Morgunblaðið - 30.11.1969, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1069
Sem bækur að
gamni mínu..
Spjallað við Halldór Halldórs-
son, prófessor við Orðtakasafn
— Mjög er títt, að fólk rugli
saman því, sem kallað er orð-
tak, og því, sem kallað er máls-
háttur. Þetta tvennt er þó fjarri
því að vera hið sama. Ef til vill
verður munurinn bezt skýrður
með dæmum. Ef sagt er hóf er
bezt í hverjum leik eða hver er
sínum hnútum kunnastur, er um
aið ræða mállisihæittá. Þetta eru
fullgerðar setningar, sem fela í
séir fullyrðingu, oft meginreglu
eða lífsspeki, sbr. fyrra dæmið.
Málsháttur skilst án samhengis.
Orðitak getur verið fulllgierð setn
ing og falið í sér fullyrðingu,
eins og t.d. þar fór góður biti í
hundkjaft, ein þesisi fullyrðiing
skilst ekki, nema hún sé sögð
í tilteknu samhengi. Menn verða
að vita, hver góði bitinn er og
hver hundskjafturinn er. Ann-
ars er miklu algengara, að orð-
tak sé ekki fullgerð setning,
heldur fast orðasamband í
breyttri merkingu, t.d. hafa eitt
hvað til brunns að bera, slá
slöku við, þegar á hólminn kem
ur o.s.firv Ef sagt er Jón hefur
margt til brunns að bera, Árni
slær slöku við, hreppstjórinn
varð hræddur, þegar á hólminn
kom, eru þessi tilteknu, föstu
orðasambönd komin í samhengi,
siem geirir það að verkum, að
skýrt er, hvað við er átt. Þessi
orðasambönd eru því ekki máls
hættir, heldiur orðtök. Ég vona,
að mönnum sé af þessu ljóst, að
munurinn á málshætti og orð-
taki er í rauninni furðuskýr.
Þannig kemst Halldór Hall-
dórsson, prófessor að orði í for
mála fyirra bindis Islenzks orð-
takasafns, sem út kom hjá Al-
menna bókafélaginu fyrir ári.
Síðara bindið kom svo út hjá
Almenna bókafélaginu fyrir
skömmu. Af því tilefni átti
blaðamaður Mbl. samtal við dr.
Halldóæ um orðtakasafnið.
— Hverniig bagaðir þú vimmiu
við orðtakasafnið?
— Fyrst var efinissöfnun og
við það verk studdist ég ma.
við þrjár orðabækur yfir frum
málið, orðabók Fritzners, orða-
bók Guðbrands Vigfússonar og
Lexicon Poeticum. Las ég þess-
ar orð'abækuir yfir og tóík úir
þeim það, sem ég taldi henta í
slíka bók. En með því að betri
útgáfur hafa komið út á síðari
árum af bókum, sem notaðar
voru við þessi rit, bar ég allar
tiÉvitmamiir saman viö þessar
nýni útg'áfur. Þá fiór ég nákvæm
lega yfir Orðabók Sigfúsar
Blöndals og tók úr henni það,
sem ég taldi nauðsynlegt. Sömu
leiðis fór ég yfir orðabók
Björns Halldórssonair í Sauð-
lauksdal og nokkur málshátta
söfn frá 17. öld. Voru það eink
um tvö málsháttasöfn, saman-
sett í Svíþjóð á þessum tíma af
Jóni Rúgmann og Guðmundi
Ólafssyni. Allt þetta efni bar
ég saman við seðlasafn Orða-
bókar Háskólans, og þar fékk
ég margt til viðbótar, ekki sízt
orðtakaafbrigði.
Þetta seðlasafn Orðabókarinn
air gerði mér kleift að ákvarða
mikilju niáiniar um aldur orðtak-
anna, hélt prófiessor Halldór
áfram, og stundum um skýring
ar, ef ég var svo heppinn að
Halldór Halldórsson, prófessor.
rekast á orðtökin í sinni upp-
runalegu merkingu. Seðlasafn
Orðabókeir Háskólans eir því
aðalheimild mín um allt sem
vanðlar orðtök eftir 1'540. En orð
takasafn verður ekki til við það
eitt, að safnað sé efni. Skýra
verður, hvernig orðtökin eru til
komin. En ég vil taka skýrt
fram, að skýring á orðtaki er
aidirei öru.gg, .miema orðtialkið
finnist í upptrunalegri merk-
ingu, en slíkt gerist ekki nema
stundum. Til að skýra orðtak
þarf að láta sér koma einhverja
skýringu til hugáir og athuga
síðan með ýmsum hætti hvort
sú hugdetta sé rétt. Þá kemur
oft til gneina að leita skýringa
í alls konair þjóðháttum. At-
huga, hvort maður finnur stofn
orð orðtaksins í annarri merk-
ingu en algeng er, en það gæti
leitt til skilnings á uppruna orð
taksins. Það svið þjóðlífs, eða
þeir þjóðhættiir, sem orðtak er
♦
Ef hann hittir, eyðileggur hann eina peru. Það er ef til vill of
mikið sagt að grjótkast sé það eina sem eyðileggur OSRAM
Ijósaperur. Við vitum þó ekki um margt annað.
Strákar verða alltaf strákar, og þeir
hætta áreiðanlega ekki að henda grjóti.
Okkur finnst það leiðinlegt, því að annars
myndu perurnar okkar endast miklu
lengur.OSRAM gefur bezta birtu. OSRAM
endist bezt.
minnið frá, geta stundum verið
horfin. Mörg íslenzk orðtök eru
t.d. runniin firá hernaði: koma
í opna skjöldu, gefa höggstað á
sér. Önnur eru runnin frá
jiþnó'ttuim og leifojum ýmites kon-
ar, t.d. gltímiu: krókiur á móti
bragði. Frá reipdrætti: draga
taum einhvers. Frá teningatöfl-
um: nú tekur átján yfir, sem
merkti, að sex komu upp á
þremur teningum. Frá spila-
mennsku: spila upp á eigin spýt
ur, sem merkti að spila með eig
in spilapenimgum. Þá eru geysi
mörg orðtök frá veiðimennsku,
bí'ta, gamga, rerunia á aignið. Mjög
mörg orðtök em komin firá sjó-
mörnnum: leggja árar í bát, rista
djúpt, vera á lausum kili. Frá
búskap er komið orðtakið að
halda til haga. Frá veðurfari:
fokið er í flest skjól. Frá hest-
um og reiðmennsku: að vera
ekki af baki dottinn. Frá flutn
imigium: að hnölklkiva upp af eða
hrökkva upp af klakknum. Frá
búpeningi og öðrum dýrum:
harður í hom að taka, leggja
niður rófuna, bíta of nserri gren
iinu. Frá búskap: hafa bæði tögl
og hagldir, rekja úr e-m garn-
irnar, eiga ekki upp á pallborð
ið hjá e-m, vena innsti koppur
í búri, fiá stmjöriþefiimin af e-u.
Frá saumaskap er komið orð-
takið að bæta gráu ofan á svart,
firá smíðum að vera ekki við
eina fjölina felldur og frá kola-
gerð: ekki em öll kurl komin
til grafar. Áhætta við kaup-
skap birtist í orðtakinu að
leggja í sölumar og úr lækna-
máli er komið að gróa um heilt.
Úir lagamáli er komið að ráða
lögum og lofum og það tekur
út yfir allan þjófabálk.
Þá em geysimörg orðtök er-
lend að uppruna, en hafa sam-
lagazt íslenzku máli. Þau þurfa
ekki að vera vont mál fyrir því.
Að leggja hönd á plóginn er
komið úr Biblíumáli. Útlent er
einnig að hella olíu á eldinn,
að bíta í það súra epli, sjá í
gegnum fingur við e-n. Ég
reyndi að bera saman við þau
mál, sem við höfum fengið orð-
tök úr. Flest höfum við fengið
úr dönsku, en einnig mörg úr
þýzku. Bar ég því efniviðinn
saman við danskar og þýzka.r
bækur, en einnig sænskar, ensk
ar og raunar fleiri.
Sum orðtök geyma fomminj-
air eða menningarsögulega
hætti eins og t.d. orðtakið að
hafa eitthvað á seyði og vera
á seyði, en seyðir var suðuhola.
Þá geta orðtök einnig geymt
fornar beygingarmyndir: koma
í opna skjöldu, stemma stigu
fyrir e-ð. Orðtökin eru íhalds-
samt afl og geymast í sínu
formi þó að orðið eða beyging
þess breytist.
— Hvernig er niðurskipan
orðtakasafnsins hagað?
— Gefið er stofnorð sem upp
flettioirð, og er stofnorðunum
raðtað í stafirófsröð. Innan hvers
orðs er svo yfirleitt raðað eftir
sögnunum.
— Það væri gaman að heyna
skýringu á nokkrum orðtökum.
— Já, hvair skal byrja. Mér
kemur í hug orðtakið að fá eitt-
hvað í þokkabót. Orðið þokka-
bót er gamalt lagahugtak, sem
táknaði greiðslu eða bætur fyrir
minni háttar móðgun eða á-
verka. Það er leitt af orðinu
þokki í merkingunni þykkja,
óvild.
Nú, annað orðtak er að mönn
um komi eitthvað spánskt fyrir
sjónir. Orðtakið er erlent og
sennilega komið inn í íslenzku
á 18. öld eða fyrri hluta 19. ald
ar. Það er þýzkt að uppruna,
en líklega komið úr dönsku inn
í í'sfllenzbu. I 18. aMiar döniskiu
bemur fyrir det kommer mig
spanskt for, en nú er það ekki
notað. Hið þýzka gervi orðtaks
ins er das kommt mir spanisch
vor og á 'rætur að rekja til þess,
að á valdatímum Karls V. í
Þýzikalianidi tíðkiuhust mjög
spámiskiir siðiir, enidia var keis-
ariinn sipóinsikiuir að ætt. Komu
Þjóðverjum þesis'ir siiðiir undar-
leiga fyrir sjónir.
Orðtakið að ruglast í rímiinu
merkir upprunalega að verða
ringlaður í tímatalinu eins og
þegar Þingeyingar rugluðust I
ríminu og vissu ekki um jóla-
dag, að því er segir í Þjóðsög-
um Jóns Árnasonar. Að remb-
ast eins og rjúpan við staurinn
er talið að eigi rætur að rekja
til þjóðitrúar um það, að ef setit-
ur sé staur í rjúpuhneiður,
haldi rjúpan áfram að verpa,
þair til eggjahrúgan taki jafn-
hátt staurnum.
Að síðustu get ég nefnt orð-
takið að leika lausum hala, sem
merkir að haga sér eftir eigin
geðþótta. Líkingin er dregin af
kú, sem sveiflar óbundnum
hala.
— Að loku'm, Halldór, af
hverju skrifaðir þú þessa bók?
— Ég sem bækur að gamni
miiniu einis og Guðmiundiur Damí-
eilsson. — j.h.a.
Laus staða
Staða fulltrúa IV hjá Vegagerð ríkisins er laus til umsóknar.
Umsækjandi þarf að hafa þekkingu á skipulagningu bréfa-
og bókasafns.
Umsóknir með upplýsingum um menntun og fyrri störf
þurfa að berast fyrir 8. desember n.k.
VEGAGERÐ RÍKISINS,
Borgartúni 7.
Hinn árlegi basar
og kaffisala kvenfélagsins Hringsins verður haldinn þann 7,
des. n.k. að Hótel Borg.
Basarmunir verða til sýnis í glugga verzlunarinnar Álafoss
núna um helgina.
HRINGURINN.
Jólovörurnor komnur
Mjög íjölbreytt urvul