Morgunblaðið - 09.10.1970, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 9. OKTÓBER 1970
Alexander Solzhenitsyn, Nóbelsverdlaunahafi i bókmenntum;
Magnaður rithöf und
ur og máls vari f relsis
Nóbelsverðlaunaihafirtn nýi,
Alexander Solzhenitsyn hefur
sagt: „Tjándngarfrelsi, ósvikið
og algert tjáninigairfrelsi; sú er
fremsta nauðsyn í hverju heil-
brigðu þjóðfélagi, þair með er
talið okkar þjóðfélag. Sá, sem
vill ekki tjánÍT.garfrelsi, ber
ekki haig fósturjarðairinnair
fyrir brjósti. Hamn hugsar að-
eins um ei'gin hagsmuni. Sá,
sem viiU ekki tjáningarfrelsi
á fósturjörð sinni óskar ekki
að lækna meinsemd henmar,
hann vill reka menniina imm í
sjálfa sig, þar sem þeir miunu
rotna.“
Solzhenitsyn hefur á sið-
ustu þremur áruim verið at-
kvæðamikill frumkvöðull fyr-
ir aiufcnu andlegu eimstaklimgs-
frelsi og almenmu tjáningar-
frelsi í Sovétríkjumum. Hamm
hefur hlotið fyrir skömm
valdhafa og rithöfunda, stétt-
arbræður hams hafa snúið við
honum bakinu og rekið hamm
dr sovézka rithöfumdaisam-
bandinu. Þrátt fyrir þær of-
sóknir, sem hamm hefur saett
lætur hamm ekki bilbug á sér
finma og hvenær sem hamm
hefur tök á reyndr hamm að
koma sfcoðumum sínuim á
fraimfæri. Þegar ofsókmár
Stjómvalda í Sovétrikjunum
voru að hefjast fyrir alvöru
fyrir röskum tveimur árum,
fór hanm fram á við rithöf-
undasambandið að það tæki
upp vörn fyrir sig og fcratfðiist
þess að það tæki atfstöðu gegn
því óbærilega ófrelsi, sem
sovézkar bókmenmtir hefðu
átt við að búa árum samam.
Riithöfundar svöruðu þammig
beiðni hans, að hailda yfir
honum eims konar réttarhöld
á næsta fundi, eftir að bréf
Solzhenótsyn hafði borizt. Þar
var hamm gagnrýmdur harðlega
og létu stéttarbræður hams í
ljós þá sikoðun, að bækur hams
væru þamnig skrifaðar og
lýstu sjúku og auvirðilegu
hugarfari, sem ekki væri
sæmamdi rithöfundi í Sovét-
ríkjunum. Einm stéttarbróðir
hans Alexei Surkov sagðd, að
hann væri hættulegri rithöf-
undur en Pasternak. Og Sur-
kov bætti við: „Pasternak lifði
ekki í neinmi sniertimgu við
manmlífið. Solzhenitsyn er
andstæða hans að öllu leyti.
Og Solzhenitsyn hefur f jörugt
og herskátt og frjótt ímynd-
uniarafl og hamn hefur ofsa-
fengið skap.“
Það er opinbeirt leyndarmál,
að það var sjálfur flokksleið-
toginm, Leonid Brezhnev, sem
tók af skarið og lét hefja of-
sóknirnar á hemdur Solzhen-
itsyn. Hann bannaði útgáfu
„Krabbadeildarinmiar“ í land-
iniu og kallaði Solzhenitsyn
„auvirðilegt verkfæri í hönd-
um heimsvaldasimnia, sem hef
ur selt sál sína fjandmönmium
okkar.“
Alexander Solzhemitsyn er
fæddur árið 1919 í Rostov og
alinm þar upp. Hanm stiundaði
mám í stærðfræði og eðlis-
fræði við háskólamm þar og
síðar lagði hanm stund á bók-
imemntir við Mos'kvuháskól-
ann.
Ungan dreymdi hann um að
verða leikari, em hvarf frá
þvi og gerði nokkrar tilraum-
ir til að skrifa leikrit. Árið
1941 gelck hann í heriran og
var sæmdur heiðursmerkjum
fyrir vasklega framigöngu á
vígstöðvumium. Undir styrj-
aldarlok átti Solzhenitsyn ein
hverju sirnni tal við kumn-
ingja sinn í sömu herdeild
þess efnis um hversu illa
Stalín stjórmaði herjum sín-
um — og hvað hanm skrifaði
og talaði vont mál. Strax og
styrjöldinmi var lokið var
Solzhemitsyn hamdtekinn og
dæmdur — án réttarhalds —■
i átta ára famgelsi fyrir áróð-
Ur gegn landsföðurnum Stal-
ím. Svo furðulega vildi til, að
honum var sleppt úr fangelsi
sairma dagimn og Stalín lézt ár
ið 1953.
Hamm var síðam þrjú ár í
útlegð og á þesisu tíimabili
veiktist hamn af krabibamieimi,
en lækmium tókst að virnrna bug
á sjúikdómmium. Síðan fluttist
hann til smábæjarins Ryazan
oig hiefur búið þar síðam.
Hanm varð fræigiur, er stoáld-
verk hams „Dagur í lífi Ivams
Demisovitsj" birtist í bók-
imemmtatiimiaritimu Novy Mir
árið 1962 og kom út á forlagi
Almemna bókafélagsins 1963, í
þýðSngu Steingríms Sigurðs-
sonar. — Þar er fjallað um
maiuöumgarvinnuibúðir og gat
Solzhenitsyn skrifað um það
af biturri reyinslu. Nikita
Krústjoff var mjög hlynntur
skrifum Solzhenitsyns, og
hvatti til að verk toams kæmu
fyrir aimemmimigsisjániir. Síðan
Krústjoff hrökklaðist úr
valdastóli hafa bækur hans
ekki átt upp á pallborðið í
Sovéríkjunum svo sem al-
fcimnia er. Þó mum útgáfa að
„Krabbadeildiinmá“ hafa verið
í uimdirbúriíimigi í Novy Mir, em
húm var stöðvuð, samkvæmt
skipunum frá Brezhmev. Og
verk hams „Fyrsti hrimigur-
inm“ toetfur ekki kiomið út þar
heldur. Aftur á móti hafa
greimdar bæ'kiur hans allar
verið getfmar út á Vesturlönd-
um og orðið metsölubætour
hvarvetna og hkvtilð frábærar
viðtökiur. Fáum gietur blamd-
azt hugur um að hanm er mest
ur núlitfamdi hötfumda sov-
ézkra, sumir taka svo djúpt
í árimmi að segja að hamrn sé
miestur allra prósahötfumda í
heimi.
Solzhenitsyn hetfur verið
býsma afkastamitoill höfumdur.
Hamm hiefur sikrifað smiásögur,
kvifcmyndahiamdrit og stoáld-
sögur og ort ljóð. Hamm forð-
ast að sýma ljóð sin, af því
að hamrn segist vera lélegt
ljóðsikóld.
Þó svo að bætour hams hafi
ekki verið gefnar út í Sovét-
rítojumum mýtur hamin þar mik
iis álits og hamm á sér trygga
aðdáemdur, sem hatfa stulðlað
að því að dreiifa vertoum hams
í lamdinu með því að vélrita
bætour hams, bimda þær imm í
alltfrumstætt bamd og siðan
eru þær látnar gairnga rraamma
á irailli. Mikla varúð þarf að
viðbatfa til að smuðrarar lög-
reglunnar nái ekki í þessi eim
tök. Búizt er við að allt að
fimm þúsund slík eimtök af
„Krabibadieildiminá“ ag „Fyrsta
hrimgnum“ séu í umtferð í
Savétrík.jum!um. Þáð er meira
þrefcvirki em menm gera sér 1
fljótu bragði í hiuigariumd að
vélrita firnm þúsumd eimtak
af lainigri stoáldsögu. Aftoöst ag
dugnaður þeirra sem verkið
hatfa ummið, hlýtur að vekja
aðdáum og sýnir glögglega,
hvílíikar hiugsjónir liggja til
grumdvallar.
Mi'kla athygli vakti brott-
vísun Solzhenitsyns úr rithöf
umdasamtölcumium sovéztou í
fyrra. Mótmæli streymdu til
stjórmar sambandsiiras, flest frá
erlendium höfúmdum, en eimn
ið reyndu motokrir landa Solz-
hemitsyns af veitoum mætti að
láta í ljós amidúð sína. Þegar
honum var tilkymmt um þessa
ákvörðum stjómar sambamds-
ims reit bamm bréf, sem síðam
var smyglað úr larnidi, eims og
öðrum hamdritum bams ag birt
1 garðinum í Kyazan
í flestum biiöðum á Vestur-
lömdium.
Þar ræðst hann harkalega og
og ótvirætt á sambandið og
segir meðal annars: „Blygð-
unarlaust hafið þið fótum troð
ið stofnskrá ykkar með því að
reka mig- f jarstaddan, án þess
að gefa mér þær fjórar
klukkustundir, sem ég þurfti
til að komast frá Ryazan. Þið
hafið sýnt mér svart á hvítu,
að „ákvörðunin" var tekin, áð
ur en umræður höfðu farið
fram. Kom ykkur það betur
að sjóða saman fleiri ákær-
ur á hendur mér? Óttuðust
þið, að þið hefðuð orðið að
láta mig fá tíu minútur til
andsvara . . . Þurrkið rykið af
klukkunum ykkar. Þið eruð
mörgum öldum á eftir tíman-
um. Dragið frá gluggunum
þung tjöldin. Ekki vitið þið
að nýr dagur er risinn úti fyr
ir. Við lifum ekki lengur
dimma og drungalega tíma,
fulla vonleysis eins og þá, þeg,
ar þið af auðsveipni rákuð
Önnu Akhmatmatove. Sá timi
er liðinn, er við titruðum af
hugleysi eins og þegar þið út
skúfuðuð Pasternak með ýlfr
um ykkar. Hafið þið alls enga
sómatilfinningu? Viljið þið
endilega bæta gráu ofan á
svart? En sá dagur kemur, að
þið munduð vilja beita öllum
leiðum til að afmá nöfnin, sem
skrifuðu undir ákvörðunina í
dag . . . Blindur leiðir blind
an. Þið vitið ekki að þið er-
uð að staulast yfir í and-
stæðingasveit. Á þessum ör-
lagatímum í sögu okkar al-
varlega sjúka þjóðfélags er
ykkur ofviða að leggja nokk-
uð jákvætt og skapandi til
málaimna — aðeins hatursár-
veknin er við lýði . . . Fyrst
og fremst erum við hluti af
mannkyninu. Maðurinn hefur
aðskilið sig frá dýrunum
vegna þess að hann hugsar og
talar. Auðvitað verður maður
inn að vera frjáls. Ef hann er
bældur niður, hverfur hann
affcur niður á stig dýrsins."
Eins og sjá má hitoar Solz-
henitsyn ek'ki við að segja
löndum sínum sannleikann
óþvegimn. Hugrekki hans er
aðdáunarvert og það sem ger-
ir Solzhenitsyn meðal annars
frábrugðinn ýmsum sovézk-
um rithöfundum nú er að
hann hefur aldrei gefið bækur
sínar út undir dulnefni á
Vesifcurlöndum. Hann er einn
af fáum málsvörum tjáningar
frelsisiins í Sovétríkjumum.
Hvað sem á dynur ætlar hann
ekki að láta bugast. Sú mikla
viðurkenning, sem honum hef
ur hlotnazt sem rithöfundi er
mjög makleg. Fáir rithöfund-
ar stóðu því nær að hljóta
Nóbelsverðlaun í bókmennt-
um einmitt nú en Alexander
Solzhenifcsyn.
Bækur hans „Krabbadeild-
in“ og „Fyrsti hringurinn"
eru mergjuð og mögnuð skáld
verk, skrifuð af stílsnilld og
djúphygli. Báðar bera þær
bækur og raunar „Dagur í
lífi Ivans Denisovitsj" keim
sjálfsævisögu. Meðal annarra
verka hans má nefna „Páska-
sfcrúðgöngiu.na" áhritfamesta og
myndrænia smásögu, þar sem
Ryazan er sögusvið, „1 þágu
málstaðarins" og leikritið
„Ljúfan og sakleysinginn" og
hefur það m.a. verið sýnt í
Bretlandi.