Morgunblaðið - 23.01.1971, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. JANÚAR 1971
„ Bræður munu ber jast
og að bönum verðast46
Fyrri grein —
Þegar ég man fyrst eftir um-
ræðum á heimili foreldra minna
um annað en það, sem þar gerð-
ist eða í næsta nágrenni, hafði
almenningur vestra engu síðri
áhuga á því, sem gerðist í um-
heiminum, en hinir vísu ritstjór-
ar suður í Reykjavik, sem lögðu
sig fram um að fræða lesendur
blaða sinna um ástandið í jafn-
vel mjög fjarlægum löndum. Og
þó fólk greindi á um margt ann-
að, stóð það yfirleitt einhuga
með þeim þjóðum, sem áttu við
að búa harðstjóm — hvort sem
hún var innlend eða erlend.
Rússneska keisarastjómin var
beinlínis hötuð fyrir ofbeldisað-
gerðir sínar gagnvart þeim, sem
börðust fyrir auknu frelsi og
mannréttindum og bættum hög-
um aimennings. Þá urðu hér vin
sælir reyfararnir Níhilstin imd-
tr fossinum og Valdimar munk-
Rússneska stjómin hlaut og
miklar óvinsældir af þeim sök-
um, að hún var talin ýta undir
ofsóknir gegn Gyðingum, og
harðstjórn hennar á Finnum og
Pólverjum sætti hörðum dómum.
Svo að segja hvert bam kunni
eitthvað úr þýðingum séra
Matthíasar á Fánrik Stáls
ságner og Frelsisbæn Póiverja
var sungin eins og hún væri ís-
lenzkt ættjarðarljóð, en í þenn-
an tíma gat ungt fólk verið
þekkt fyrir að unna slikum Ijóð-
um. Og það hlakkaði beinlínis í
mörgum manninum, þegar rúss-
neska stórveldið beið herfi-
legan ósigur í ófriði við mong-
ólskt eyríki, sem ísienzk alþýða
hafði fyrir skemmstu lært að
nefna . . . Nærri má svo geta,
að árið 1905 var sem íslenzka
þjóðin stæði á glóðum, þegar bú
izt var við því á hverri stundu,
að Svíar færu með her á hendur
Norðmönnum.
Svo erum við þá komnir að
Bretanum. Búastriðið var öllum
ennþá 1 fersku minni, og þess
minnist ég, að skáldsagan Fóm
Abrahams, eftir Sviann Gustaf
Janson, varð ýkjavinsæl bók,
því að höfundurinn hafði valið
sér Búastriðið að söguefni og
tók þar ákveðna afstöðu gegn
Bretum. Skömmu síðar kom upp
í Indlandi hungursneyð, sem var
geysimannskæð, og iclenzk blöð
Ðuttu myndir af konum og börn
um, sem telja mátti í hvert rif.
Menn mundu hallæri og mann-
íelli hér á landi, sem meðal ann
ars mátti kenna erlendu arðráni
og óstjórn, og hvað var svo eðli
legra en að ástandið í Indlandi
væri kennt brezkum stjórnar-
völdum að meira eða minna
leyti? Það mildaði og ekki hugi
manna vestur í fjörðum, að nú
stóð sem hæst ránskapur
brezkra togara á heimamiðum
bátasjómanna, svo að sýnt þótti,
að áður en langt liði, yrðu
bændur að flýja á brott af býl-
um, sem höfðu verið í byggð og
íramfleytt barnmörgum fjöl-
skyldum svo lengi sem sögur
fóru af.-Þá var og öllum kunn-
ugt, hverjum þrælatökum Bretar
höfðu öldum saman beitt íra —
og að þeir flúðu iand sitt sakir
harðstjómar, óstjómar og mis-
réttis, en af lestri Islendinga-
sagna vissi íslenzkur almenning
ur, að með íslendingum og írum
voru skyldleikatengsl frá löngu
liðnum tímum, og sannarlega var
fyigzt vel með þeim fregnum,
sem bárust af samskiptum Ira og
Breta. Hafði Gladstone hlotið
miklar vinsældir hér á landi af
baráttu sinnl fyrir að Irar hlytu
heimastjóm.
En þó að Islendingar hafi
iengi haft ríka samúð með Irum,
voru samskipti þessara þjóða
hartnær engin allt frá söguöld
okkar og fram á seinustu ára-
Fortíð írlands
tugi. Upphaf þeirra að nýju
varð svo það, að ýmsir menn hér
lendir tóku að halda því fram,
að hér hefðu ekki aðeins búið
á stöku stað írskir munkar, þá
er Norðmenn tóku að nema
landið, heldur hefðu verið hér
fyrir byggðir írskra bænda, að
minnstá kosti í sumum héruðum,
og væru því íslendingar meira
blandaðir írum en ætla mætti af
Landnámu og Islendingasögum
— og íslenzk menning meira mót
uð af írskri en viðurkennt hefði
verið. Og þó að enn sem fyrr
sé viðurkennt, að íslendingar
séu að meginstofni komnir af
Norðmönnum, sem ýmist komu
beint frá Noregi eða frá írlandi
og Skotiandi, hefur áhugi á
írsku þjóðlífi, sögu og menn
ingu farið sívaxandi nú um
nokkurt árabil. Islenzk skáld
og fræðimenn hafa dvalið á ír-
landi og ferðazt þar um meðal al
mennings, kynnt sér írska menn
ingu og skrifað bækur og grein
ar um ferðir sínar og athuganir,
og nokkrir íslenzkir námsmenn
hafa stundað nám í írskum há-
skólum.
Hins vegar var auðheyrt af
umræðum almennings um óeirð-
ir þær, sem hófust á Irlandi fyr
ir rúmum tveimur árum óg hafa
öðru hverju gosið upp siðan,
að þeir væru ærið margir, sem
ekki hefðu haft þau kynni af
sögu Ira og frelsisbaráttu, að
þeir hefðu skilyrði til að átta
sig á orsökum atburðanna og
hugsanlegum afleiðingum þeirra,
enda hafa þær aðstæður orðið
til á Irlandi á liðnum öld-
um, sem eru allsérstæðar og
valda því að framvinda mála er
þar flóknari og erfiðari við-
fangs en víðast annars staðar á
Vesturlöndum.
Endur fyrir löngu áttu Irar
við að stríða ránskap og hvers
konar ofbeldi af hendi nor-
rænna víkinga, og litlu betra
tók við, þegar Englendingar
náðu þar öllum völdum, enda
olli þá — og raunar alltaf sið-
an — mismunur á trúarbrögðum
þjóðanna miklu um þróun mála.
Þeir, sem urðu ofan á í valda-
baráttunni í Englandi og Skot-
landi, voru mótmælendur, en Ir-
ar sem höfðu fyrr orðið kristn-
ir en aðrar þjóðir á Bretlands-
eyjum, héldu fast yið kaþólska
trú, eins og raunar meginhluti
þjóðarinnar alTt til þessa dags.
Bretar gerðu upptækar eignir
kirkju og klaustra á Irlandi, og
þeir létu sér það ekki nægja,
heldur sviptu þeir irska sjálfs-
eignarbændur í beztu héruðum
landsins jarðeignum sínum og
fengu þær í hendur enskum og
skozkum innflytjendum. Aftur
og aftur gerðu Irar uppreisn,
en voru — eins og þeir eru enn
— sjálfum sér sundurþykkir, og
hver uppreisn var bæld niður
með ofbeldi. Fleiri og fleiri
enskir og skozkir mótmælendur
fengu yfirráð yfir írskum jarð-
eignum — og þá einkum á Norð-
ur-lrlandi, en þar eru yfirleitt
frjósömustu héruð landsins. Þá
nutu og mótmælendur meiri
mannréttinda en kaþólskir
menn. Þegar Bretum bauð svo
við að horfa, bönnuðu þeir inn
flutning á írskri framleiðslu, og
gósseigendurnir dvöldu oft lang
dvölum utan Irlands og eyddu
þar hinum miklu tekjum sínum i
bíl'ífi. Árið 1800 var írska þing-
ið afnumið og lrl*nd formlega
sameinað brezka ríkinu, en samt
sem áður hlutu ekki kaþólskir
Irar sömu mannréttindi og aðrir
borgarar. Auk þess voru hinir
írsku leiguliðar ofurseldir arð-
ráni allsráðandi stóreigna
manna, sem ýmist voru enskir,
skozkir eða þá írskir mótmæl-
endur, svo að jafnvel afnám
verzlunarhaftanna kom ekki að
tilætluðum notum. Þetta leiddi
til nýrrar uppreisnar, en þeir,
sem fyrir henni stóðu, hlutu
ekki virkt fylgi nema nokkurs
hluta hinna örsnauðu bænda á
Suður-lrlandi. En upp úr alda-
mótunum 1800 var gott árferði
á öllum Bretlandseyjum, og
fólki fjölgaði mjög ört. Á Ir-
landi var íbúatalan komin úr 5.4
milljónum upp i 8.3 milljónir ár-
ið 1845. Þá brást kartöfluupp-
skeran, en kartöflur höfðu ver-
ið aðalfæða fátækra bænda. Af-
leiðing uppskerubrestsins varð
sú, að ein milljón íra varð himg
urmorða.
Síðan hófst slikur landflótti á
írlandi, þrátt fyrir það, þótt
samþykkt væri löggjöf, sem
gerði mörgum leiguliðum fært
að eignast ábýlisjarðir sinar, og
iðnaður tæki að blómgast í borg-
um Norður-Irlands, að íbúatal-
an var komin niður í 4.4 mill-
jónir árið 1911!
Flestir fluttust til Amerí'ku,
en margt af fátækasta fólkinu
fór til iðnaðarborganna í Skot-
landi eða Englandi og varð þar
að sætta sig við þá vinnu, sem
verst var launuð eða af öðrum
sökum minnst eftirsóknarverð.
Þrátt fyrir mikla andspymu frá
brezkum afturhaldssinnum voru
samþykkt ný og hagstæðari lög
um kaup kirkjujarða á Irlandi
og ennfremur lög um stofnun
írsks háskóla, en þó að hinn
mikli frjálslyndi stjómmálamað-
ur Breta, Gladstone, beitti sér
fyrir lögum um heimastjóm á Ir
landi, tókst iávörðunum á
brezka þinginu að koma I veg
fyrir slíka stjómarbót, enda
voru mótmælendur á Norður-lr-
landi andstæðir þvi, að allt Ir-
iand lyti stjóm hins kaþólska
meirihluta. Loks voru samþykkt
lög um heimastjórn 1914, en þá
kom til borgarastyrjaldar á Ir-
landi miili sambandsmanna i
Ulster og þjóðemissinna og sam
tímis ákafra karupdeilna í iðnað
arbæjum Suður-lrlands. Þann
ig var ástandið þegar fyrri
heimsstyrjöldin hófst. 1 fyrstu
voru Irar trúir Bandamönnum
og margir sjálfboðaliðar gengu í
brezka herinn. En 1916 var haf-
in barátta fyrir algerum aðskiln
aði írlands og brezka rikisins
undir forystu hins síðar víð-
fræga De Valera. Var gerð upp
reisn í Dublin samtímis því, að
einn af forystumönnum skilnað-
armanna, Sir Casement, gerði til
raun til innrásar með aðstoð
Þjóðverja. Uppreisnin var bæld
niður af mikilli hörku, og það
urðu öriög Sir Casements, að
hann var tekinn til fanga, dæmd
ur til lífláts og síðan hengdur.
En andstöðu hinna írsku
skilnaðarmanna var ekki þar
með lokið. Bretar þorðu og ekki
að framfylgja gagnvart Irum
lögum um herskyldu, en samt
sem áður neituðu írskir þing-
menn á brezka þinginu að
styðja stjóm Lloyd George.
Hann reyndi að komast að sam-
komulagi við þá, en það tókst
ekki. Efnt var til nýrra kosn-
inga, og flokkur þeirra Ira, sem
lengst gengu í kröfum sínum,
hlaut geysimikinn meirihluta.
Fulltrúar hans neituðu að koma
til þings, en kunngerðu I árs-
byrjun 1919, að stofnað hefði
verið irskt lýðveldi. De Valera
var kosinn forseti, og írsk
stjórn tók að framkvæma stjóm-
arathafnir á öllu Suður-írlandi.
Bretar beittu hervaldi og nutu
fulls stuðnings mótmælenda í
Ulster. Voru háðir blóðugir bar-
dagar, hermdarverk framin og
eyðilögð geipiíeg verðmæti, þar
eð brennd voru fjölmörg hús,
þar á meðal ýmis gömul og
merk stórhýsi. Fjöldi írskra
merkismanna beið bana, og það
vakti ugg og gremju í garð
Breta víðs vegar um hinn
menntaða heim, að borgarstjór-
inn í Cork svelti sig til bana.
Bretar reyndu loks 23. desem-
ber 1920 að leysa vandann með
lögum um sjálfstjórn handa Ir-
landi. Landinu skyldi skipt í
tvö sjálfstjórnarumdæmi. Suður-
Iriand átti að hafa þing og
stjóm, sem hefði aðsetur sitt í
Dublin, en Belfast skyldi vera
höfuðborg Norður-lrlands.
Stofnað skyldi sambandsráð
beggja landshlutanna og hæsti-
réttur vera sameiginlegur. Þá
skyldu og báðir landshlutarnir
kjósa fulltrúa á brezka þingið,
sem fara skyldi með öll utan-
rikismál. Meirihluti Ulsterbúa
tók þessuni lögum feginshendi,
en á Suður-lrlandi voru þau
virt að vettugi, og brezka stjórn
in neyddist til að veita fönguð-
um foringjum Suður-lra fullt
frelsi og hefja við þá samninga.
Samningamenn íra voru þrír,
De Valera, Collins og Griffith.
Eftir langar viðræður sam-
þykktu þeir Griffith og Collins
þá tillögu, að Suður-lriand
skyldi heita Irska fríríkið og
verða eitt af samveldislöndum
Breta. Bretar skyidu mega hafa
þrjár flotastöðvar á Iriandi og
rétt til setuliðs, ef þeir lentu í
styrjöld. De Valera skar sig úr
og heimtaði, að óskipt Irland
yrði fullvalda lýðveldi. Suður-
írska þingið samþykkti gerðir
þeirra Collins og Griffiths, og
Griffith varð forseti írska þings
ins í stað De Valera. En De
Valera var ekki af baki dott-
inn. Árið 1922 geysaði borgara-
styrjöld á Irlandi. En síðla árs-
ins komst samt á hin nýja skip-
an, og 1923 var írska fríríkið
gert að aðila í Þjóðabandalag-
inu. Sama ár lögðu fylgismenn
De Valera niður vopnin, en samt
hélt hann áfram áróðri sínum
gegn hinni nýju stjórnskipan, til
dæmis neitaði hann og aðrir full
trúar flokks hans að taka sæti
á írska þinginu, meðan þess
væri krafizt, að þingmenn vott-
uðu Bretakonungi hollustu sína
með eiði. Flokkur De Valera
breytti þó um stefnu, þegar hon
um jókst fylgi við nýjar kosn-
ingar. Sóru fulitrúar hans eið-
inn og tóku þátt í störfum þings
ins. Um nokkurt árabil rikti frið
ur með Suður-írum, og hagur
þeirra batnaði, enda reyndist
nægur markaður fyrir landbún-
aðarafurðir þeirra í Englandi.
Árið 1929 veittu Bretar Irum
leyfi til að hafa sendifulltrúa í
Berlín og Paris og ennfrem-
ur var l^yft, að páfinn hefði um
boðsmann í Dublin. En þó að
ekki kæmi til vopnaviðskipta,
voru lýðveldissinnar ekki af
baki dottnir, og þá er heims-
kreppan skall á og vandræða-
ástand varð bæði í borgum og
sveitum, gerði De Valera þær
kröfur til Breta, að þeir iegðu
fé til þróunar iðnaði í írska frí-
ríkinu og gæfu eftir afborganir
á jarðkaupalánum írskra
bænda. Eftir nýjar kosningar
myndaði hann stjóm með til-
styrk verkalýðsflokksins, felldi
úr gildi trúnaðareið irskra þing
manna og neitaði að greiða áður
nefndar afborganir. Bretar svör
uðu með því að leggja geysiháa
tolla á útflutningsvörur írskra
bænda, og irska þingið stór-
hækkaði tolla á brezkum iðn-
varningi. Þetta tollastrið hafði
ill áhrif á hag íra, og krepp-
an og atvinnuleysið leiddu til
nýrra óeirða. Varð De Valera að
taka upp hátt fyrirrennara siíns
og banna lýðveldisherinn, sem
hann hafði sjáifur átt mikinn
þátt i að stofna. En De Valera
lét samt ekki deigan síga. Hann
lét irska þingið samþykkja nýja
stjómskipan, og samkvæmt
henni var eyjan Éire eitt sam-
fellt sjálfstsstt ríki, og tek-
ið fram að sú skipting landsins,
sem átti sér stað 1921, væri að-
eins látin hiutlaus til bráða-
birgða. Sambands við Bretland
var hvergi getið i hinum nýju
stjórnskipunarlögum, en þar var
kveðið svo á, að embætti hins
brezka landstjóra skyidi afnum-
ið og æðsti maður Éire vera
þjóðkjörinn forseti. Þessi stjóm
skipan var samþykkt á Suður-
Irlandi við þjóðaratkvæða-
greiðslu og tók gildi 29. desem-
ber 1937, og sama dag hlaut hún
samþykki brezkra stjórnarvalda-
Þau samþykktu að leggja niður
embætti landstjórans og sömu-
leiðis féllust þau á rikisheitið
Éire, en það skyldi aðeins taka
til Suður-lrlands. Þá skyldi og
Éire vera eitt af samveldislönd-
um Breta, og De Valera lét þetta
gott heita að sinni, og til frek-
ara öryggis samkomulaginu var
mótmælendatrúarmaðurinn dr.
Douglas Hyde einróma kjörinn
forseti Éire.
Ástandið í Evrópu árið 1938
olli því, að Bretar reyndust
undanlátssamari gagnvart írsku
stjórninni en ella hefði orðið.
Samkomulag varð um greiðslur
á jarðakaupsskuldunum, Bretar
afsöluðu sér réttinum til flota-
hafna í Éire, og þeir féllust á
að opna brezkan markað fyrir
Irskum landbúnaðarafurðum,
enda lækkuðu Irar tolla á
brezkum iðnaðarvörum.
Allt þetta jók fylgi De Valera,
en þó var gleði manna í hinu
Framhald á bls. 18
1 , "
I 1
£ Eignaval
Til sölu
2ja herb. mjög faileg íbúð á 1.
hseð við Reymiimel. Verð 1100
þ. Úub. 600 þ.
2ja herb. íbúð á bezta stað í
Breiðthcltti, 1140010 undi'r tré-
verik og málningu í marz n'k.
Veirð 850 þ„ útb. 410 þ., sem
má skiiipta,.
3ja herb. risíbúð í Hlíðuoium.
Verð 700—800 þ., útJb. 400 þ.
3ja herb. 96 fm íbúð á 1. hæð
við Hrauoibæ. Verð 1350—1400
þ„ útb. 600—700 þ„ se-m má
skipta.
íbúðir óskast
Höfum fjöl'dano a llao aif uænt-
aolegum kaupeodum á Skrá.
Viosam'lega'St briogið eða
komið, ef þér eigið eigo, sem
á að sel'jast.
W 33510
™ 85740. 85650
ÍEKNAVAL
Suðurlandsbraut 10
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR