Morgunblaðið - 20.12.1968, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. DEiSEMBBR 1968
u BÓKMENNTIR
„HRÓPANDANS RÖDD Á
VEGAMÓTUM VARSTU"
Haraldur Níelsson:
Stríðsmaður eilifðarvissunnar.
1868—1968
Séra Benjamín Kristjánsson
sá um útgáfuna.
Sálarrannsóknafélag: íslands.
Rvík. 1968.
OFT OG tíðum hefur á sein-
ustu áraiugum sett að mér óhug,
þegar ég hef séð, að áhrif stát-
innar og starblindrar efnis-
hyggju ná æ fastari og varan-
legri tðkum á þorra manna -—
og þá einkum þeim, sem ungir
eru að árum og eiga að taka
við ábyrgðinni á þessari þjóð á
ef til vill enn varhugaverðari
tímum en nokkru sinini áður hafa
yfir hana runnið frá menningar-
legu og þjóðernislegu sjónar-
miði. í kjölfar þessarar efnis-
•hyggju, sem gerir aðeins ráð fyr-
ir fárra áratuga tilveru og vit-
uind hvers einstaklings, hefur sem
sér gætt meir og meir ærið ugg-
vænlegra staðreynda. Setjist nið
ur og hugleiðið: Sívaxandi kapp
hlaup um hvers komar meira og
minna vafasöm og stundum að
því leyti fánýt þægindi, að þau
eru ekki einu sinni varanleg,
heldur krefjast endurnýjunar í
samræmi við gersamlega sam
vizkulaust hagsmunasjónarmið
erlendra fjárplógsmanna — og
þá ekki síður aðgerðir nágrann-
ans. Æsilegt og óhóflegt
skemmtanalíf og fjársóun til ful'l
nægingar, sem á sér ekkert var-
anlegt gildi, en krefst sifeílldrar
endurtekningar og verður brátt
vanabundið helsL Gripdeildir,
rán, innbrot, líkamsmeiðingar og
margsvísleg önnur afbrot, sem
benda til þe.«K, að beinlínis sé að
verða til innan hins fámenna ís-
lenzka bjóðfélags stétt ungs
fólks, sem virðir að vettugi ekki
aðeins skyldur sínar við sjálft
sig, foreldra sína og a'lmennt
velsarmi, h''að þá þjóðarheild-
ina — heídur lög og rétt og
hvers ko-.iar óskráð lögmál mann
drrns cg drengskapar, sem áður
hafa þó verið talin eiga ítök í
sumvm forhertum atvinnuglæpa
möanum. Óhugnanlega aukin
sjálfsmorð jafnrt yngri sem eldri
karla og kyenna, sem auðsjáan-
lega finna ekki lífi sínu neinn
tilgang eða fullnægju og gera
svo ekki ráð fyrir öðru en að
með líkamsdauðanum sé tilveru
þeirra 'lokið — eins og ónothæfs
tækis, sem fleygt er í rusla-
tunnu. Notkun vandamála þjóðar
inanr til neikvæðs andblásturs í
þágu erlendra niðurrifs og harð
stjórnarafla, sem hafa sýnt og
sannað að þau virða að engu þá
mannhelgi, sem er ávöxtur krist-
innar trúar og kristinnar lífs-
skoðunar og siðalögmála, þrátt
fyrir öll víxlspor og mistök. Og
loks stefnur og straumar í list-
um og bókmenntum, sem eru upp
haflega eðlileg tjáning afbrigði-
legra, en oft mjög frjórra og
sköpunarhæfra ská'lda og lista-
manna, en verða gjarnan við
tízkubundna eftiröpun afkáralegt
og lítt eða ekki skiljanlegt fálm
eftir nýjum formum — og þar eð
sdík list túlkar ekki sjónarmið,
sem hafa mótazt í deiglu and-
legrar glímu iistamannsins við
vandamál sín og tilverunnar, er
þar gripið til þess að vekja á
sér athygli með einhverju af-
brigðilega fáránlegu í myndlist
og í bókmenntum — röskun á
helgum dómum þjóðarinnar, í
klúrum og kraumfengnum lýs-
imgum eða jafnvel sjúklegri ó-
náttúru — svo að ekki sé nú á
það minnst, sem vart þykir nú
tiltökumál, en áður var frekar
illa ræmrt og kalllað guðlast!
Og hvað svo um hina ís-
lenzku kirkju? Hvers er hún
megniug í þessari gerningahríð
efnishyggjunnar? Sitthvað reyn-
ir hún til að laða að sér hjörð-
ina. Hún reisir vegleg guðshús,
Haraldur Níelsson
hún freistar að taka upp forn
an söng og tilbrigði í messuhátt-
uim — og það, sem raumhæfasta
mundi: hún rækir allvíðtæka
æskulýðsstarfsemi. . .En samt:
Við mig hafa sagt klerkar: Við
erum máski seinasta kynslóðin,
sem hefur á hendi prestþjón-
ustu hér á íslamdi. Og stundum
hefur mér dottið í hug þetta er-
indi Hamdismála, þegar ég hef
leitt hugann að íslenzku kirkj-
unni:
„Einstæð em eg orðin
sem ösp í holrti,
fallin að frændum
sem fura að kvisti,
vaðin að vilja
sem viður að laufi,
þá er hin kvinskæða
kemur um dag varman.“
Allt þetta rifjaðist upp fyrir
mér, þegar ég fékk í hendur
aldarminningu Haralds Níelsson
ar prófessors — og því áleitn-
ara varð það sem ég las meira —
og fleira frá liðnum tímum rifj-
aðist upp fyrir mér, því að Har-
aldur Níelsson var einn af þeim
mönnum á fyrsta fjórðungi þess
arar aldar, sem sættu mestu að-
kasti og hann var einnig með
eindæmum dáður af fjölda mann
í þessari bók eru birtar marg-
ar greinar um séra Hara'ld, sem
ihann var oftast kallaður, þó
að hann væri prófessor við Há-
skóla íslands. Eru þær flestar
gamlar, skrifaðar við andlát hans
— eða fyrir rúmum fjórum ára-
tugum — af samstarfsmönnum
hans eða lærisveinum, sem þá
voru orðnir eða urðu síðar kunn.
ir kennimenn. Vil ég einkum
benda á greinar þeirra Tryggva
fyrrverandi forsætisráðherra >ór
hallssonar Benjamíns Kristjáns-
sonar um afrek séra Haralds
sem biblíuþýðanda, synóduser-
indi Haralds Níelssonar og fyrir-
lestur séra Haralds sjálfs, Kirkj-
an og ódauðleikasannanirnar,
ásamt þeirri einu stólræðu hans,
sem þarna er birt. Annars skal
það tekið fram, að mér virðist
hafa mætavel til tekizt hjá séra
Benjamín um valið í þessa stóru
og mjög athyglisverðu bók.
Um það mun ekki verða deilit,
að biblíuþýðing séra Haralds Ní
elssonar var bæði vísindalegt og
þjóðlegt afrek. Það mun heldur
ekki dregið í efa af þeim vitnis-
burðum, sem eru birrtir í þess-
ari bók, að hann var ágætasti
kennari, sem guðfræðideild há-
skólans hefur átt, og enn er til
fjöldj manns, sem mun fús til
að vitna, að annan eins predik-
ara hafi þeir aldrei heyrt, hvorki
fyrr né síðar, að öllum öðrum
ólöstuðum. En eitt er það, sem
ég vil sérstaklega vekja athygli
á: Það er sú spámannlega köll-
un, sem aftur og aftur er vik-
ið að í greinum og umsögnum
um hann í þessari bók.
Séra Haraldur var uppalinn
í trú á bókstaf Biblíunnar, en
þegar hann tók að sökkva sér
niður í hinn hebreska texta sem
þýðandi varð honum ljóst, að
Biblían, sem heild og þá ekki
sízrt einstakar bækur hennar eru
að uppruna mjög á annan veg
en hann hugði. Jafnvel um Nýja
testamentið komst hann að eftir-
farandi niðurstöðu:
„Nýja testamentið verðum vér
að lesa og skýra einis og hvert
anmað rit frá liðnum tímum. Vér
verðum að beirta við það ná-
kvæmlega sömu aðferðum og við
rit Hómers, Virgils og Tacitus-
ar. Guðspjöllin eru sögurit, sem
tjá sig herma frá staðreyndum.
Það lgigur því í augum uppi, að
þau verður að skýra eftir sömu
•reglum sem hver önnur sögurit.
f því efni er enginn munur á,
hvort við fáumst við að skýra
og gagnrýna Njálu eða Lúkasar
guðspjall."
Séra Haraíldur var ekki mað-
ur, sem neitaði staðreyndum, og
þó að hann hefði, samkvæmt
innilegri trúartilfinningu sinni
og skoðunum heittrúaðra manna
í hópi ættingja og vina á æsku-
árum sínum og síðan félaga sinna
í lærða skólanum í Reykjavík
og í Kaupmannahafnarháskóla,
fylgt eindregið biblíufastri bók-
stafstrú, gerðist hann í deilum
þeim, sem hófust milli heittrú-
aðra gamalguðfræðinga og fylgj
enda nýguðfræðinnar þýzku með
séra Jón Helgason, skó’lsatjóra
prestaskólans og son hins virta
sálmaskálds og höfundar Hélga
kvers í broddi fylkingar, skel-
eggur fylgismaður hinna síðar-
nefndu. Minnist ég þess ærið
glögglega hve deilurnar um þessi
mál vöktu mikla og almenna at-
'hygli í minum átthögum, og hve
ég varð þess Ijóslega var, að hin
nýja gagnrýni tengdist í hugum
manna hinni fyrrum áleitnu efn-
ishyggju sem hafði fengið því á-
orkað, að hin aldagamla dulræna
Teynsla kynslóðanna var úrskurð
uð staðlaus hindurvitni og brenni
merkt með samheitinu hjátrú.
Hjá flestum hinna yngri og ófyr-
irleitnari manna virtist mér deil-
urnar verka þannig, að þeir af-
neituðu trú sinni á kristindóminn
og auka hina áður þrásæknu
óvirðingu á klerkum og kirkju,
en eldra fólkið ýmist leiddi hjá
sér allt umtal um þessi efni —
eða fordæmdi fortakslaust alla
hina nýstárlegu og í þess aug-
um hneykslanlegu gagnrýni.
Eins og ég hef gert grein fyrir
í ævisögu minni, var ég á þess-
um árum mjög hugsandi um trú-
arefni. Mér var hin nýja skoðun
á Biblíunni að sumu leyti mikill
léttir — og þá fyrst og fremst
með tilliti til hinnar ógnþrungnu
útskúfunarkenningar, en hins
vegar óaði mig við þeirri tilhugs
un, sem mér fannst ærið nær-
liggjandi, að með hinni nýju bibl
íuskoðun væri í rauninni allt
hið yfirnáttúrlega í Nýja testa-
mentinu og þar með guðdómur og
kraftaverk Krists orðið hlið-
stætt við hina ömerku og stað-
lausu íslenzku hjátrú. En sem
ungur maður, fullur af öðrum
umhugsunarefnum, svo sem
skáldadraumum og sjálfstæðisbar
áttu þjóðarinnar, vék ég þessu
frá mér, þó að það raunar stæði
svo djúpum rótum í huga mín-
úm, að ég síðar sem ungur blaða
maður skrifaði greinar um áhrifa
og alvöruleysi íslenzkrar þjóð-
kirkju og legði til aðskilnað rík
is og kirkju. . ..
Og þó að séra Haraldur Níels-
son hikaði ekki við það, sam-
vizku sinnar vegna, að viður-
kenna í ýmsum meginatriðum
hina nýju skoðun á Biblíunni,
duldist honum ekki sem sann-
trúuðum mamni á guðdóm Krists
kraftaverk hans og flestar frá-
sagnir Biblíunnar um yfirnátrtúr
lega atburði, sú hætta, sem
hinni nýju skoðun fylgdi, — ekki
aðeins fyrir einstaklinga, heldur
og fyrir kirkjuna sem þá stofn-
un, er skyldi glæða guðstrú og
eilífðarvissu og vera vörður
þeirrar mannhelgi, sem var —
þrátt fyrir al'lt — árangur krist-
indómsnis í viðsjálli veröld.
Hann gerði sér fulla grein fyrir
því, hver stoð efnishyggju 19.
aldarinnar var í niðurstöðum
hinna kaldvitru þýzku guðfræð-
inga, og jafnpersónuleg guðs-
trú hans sem rík ábyrgðartil-
finning gagnvart þjóð hans og
öllum sem þjáðusit í þessari ver-
öld af margvíslegum meinum
menningar og menningarleysis
hvatti hann til leitar nýrra úr-
ræða til staðfestingar kristnum
dómi. Dr. Jakob segir í sýnódus
erindi sínu meðal annars:
„En hann getur ekki sætt sig
við, að sagnfræðilegum stoðum sé
kippt undan dularfullum fyrir-
ibærum í Bi'blíunni og að allar
slíkar sögur séu gerðar að ýkj-
um og helgisögnum. Hann hef-
ur með öðrum orðum sterka trú
á vísindalegum aðferðuim við
rtúlkun trúarbragðanna. „Því
meiri sem þekking mannanna
verður því göfugri og sannari
verður guðshugmynd vor. Vísind
in hljóta því, er til lengdar lætur,
að efla og göfga trú mannanna".
gi'lt mótvægi gegn efnishyggj-
unni og hinum kaldrænu ólykt-
unum hinnar þýzku nýguðfræði...
Fyrir honum varð þetta „mik-
ilvægaóta málið í heimi“, — það
mál, sem gærti orðið undirstaða
almennrar menningarlegrar sið-
bótar — hér á landi undir hand
leiðslu íslenzkrar kirkju, hinnar
göimlu stoðar íslenzkrar menning
arerfða. Og þrátt fyrir spott og
spé og beinlínis ofsóknir sam-
teinaðra herja heimskra efnis-
öyggjumanna meira og minna
einsýninar bókstafshyggju með
dönskum heimatrúboðsstimpll,,
beirtti séra Haraldur sér fyrir
kyinningu þeirra sanninda, sem
höfðu gætt líf hans spámannlegri
köl’lun. Hinn hrífandi persónu-
leiki hans, afburða mælska og
frábær áhugi, kveikti slíkrt trúar
legt bál i hjörtum þúsunda, að
ég þekki ekki slíks dæmi með
þessari þjóð. Guðsþjónustur hans
í Fríkirkjunni voru svo fjölsótt-
ar, að stundum varð allt að því
jafnmargt fólk frá að hverfa og
að komst. Ég var í þennan tíma
hugsunarlítill um eilífðarmál, svo
sem ég hef áður getið, en nokkr-
um sinnum reyndi ég að komast
að í Fríkirkjunni, þegar séra
Haraldur prédikaði. Aðeins einu
sinni tókst mér það, og minnt-
ist ég þá þrumuklerksins meisrt-
ara Jóns, sem á bernskuárum
mínum fékk mig fávísan og lítt
þroskaðan til að víkja frá minni
venjuleg húslestradægradvöl og
'hlusta í undrun og spurn. —
En ég hafði öðrum hnöppum að
hneppa á þessum árum en að
sökkva mér niður í trúarleg
vandamál, sem raunar hafa aldrei
verið mér sjálfs mín vegna mik-
ið eða örðugt viðfangsefni, þó að
á síðari áratugum hafi þau að
mér sótt sem samfélagslega veiga
mikil.
En svo er þó frá því að segja,
að síðsuimars árið 1919 fór ég á
gufuskipi vestur og norður um
land til Seyðisfjarðar. Nokkru
eftir að skipið fór frá ísafirði,
var ég staddur uppi á efri þilj-
um og naut í fögru veðri útsýn-
En honum virðist náttúruvísindi
19. aldatinnar vera komiin langt
á leið að byrgja mannkynið
inni í eins konar nátthaga, sem
þeir hafa reist kínverskan múr
um, og inni í þessum nátthaga
eru þeir nýguðfræðingar, sem
túlka lækningaundur Krists sem
ýkjur og sefjanir, svo að dæmi
sé tekið. Það er með öðrum orð-
um þekkingarfræði 19. aldarinn
ar, sem í hans augum stendur í
vegi fyrir því, að sumar þýðing-
armestu frásögur Biblíunnar séu
taldar sagnfræðilega sannar,,
svo að sjálfum vobtunum er ekki
trúað.“
Fyrir tilstilli Einar H. Kvar-
ans, sem hafði verið einn af efn-
ishyggjulærisveinum Georgeis
Brandesar, kynntist svo séra
Haraldur rannsóknum frægra
amerískra og enskra vísinda-
manna á þeim fyrirburðum, sem
fram komu á miðilsfundum, en
sumir þessara maama höfðu haf-
ið rannsóknir sínar í þeim til-
gangi að kveða niður það, sem
þeir töldu meinlega hjátrú. Jafn
framt kynntist séra Haraldur
þeim furðum, sem gerðust í til-
raunafélagi því, sem hafði á sín-
um vegum hinn sérstæða og frá
bæra miðil, Indriða Indriðason.
Með sömu sannleiksást og gagn-
rýni og séra Haraldur hafði
beitrt í biblíuþýðingu sinni, þar
sem hann gætti hvors tveggja,
nákvæmrar túlkunar hins hebr
eska texta og listrænna og rök-
vísílegra lögmála íslenzkrar
tungu, athugaði hann jafnt hin-
ar erlendu staðreyndrr og það,
sem hann varð vitni að á miðils-
ifundum Tilrau nafélagsins, — og
komst að þeirri niðurstöðu, að
banm hefði fengið fullgildar og
áóhrekjanlegar sannanir fyrir
framhaldslífi mannsins eftir lík
amsdauðann. Svo sá hann þá
fagnandi, að þarna hafði hann
ng allir aðrir sem sjáandi sáu
og heyrandi heyrðu öðlazt full-
is til núpa og dala, voga og
víkna og yfir sólglitaðan logn-
sæ. Þá heyrði ég allt í einusagt:
„Ég sé, að þér munið geta tek-
ið undir orðin: Fállega smíðar
drottinn."
Ég vék mér við og sá, að sá
maður, sem talað hafði, var séra
Haraldur Níelsson. Ég srtóð í
fyrstu feiminn og hálfundrand,i
en séra Haraldur brosti oig hóf
við mig saimtal. Og við töluðum
saman allt norður fyrir Horn, en
þá hafði sól sígið og nóttin sveip
að land og sjó sóllituðUm húm-
slæðum. Ég man, að umræðuefn-
ið var íslenzkar bókmenntir ís-
lenzk menning og framtíð henn-
ar og hlutverk guðstrúar og
kirkju til velfarnaðar þjóðinni.
Og ég minnist þess, að þá er
við skildum, hafði ég það á til-
finningunni, að ég hefði á þess-
ari kvö'ldstund hitt mann, sem
minnti á spámenn Gamla testa-
mentisins, mann, sem án státs og
persónulegrar fordildar taldi
sig kallaðan til að bera drotrtni
sínum vitni og benda þjóð sinni
á veg til velfarnaðar undir hand
leiðslu íslenzkrar kirkju.
Upp frá þesasri stundu hvarf
mér aldrei til fulls úr huga, boð-
skapur séra Haralds Níelsson-
ar, guðstrú hans ot lífstrú. . . .
En oflangt mál yrði það, að ég'
færi hér út í, hvers ég tel ís-
lendinga hafa misst þess vegna
■að íslenzk kirkja hefur ekki
látið leiðsögn hans verða það,
sem hún hefði mátt verða, — en
ef til vill gefst mér til þess tóm
og áhnffi Uðar — ov kemst ég
þannig að orði, af því, að ég
kenni mig vart mann til að gera
því máli bau skil. sem vert væri
og skvldugt.
En ég þakka þessa bók og
óska þess, að sem fles'tir ungra
manna í þessu landi kynni sér
hana og íhugi það, sem hún hef-
ur að flytja.