næmir lærisveinar.
Tækniþróunin, vélvæðingin,
læknavísindin, félagsmenningin
og ailt annað sem vér höfum
og teljum nútímans einkenni,
hefði komið til vor, hversu sem
verið hefði um fullveldi vort og
sjálfstæði, en allt hefði það kom
ið niður í annan jarðveg ófrjórri
og borið annars konar ávexti og
ósætari í þjóðlífi voru og menn-
ingu. Vér höfum getað þegið all
ar þessar gjafir hins nýja tíma
fagnandi vegna þess að vér gát-
um tekið á móti þeim sem frjáls-
ir menn, sem frjáls þjóð. Annars
mundu oss finnast þær sem galii
blandnar, sem betur fer segi ég,
því að vonandi verðum vér
aldrei slíkir efnishyggjumenn,
að munnur og magi verði einir
um að segja fyrir um kröfur vor
ar til lífsins.
Á háifrar aldar afmæli ís-
lenzks fullveldis er eðlilegt að
horft sé um öxl og svipazt um
yfir farinn veg. Þetta er minn-
ingarhátíð eins og öll afmæli. En
jafnframt er spurt: Hvað er
framundan, er vér ieggjum á
næsta hálfrar aldar áfanga? Vér
höfðum mikið að verja árið 1918,
en þó höufm við að því skapi
meira að verja nú, sem vér hljót
um að gera meiri kröfur til lífs-
ins og til sjálfra vor nú en þá,
hvort sem er líf smárrar þjóðar
í hættulegum heimi eða líf ein-
staklingsins á villugjarnri öld.
En þegar spurt er, hvað nú sé
fram undan fyrir íslenzka þjóð,
komumst vér ekki undan að
minnast þess, hversu nú er á-
statt í íslenzku þjóðlífi á þess-
ari stundu, hversu sigið hefur á
ógæfuhlið í efnahagslífi voru á
síðustu tímum og hvernig vér nú
stöndum andspænis örðugleikum,
sem enginn sér enn hvernig úr
rætist. Það væri hræsnin einber
að reyna að dyljast þess, að ein-
mitt nú líta margir, eða þá öllu
heldur allir, með nokkrum
kvíða til framtíðarinnar, vér
höldum þessa hátíð í skugga
þess vanda, sem vér erum í.
Hann setur sinn blæ á þjóðlífið
allt, og hann setur að einhverju
leyti sinn blæ á þessi hátíða-
höld þjóðarinnar og dag
stúdenta. En það er líka stund-
um stórhríð á sumardaginn
fyrsta, og fögnum vér þó sumri.
Erfiðleikarnir eru miklir, og
þarf ég sízt að útmála það, en
volið og vílið er meira en góðu
hófi gegnir. Slíkt bætir lítið úr
skák, enda mun aftur rofa til,
ef til vffl áður en varir, og þarf
engan spámann eða óraunsæjan
skýjaborgamann til að fara
nærri um það. Svo hefur ætíð
orðið, þegar að hefur syrt, og
eins mun verða nú. Til framtíð-
arinnar hljótum vér að hugsa í
því ljóisi, en ekki í drunga þess-
ara skammdegisdaga. En reynd-
ar minna þeir oss hastarlega á,
og það á sjálfu hálfrar aldar af-
mæli fullveldisins, hve höllum
fæti vér stöndum með atvinnu-
vegi vora, sem eru grundvöll-
ur tilveru vorrar í landinu, for-
sendan fyrir lifi, frelsi og menn-
ingu landsins. f baráttunni fyr-
ir að viðhalda því sjálfstæði
þjóðarinnar, sem til var stofn-
að árið 1918, mun það án efa
verða einn veigamesti þátturinn
á næstu árum og áratugum að
leitast af öllu afli við að treysta
þessar undirstöður, gera oss
óháðari duttlungum náttúrufars-
ins og markaðskenjum, að svo
miklu leyti sem í mannlegu valdi
stendur. Á því veltur hvort hér
tekst að láta gróa það góða,
hamingjusama og réttláta mann-
líf, sem feður vorir trúðu að hér
mundi gróa, þegar stundir liðu
fram, og sem vér einnig vonum
og trúum staðfastlega að hér
muni þrífast. Og á því byggist
einnig hvort hér fær þrifizt ís-
lenzkt menningarþjóðfélag, sem
hlýtur að vera markmið vort og
keppikefli og oss ber sérstak-
lega að leggja oss á hjarta á
hverjum þjóðlegum minningar-
degi og ekki sízt stúdentadegi.
Og er þá komið að því, sem
oss má aldrei gleymast í arga-
þrasi og brauðstriti líðandi
stundar. Menningararfur vor og
þjóðerni hefur meira en nokk-
uð annað hvatt fslendinga fram
á síðustu tímum og sett þeim
mark að keppa að. Vér værum
ekki sú þjóð, sem vér erum nú,
ef forfeður vorir hefðu ekki
skrifað bækur þar sem þjóðar-
sálin lifir. Þeir glopruðu reynd
ar sjálfstæði þjóðarinnar úr
hendi sér, en þeir höfðu áður
sýnt, hvers íslenzk menning er
megnug og þeir skiluðu þeirri
arfleifð, sem fól í sér fyrirheit-
ið um að fyrr eða síðar mundi
þjóðin vinna sig upp aftur. Nú
er það vort að skila hvoru
tveggja áleiðis, sjálfstæðinu og
menningararfleifðinni. Minning-
'in um gullöld íslendinga og af-
rek þjóðarinnar fyrr á tíð var
sífelldur aflgjafi í frelsisbarátt-
unni á 19. öld, það var hún sem
var undrirót hinnar vonglöðu
bjartsýni aldamótakynslóðarinn
ar og ungmennafélagsskaparins,
sem sumum finnst nú hafa ver-
ið barnslegur í aðra röndina, en
vissúlega táknaði hann á sínum
tíma heilsteyptan og hreinhjart-
aðan vilja til góðs fyrir hönd
lands og þjóðar. Hinn forni
tími, sem um er skrifað á bók-
felli miðalda, á þegar öll kurl
koma til grafar, drýgstan þátt
I að hér var að lokum stofnað
sjálfstætt lýðveldi. Enginn get-
ur skilið hið mikla kapp fslend
inga að vilja vera a'lgjörlega
sjálfstæðir og öðrum óháðir,
nema sá sem ber skyn á sögu
þjóðarinnar, upphaf hennar, vist
í landinu, menninguna sem hún
hefur skapað og búið við. Efna-
leg hagsæld er í rauninni eins
og hver annar sjálfsagður hlut-
ur og óhjákvæmileg forsenda,
sem allar þjóðir krefjast sér ti'l
handa, hvort sem þær teljast
sjálfstæðar eða ekki. fslending-
ar hafa keppt að sínu marki af
því að þeir vildu fá að halda
áfram ævintýrinu, eða tilraun-
inni, sem landnámsmenn stofn-
uðu til hér í öndverðu, af því að
þeir hafa sérstöku hlutverki að
gegna, sem enginn annar getur
leyst af hendi. Það er að rækta
íslenzkt mannlíf og menningu, í
miðju samfélagi þjóðanna, þetta
safn lífsþátta, sem allt í einu
lagi ber þetta nafn og er ekki
ómerkur dráttur í ásýnd heims-
ins. Allt ber þetta að þeim
brunni, að viðurkennt sjálfstæði
og blómlegir atvinnuvegir eru
ekki hið endanlega markmið í
sjálfu sér, heldur nauðsynleg
skilyrði til þess að þjóðin geti
rækt þetta h'lutverk sitt í heim-
inum. Um þetta hafa skáldin ort
á marga vegu.
Ef þjóðin gleymdi sjálfri sér
og svip þeim týndi er hún ber,
er betra að vanta brauð,
var einu sinni kveðið, og mun
sjálfsagt mörgum nútímamanni
þykja heldur óraunsætt, því að
lítið verður eftir af svip þess,
sem brauðið vantar til lang-
frama. En það er þarflaust að
snúa út úr þessum orðum. Boð-
skapur þeirra er sá eini að það
sé hlutverk þessarar þjóðar að
vernda, efla og frjóvga hina sí-
gildu íslenzku menningararfleifð
og til þess sé nokkru fórnandi,
því að hún gefur oss tilverurétt
og tilgang. Án hennar væri ver-
öldin fátækari, og það sem meira
er, án hennar værum vér sjálf-
ir ekki til, ekki sem þjóð, held-
ur ef til vill 200 þúsund sálir,
og á þessu tvennu er mikillmun
ur.
Nú mun einhverjum þykja nóg
komið af slíku tali, en þó vil ég
bæta þessu við. Mér virðist ís-
lenzk menning hafa haldið vel í
horfinu á marga lund og hafa
sannað lífsmátt sinn á vorum
dögum. Á miklu umbrotaskeiði
hafa að vísu ýmsar fornar dyggð
ir, sem vel höfðu dugað þjóð-
inni um aldir, látið undan síga,
og mat vort á sönnum verðmæt-
um lífsins er ef til vill ekki sem
skyldi, það hefur skekkzt í ann-
ríki voru við að hefjast frá fá-
tækt til bjargálna. En í menning
arlífinu er gróska, í senn á þjóð
legum og alþjóðlegum grund-
velli og þannig á það einmitt að
vera. Það sem vér köllum ís-
lenzka menningu á ekki að vera
neinn furðufugl, sem vér geym-
um í einangrun hér úti í höf-
um, heldur lífsafl, sem lifir hér
sínu sérstæða lífi í sífelldri
snertingu við menningu heims-
ins. Hér eigum vér vitandi vits
að stefna að hollu og hófsam-
legu jafnvægi. Vér getum ekki
vænzt þess að verða forustu-
þjóð í hámenningu og vísindum,
í þeim efnum hljótum vér að
verða þiggjendur hér eftir sem
hingað til. En anda þess getum
vér tileinkað oss og haft sem
mælikvarða á viðleitni vora. Ég
er ekki einn þeirra, sem halda
að fslendingar séu betur afguði
gerðir en aðrar þjóðir. Ég held
að vér séum álíka gáfaðir og ó-
gáfaðir og a'llir aðrir. En
ég held að það sé einmitt einn
þátturinn í menningararfleifð
vorri að íslendingar séu opnir
og vakandi og það er meira
virði, þá nýtast þær gáfur, sem
fyrir hendi eru.
En það er einmitt þetta, sem
vér þurfum hvað mest á að
halda, að gáfurnar nýtist. Mann
fæð þjóðarinnar er svo mikil, að
oft finnst manni sem hver ein-
staklingur þurfi að vera margra
manna maki. En hvað sem slíku
líður, er það skylda hvers menn
ingarþjóðfélags að stuðla að því
eftir megni, að gáfur manna nýt-
ist, að hver fái notið þess sem
í honum býr, til hamingju og lífs
fyllingar fyrir sjálfan hann og
til gagns fyrir þjóðarheildina. Á
stúdentadegi er þetta verðugt í-
hugunarefni. Æskan í landinu er
það dýrmætasta, sem þjóðin á,
þeir sem 'landið eiga að erfa,
sjálfstæði þess og menningu. Is-
lendingar eru ung þjóð, hér er
tiltölulega mikið af ungu fólki,
eins og alls staðar þar sem
fólksf jölgun hefur verið ör. Þeg
ar vér reynum að gera oss ljósa
stöðu vora í dag og hvert hefur
orðið okkar starf á síðustu ára-
tugum, getur engum blandazt
hugur um að hér er í landinu
hraust og mannvænleg ung kyn-
slóð, sú sem fyrr en varir tek-
ur við öllu úr hendi hinna eldri,
tekur við stjórnartaumum, tek-
ur við menningararfleifðinni.
Stúdentar eru aðeins 'lítill hluti
íslenzkrar æsku, og sízt vildi ég
ýkja hlut þeirra á kostnað ann-
arra hópa æskumanna. En þetta
er stúdentadagur, og ekki verð-
ur því heldur neitað, að stúd-
Volkswagen '65
í úrvals standi til sölu. Skipti geta bomið til greina.
Bíla- og búvélasalan
við Miklatorg, sími 23136.
entar eru að ýmsu leyti útval-
inn hópur, og úr þeirra flokki
má vænta verðandi forustu-
manna þjóðarinnar á ýmsum svið
um. Því beinum vér athygli vorri
fyrst og fremst að þeim í dag.
Þegar ísland varð fullvalda ríki
árið 1918 voru innritaðir stúd-
entar í Háskóla íslands 87 tals-
ins. Að vísu voru þá eins og æ-
tíð margir stúdentar við nám er-
lendis, svo að þessi tala segir
ekki aíla sögu. Það gerir ekki
heldur tala stúdenta við Há-
skólann nú, þegar hún er nær
1300. Enn verða margir aðsækja
nám víða vegu um heiminn, og
raunar er ekki nema gott eitt
um það að segja. Það eru and-
legir aðdrættir, sem sá hópur
annast, nú eins og verið hefur
öldum saman. Menntaleit ís-
lenzkra stúdenta erlendis er
ekki veigalítill þáttur 1 sögu ís
lenzks sjálfstæðis og menning-
ar. Engu að síður er þó megin-
þorri stúdentanna hér heima við
nám í háskóla vorum. Ef bor-
inn er saman stúdentafjöldinn
frá 1918 við það sem er nú, sést
hver verið hefur vöxtur háskól-
ans, og reyndar er hann þó allra
mestur á síðustu árum og mun
væntanlega enn færast í aukana
á komandi tímum. Þetta er þró-
un, sem mikið veltur á að gerist
vel og skaplega. Stúdentarnir
eru að verða þjóðfélagsafl, sem
miklu getur orkað. Svo bezt
leggst það afl í réttan farveg,
að háskólinn haldi áfram að efl
ast og þroskast sem mennta- og
vísindastofnun. Sú verður krafa
stúdenta, en það verður einnig
að vera krafa þjóðfélagsins á
hendur sjálfu sér, því að nú-
tíma menningarþjóðfélag er ó-
hugsandi án blómlegs háskó'la,
vakandi og virkrar miðstöðvar
fyrir æðri menntir og vísindi.
Ég vil óska íslenzkum stúdent-
um þess, að þjóðfélagið verði
þess megnugt í æ ríkari mæli að
búa þeim fullnægjandi þroska-
skilyrði, en þó jafnframt og ekki
síður hins, að þeim sjálfum end
ist gifta og manndómur til að
nota sér slík skilyrði til þroska-
vænlegs undirbúnings undir þá
þjónustu við land og lýð, sem
þeir verða vissulega kaflaðir
til. Stúdentsárin er ekki eintóm
ur dans á rósum, þeim fylgir erf
iði og áhyggja, en þó eru þau
um leið sá tími ævinnar, þegar
sjálfkrafa safnast í sjóð þeirra
minninga, sem bezt ylja og mest
gleðja þegar lengra líður á ævi.
Það er hollt að gera sér þetta
ljóst fremur fyrr en seinna, og
því minni ég á það nú, um leið
og ég óska stúdentum til ham-
ingju með daginn.
Og nú leggur íslenzka þjóðin
upp úr hálfrar aldar áfanga
fúllveldisins. Ég lýk máli mínu
með því að minnast sameignar
vor allra, ættjarðarinnar, þessa
fagra og góða og merkilega
lands, sem forfeður vorir hafa
byggt og vort hlutverk er að
byggja og gera að gróðrarreit
fyrir hamingjusamt og fagurt
mannlíf. Um þá ósk, að svo megi
verða, sameinast hugir vor allra
á þessum þjóðminningardegi.
Leyndardómur
hallarinnar
eftir Dorothy Eden.
Þýð.: Hjörtur Halldórsson.
Dulúðug og æsispennandi
ástarsaga..
tAt Bækur Stafafellsútgáfunnar eru ekki
seldar hjá útgefenda en —
FÁST í NÆSTU BÓKABÚÐ.
STAFAFELL.