Morgunblaðið - 30.11.1969, Blaðsíða 17

MOIBGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBBR 1969
17
Fiskpökkun í hraðfrystihúsi
Islandssögu
vantar
Oft hefuir verið um það tal-
að, að ekki væri til nJein skráð
saga íslands, allt frá upphafi
fraim á þessa tíma. ítarlega hef-
uir verið skrifað um ýmsa kafla
þjóðarsögunnar, en allt er það í
brotum oig ærið samíhengiisila.ust.
Þ(á hafa eininiig veriö samin
nokkur söguágrip, og hefur bók
Jóns Aðils löngum þótt þeirra
bezt. Nú liggur hinis vegair
margt ljósar fyrir en þegar Jón
vann að bók sinni, enda skiln-
ingur manna á ýmsu annar en
þá ríkti. Höfuðgallinn á öllum
þessum verkum er þó ótvírætt
sá, að þau ná lítt eða ekki til
þeirra atburða, sem gerzt bafa
á þessari öld. Þeirri, sem þó hef-
uir verið atburðasömust og
bneytingamest allra alda, er yf-
ir ísland hafa gengið. Skortur
á tilraun til samningar heilie.gr-
ar sögu 20. aldarinnar helgast
ekiki af því, að enn sé ekki nógu
langt um liðið til að unnt sé að
líta á atburðina hlutlaust. öll
sagnfræði ligguir, eins og önnur
mannanna verk, uindir stöðiugri
gagnrýni og endurskoðum. Á
fortíðina er litið ólíkum aug-
um eftiir því sem tímar líða.
Hver kynslóð Skoðar hana frá
sínum sjónarhól.
Hva5
höfðingjarnir
hafast að
Rétt eir þó að hafa í huga, að
allítarlega hefuir verið ritað um
einstaika máilia.flioíkika, en einkium
um tiltekna atburði og áfcveðna
menn. Ævi.sögur ha.fa jöfnum
höndum verið ritaðair af mönn-
unum sjálfum eða einhverjum
öðrum. Enginn efi er á því, að
fslendingar eru flestum eða öll-
um öðrum þjóðum hneigðari fyrir
slíkair bókmenintir, svo mikið af
þeim sem héir birtist á ári
hverju. Þessar sögur eru að
sjálfsögðu misjafnar að gildi,
margt má af mörgum þeirra læra,
þó að þær geti aldrei komið í
stað heillegrar þjóðarsögu. Vel
má þó hugsa sér, að vöntunin á
góðri íslandssögu, sem nái fram
á okkar tíma, ýti undir sjálfs-
ævisagnagerðina. Hinar miklu
breytingar á þjóðháttum síðustu
áratugi eiga einnig hér sinn
hlut að. Mönmuim finnst þeir
hafa lifað svo ólíka tíma, sem
hinum yngri hafi ekki verið
gerð næg grein fyrir, að þeir
verði sjálfir að segja frá. Þetta
er að vissu leyti rétt. Hættan er
hins vegar sú, að þegar of marg-
ir hu.gsa á þann veg, þá verði
skrif þeirra haria keimlík, svo
að nýjabrumið fari fljótlega af.
Út yfir tekur þó, hversu lang-
orðar fl'estar þessara sagna eru.
Skiljanlegt er, að þeir, sem
skriftum eru óvanir, verði á
stundum helzt til fjölorðir og
kunini ekki þá list að skera nið-
ur eða sfcrika út, svo að vel fari.
Þaulvanir rithöfundar verða
iðulega óendanlega margorðir,
þegar þeir fara að segja æ>vi-
sögur sínar eða annarra. Leik-
menn í listinni taka þá sér síðan
til fyrirmyndar og hyggja lengd-
ina vera þá góðu latínu, sem
sízt megi án vera. Hvað höfð-
ingjamir hafast að, hinir ætla
sér leyfist það.
„Já, já og
nei, nei”
Þegar Guðmundur Hagalín og
Þórbergur Þórðarson fceygja
þunman lopa annarra jafn langt
og sjá má í sumum bóburn þeirra,
þá er ekki furða, þó að teygist
úr þykkum þræði hinna óvanari,
þegar þeir fara sjálfir að storifa
um atburðiasama ævi sína. Svo
er t.d. um sjálfsaevisögu Sigur-
bjöms Þorkelssonair í Vísi. Nú
er nýlega komið út þriðja bindi
henmar, og á hiajrnn þá enn ólifuð
til þessa dags nær fjörutíu ár,
eða h.u.b. helming þeirra ævi-
daga, sem minni hans nær til
Enda fcetour þetta síðasta bindi
einiumgiis yfir h.u.þ. 10 áir. Enig-
inin ætlast til þess af Sigurbimi,
þótt bilblíuifastur sé, að ha.nn
einn fylgi bókstaflega boðorð-
inu: „Ræða yðar sé já, já, og
nei, nei.“ Jafnvel hin ótvíræð-
ustu boðorð þuirfa rúrnrar túlk-
unar við, eins og orðmergð hinn
ar helgu bókar sjálfrar sýnir.
En áminniingin um það hvaðan
þau orð komi, sem em fram yfir
já, já og nei, nei, ætti að minna
okkur alla á hvaða fneistari er
á ferðum, þegar frásagnargleð-
in fær of lausan taum, Um Sig-
urbjöm Þorkelsson verður það
með sanni sagt, að hann er frá-
sagnarglaðuir, enda hefur hann
frá mörgu að segja, Hann hefur
í raun og vem unnið margra
manna verk og látið ótrú-
lega víða að sér kveða. Þó að
mönmium stundum finnist, að
sumt, sem hanin segir frá sé ekki
svona margna orða vert, erhann
ætíð skemmtilegur. Hans eigin
hrifning yfir því, hve „himneskt
er að lifa“, hrífur aðra með sér.
Menn fyligjast af álhjuga m.eð þvi
hvenndg Sigurbimi og Samúel
heitnum Ólafssyni gekk að
klönigrast í hálku og niðamyrkri
úr Vonarstræti upp að verzlun-
inni Vísi á Laiugavegi 11, og
jafnvel með örlögum glugga-
hlera af sumairskála K.F.U.M.-
manna í Kaldárseli! Sigurhjörn
fer að eins og menn gera í sam-
tölum: Hanin segir frá smáatvik-
um og stóratburðum samanofn-
um, stundum ekki að fullu al-
kömðum og einstöku sinnum án
fullrar nákvæmni. En þetta ger-
ir hann með þeim hætti, að les-
andinn hrífst með og spyr: Hvað
skyldi nú koma næst?
Mesti áróðurs-
maðurinn
Þetta bindi Sigurbjöms er
eins og hin fyrri, mjög persónu-
legt. Þar er þó ekki í jafn rík-
um mæli og áður skýrt frá sum-
um hans leyndustu hugsunum og
viðutneign við ýms vandiamái í
hans eigin eintoalífi. Að þessu
sinini fjallair Sigurbjörn að
mestu um samskipti sín við aðra
á almannavettvangi. En margt
kemur til: Sigurbjöm hefur
kynnst ótrúlegum fjölda manna.
Að því stuðluðu bæði hans einka
störf við afgreiðslu í vinsælum
verzlunum, og störtf hans í al-
mannaþágu, við niðurjöfnun út-
svara áratugum saman og í mang
háttuðum félagsskap, K.F.U.M.-
safnaðarstarfi, íþróttafélöguim, að
ógleymdum stjórnmálafélögum
allt flrá upphafi þessarar aldar.
Sigurbjöm vair um marga ára-
tugi mesti áróðunsmaður í stjórn
málum á meðal almennings hér í
bæ. Fádæma kunmiugleiki hans,
hjálpsemi og lipurð réði þar
mestu um. Samfara þessu hafði
Sigurbjörn náin kunmugLeik af
ýmsum helztu forystumönnum
í stjórnmálum og trúmálum.
Loks hafði stjómmálaþróunin
meiri áhrif á hans eigin hag en
'hann eftir á sýnist gera sér
grein fyrir, þó að þau meigi
ma.rka at frásögn hanis.
Stóð Birni
Kristjánssyni
næst?
Sigurbjöm Þorkelsson minnist
á mikinn fjölda manna í bókum
sínum. Langflestra þeirra getur
hann að góðu, og kallar jafnvel
fleiri en líklegt mætti þykja
vini sína. Svo er að sjá sem af
stjórnmálamöninum hafi hann
verið hirifraastur af Ólafi Thors,
og er hann ekki einn af samtíð-
armönnum Ólafs um þá tilfinn-
ingu. Af frásögninni liggur samt
■raærri að ætla, að perisónulega
hafi Sigurbjöm ekki staðið nær
neinum stjórnmálamanni en
Bimi Kristjánssyni. Bjöm hef-
uir og vissulega varið hinn mesti
merkismaður en e.t.v. meira
hmeigður fyrir vangaveltur og
íhuganiir — þar með ráðagerðir
ætlaðair öðrum til framkvæmda
— heldur en að standa sjálfur í
fararbroddi og taka óþægilegar
ákvarðanir. Fnásagnir Sigur-
björns af því, hvernig
Bjöm lætur hrekja sig bæði úr
ríkisstjórn og Landsbanka,
benda óneitanlega til þess. Sig-
urbjöm lýsir oft aðdáun sinni á
Jóni Þorlákssyni, en þó virðist
hafa verið meiri fjairlægð þeirra
á milli, af hverju sem hún kem-
ur, heldur en ætla mætti af því,
að þeir vom ekki einungis
skoðanabræður, heldur og ára-
'tugum saman naestu nágrannar,
því að verzlunin Vísir var í
raæsta húsi við heimili og ricrif-
stofu Jóns. — Af öllum þeim,
sem Sigurbjöm minnist á, stend
ur myndin af Jóni ólafssyni i
Alliance e.t.v. skýrast eftir í
hugum lesenda og verður til-
komumest, þegar allt kemur til
alls. Sýnir það, að ekki er það
orðafjöldinn eiran, sem úrslitum
ræðuir um hvort mannlýsing
fcekst eða ekki.
Milligöngumaður
Hinn mikli kunnugleiki Sigur-
björns og hans margháttaða
mannþekkiing gerði að verkum, að
haran varð þýðiragarmikill milli-
göngumaður um ýmsa merkisat-
burði. Hann skýriir t.d. frá að-
ild sinni að stofnun Heimdallar
og milligöngu við Jakob Möller
til undirbúnirags samruna Frjáls
lynda flokksins og íhaldsflokks-
iras, er leiddi til stofnunar Sjálf-
tæðisflokksins nú fyrir rúmum 40
árum. Áður höfðu sumir haldið,
að Ólafur Thors hefði annast þá
milligöngu að mestu, en engin
ástæða er til að bera brigður á
frásögn Sigurbjöms. Eins er
fróðlegt að lesa um afskipti hans
af uppstillingu íhaldsflokksins
hór í Reykjavík við þingkosn-
ingamar 1927. Efnislega er þar
vafalaust rétt með farið. Svo oft
sem Sigurbjörn kom við sögu
er ekki nema að voraum, að
haran rugliist stundium á hinrai
sibreytilegu tafistöðu þe'ssara
ára, svo sem er uim afstöðlu Jak-
obs Möllers bæð’i í frásögn hans
af kasniragunium 1923 og til Wltotfin-
iregs gamLa Sj'állflstæðisfiloikksins í
„þversum“ og „langsum" á sín-
um tíma. Jakob var þá áreiðan-
lega í liði langsummanna. Sjálf-
sögð vairúðarráðstöfun er að
kanna minni sitt með því að
fletta upp í tiltækum heimild-
um. Yngri menn en Sigurbjöm
finna oft til þess, að mjög eir
vallt að treysta minninu einu um
löngu liðna atburði. Þá er einn-
ig fróðlegt að lesa frásögn Sig-
urbjörns um áhuga Ólafs Thors
fyrir uppstillingu Jóns Ólafsson
air við landskjör 1922. Því að þá
hafði Sjálfstæðsiflokksbrotið
gamla einmitt hug á því að
reyna að fá Jón í framboð, þótt
hann væri iraunar gamall Heima-
stjómairmaður. Úr því varð sem
sagt ekki, vafalaust ekki sízt
vegraa þess, að Jón hefur ekki
viljað gefa kost á sér á móti
Jóni Magnússyni. En Jón Mag-
nússon hafði hyggindi til þess
að tryggja séc nógu snemma
stuðning síns gamla andstæðings
Sigurbjöma Þorkelssonar, og
vair þess vegna tilbúnari í tusk-
ið en ella.
Magnús
Sigurðsson
Eftirtektarvarðust af öllu í
þessari bók Sigurbjörrus er senni
lega andúð hans á Magnúsi Sig-
urðssyni. Sú andúð eða ýmigust-
ur er þeim mun athyglisverðari
þar sem Sigurbjöm víkur vin-
samlega að nær öllum öðrum, t.d.
slíkum erkifjandmanni sínum í
stjórnmálum eins og Jónasi frá
Hriflu. Nú fer það ekki milli
mála, að Magnús Sigurðsson er
einn merkasti maður þessanair
aldar. Af öllum þeim bankastjór
um, sem á íslandi hafa starfað,
má segja, að Tryggvi Gumnare-
son einn sé jafnoki Magnúsair í
bankastjórn. En þeiir tilheyrðu
hvor sinni kynslóðinni, svo að
verkefni þeinra og úrlausnar-
efni voru að ýmsu leyti ólík.
Báðiir höfðu þó með bankastjórn
sinni meiri stjómmálaáhritf en
ýmsir hafa gert sér gnein fyrir.
Mjög er t.d. vafasamt, að Hann-
es Hafstein hetfði hafizt til svo
skjóts frama sem hann gerði, ef
ekki hefðu komið til áhrif
Tryggva móðurbróður hans.
Enda var heift amdstæðinga
þeirra frænda á Tryggva G'unra-
arssyni naumaS't einleikin, eirak-
um Björns Jórassonar og var
raunar hald manraa, að þar hefði
Björn Kristjánisson verulega
komið við sögu. En Tryggvi var
einnig opinberlega atkvæðamik-
ill stjórnmálamaður og þingmað-
ur lengi. Magnús Sigurðsson lét
hiras vegair stjómmál lengst af
opinberiega lítt til sín taka, þó
að skaphöfln bans og eðli væri
margslungið. Enginn hefur lýst
Magnúsi betur en Eiríkur frá
Hæli í kvæði því, sem hann
flutti á 25 ána bankastjómaraf-
mæli Magnúsair. Eirikur segir
þar m.ia. svo:
Eg veglyndari valdamann ei
vitað hef,
mé svipað þessu saklaust hjarta
í silfurref.
Snillibragð
Jónasar
Jónas frá Hriflu réði ásamt
Gesti frá Hæli mestu um það að
Magnús Sigurðsson var ung-
ur að ámm gerður bankastjóri
Landsbankans. Sú ráðstöfun
var eiin hin fyrsta, sem gerð var
eftir að Framsókn fékk fyrst full
trúa í rikisstjóm sraemma árs
1917, enda heyrðu bankamál þá
undir hann. Skipun Magnúsar
reyndist þjóðinni mikið heilla-
ráð. Magnús varð ágætur banka
stjóri og Landsbarakinn efldist
mjög undir hans forystu. Þessu
breytir ek'ki, þó að um einstakar
atbafniir Magnúsar hafi verið og
verði deilt. Enda ber þess að
gæta, að þótt fundið sé að gerð-
um eirahvers um tiltekin mál, þá
er ekki þar með sagt, að aðrir
hefðu gert betur, jafnvel þótt
ætla megi, að þeim hefði ekki
orðið á hin sama skyssa. Eitt-
hvað má að öllum firana. Um
Magnús vair það svo, að haran
vildi árleiðanlega vinna af holl-
usfcu með öllum ríkisstjórnum.
Magnús var aldrei mikill flokks-
maðuir. Hann 'var áður fyrri
flokksbundinn í Sjálfstæðis-
flokknum gamla og síðar i
Frjálslynda flokknum þangað til
hiann sameinaðiist íhaldsflokkn-
uro. Eftir það mun haran hafa
verið óflokksbundinn. Annað
mál var, að í flokkaringulreið-
inni 1920—30 lék stundum grun
ur á, að hann hefði kosið Firam-
sókn. En Framsóknarmann mun
hann aldnei hafla talið sig. Þó er
nær sanni, að eragiratn einn maður
hafi átt meiri hlut að því að
leggja grunn að fjármála- o-g at-
vinnuveldi Framsóknarflokksins.
Þetta kom af því, að hann vair
samvinnuverzlun ætíð mjög viin
saimlegur og einkaverzltun leragst
af að sama skapi þuragur í
skauti.
Bitnaði
á Sigurbirni
Þessi stefna Magnúsair kemur
hvað eftir annað fram í frásögn
Sigurbjöms í Visi. En Sigur-
björan sýnist ekki gera ráð fyrir,
að um markvissa stefnu Magnús-
ar hafi verið að ræða, heldur
Mutdrægni af haras hálfiu- í garð
þeiirtra Vísisfélaga, e.t.v. vegna
vináttu Sigurbjörns við Bjöm
Kristjánsson, eða af því, að
hann, Siguirbjöirtn, fékkst aldrei
til að ganga í Frímúrararegluna.
En hér lágu áreiðanlega dýpri
rök til. Enda segir Sigurbjörn
sjálfur, að Magnús sýndi honum
síður en svo fjandskap að öðini
leyti, og lét sitt stóra heimili
hafa aðalviðskiptin einmitt við
verzlunina Víisi. Það, sem hér
réð úrsli'fcuim, var, að þótt Maign-
ús væri enginn Framsóknar-
maður, þá hefur hann talið holl-
ara að beina fjármagni til sam-
vinnuverzlunar en kaupmanna-
varzlunar. Um þessa skoðun —
eða réttara sagt veilu Magnús-
ar, var Jónasi frá Hiriflu frá upp
hafi kunnugt. Þess vegna var
það eitt af mestu sraillibrögðum
hans til uppbyggingar valda
kerfis síns að fá Magnús Sig-
urðsson gerðan að bankastjóra
Landsbankains. Með sínu mikla
„autoriteti“ — og óbundinn af
flokksböndum Fnamsótonar —
reyndist hann alla sína banka-
stjóratíð tveggja manna maki og
réði eiran því sem hann vildL
Saga Sigurbjöms í Vísi er mik-
ilsverð heimild um það, hvemig
þessi átök um fjánmagnið bitm-
uðu á einstökum athafnamönn-
um. Þeir Vísisfélagaæ Guðmund-
ur Ásbjamsson, forseti bæjar-
stjórnar og Sigurbjam stóðu
nauniar af sér mótspyrnu Landa-
barakavaldsinis, en hún gerði þeim
oft þuragt undir fót. Siigurbjörn
hefluT með þeirri frásögin og
mörgu öðru, sem hann skýrir frá
lagt fram merkilegt efni til hinn
ar óskrifuðu íslandssögu.
Reykjavíkurbréf j
---— Laugardagur 29. nóv. -*