Morgunblaðið - 27.06.1971, Blaðsíða 10

10
MOP.GUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUP. 27. JÚNÍ 1971
„AD
2. hluti
Páll Líndal:
— Samtekt um þró-
un skipulagsmála,
unz sett voru skipu-
lagslög 27. júní 1921,
gerð með sérstöku
tilliti til Reykjavík-
ur.
EINAR BENEDIKTSSON OG
BENEDIKT GRÖNDAL
RÆÐA SKIPULAGSMÁL
Þróun Reykjavíkur var ákaf-
lega hæg nær alla 19. öld. Árið
1900 var íbúafjöldinn innan við
6000. Síðasta áratuginn hafði þó
fjölgunin verið nokkru örari en
áður, svo að sumum þótti nóg
um. í Dagskrá, blaði Einars
Benediktssonar, er t.d. komizt
svo að orði á miðju ári 1898:
„Aðsóknin að Reykjavík hefur
aldrei verið ákafari en nú,“ og
talið er, að þetta sé ekki neinn
„hverfull fyrirburður, heldur, að
hann muni halda áfram, óstöðv
anlega svo lengi sem bærinn
tekur við.“
Eins og áður segir, var skipu
lagning bæjarins um þessar
mundir í höndum byggingar-
nefdarinnar og bæjarstjórnar að
vissu leyti. Ekkert heildarskipu
lag var gert, en við það látið
sitja að leysa úr aðkallandi þörf
um, ákveða legu einnar og einn-
ar götu í senn. Bókun í bygg-
ingarnefnd frá 18. janúar 1902
gefur e.t.v. hugmynd um, hvern
ig mál gengu fyrir sig. Þar seg
ir:
„Kom nefndin saman í erfða-
festulandinu Miðvelli og Suður-
velli til þess eftir beiðni eigand
ans, Sveins Jónssonar snikkara,
að ákveða, hvar vegur eða veg-
ir mundu verða lagðir yfir
erfðafestulandið. Voru skiptar
skoðanir um það, hvort vegur
skyidi lagður yfir blettinn frá
N-S samhliða Þingholtsstræti,
eða 1 eða 2 vegir frá A-V milli
Þingholtsstrætis og Lauíasveg-
ar. Eftir nokkrar umræður var
samkvæmt beiðni Jónu landrit-
ara Magnússonar, sem var við-
staddur fyrir lóðareigaridann;
frestað að útkljá málið í þetta
sinn.“
Þá voru lóðir látnar til eign-
ar án endurgjalds, og var svo
allt til 1903, er sett voru lög, er
heimiluðu bænum lóðasölu.
Þetta fyrirkomulag gerði það að
verkum, að mikil ásókn var í
ókeypis lóðir, en af því leiddi
að bærinn þandist óhóflega út.
Þetta er mjög gagnrýnt í Dag-
skrá. í grein, sem birtist í blað
inu snemma árs 1897 segir:
„Þegar maður kemur til
Reykjavíkur utan af sjó og lít-
ur yfir bæinn, sýniat hinn ís-
lenzki höfuðstaður fullt svo mik
ill ummáls eins og margir aðrir
bæir, er byggðir eru af 30—40
þúsund manns.“ Síðan er gerð
grein fyrir þeim kostnaði, er
hljóti að fylgja svo dreifðri
byggð.
„Reykjavík hefur verið byggð
af fátæku fólki, og reglurnar fyr
ir skipulegri húsabyggingu
komu ekki til greina, þegar hin
elztu hús bæjarins voru reist.
En þó má segja, að hin núver-
andi byggingarlöggjöf og fram-
kvæmdir á henni eigi mestan og
helztan þátt í henni.
Það er sýnilegt í einu orði að
segja, að hér er byggt af hverj
um einstökum manni, hvar sem
vill út í bláinn, reglulaust,
smekklaust og fyrirhyggjulaust,
án þess að nein valdatjórn hafi
eftirlit með því, að byggingin
sé samrýmileg við sameiginlega
framtíðarhagsmuni bæjarmanna.
Hér er ekkert hugsað um það í
hverja átt bærinn eigi helzt að
vikka út, eftir landslagi, hafn-
arlegu og öðrum atvikum, og
hér er ekki tekið minnsta tillit
til þess, til hverg konar bygg-
inga lóð eða grunnur er mæld-
ur út.“
Kunnur Reykvíkingur, Bene-
dikt skáld Gröndal, ritaði bráð-
skemmtilega grein, „Reykjavik
um aldamótin 1900“, í 6. ár-
gang Eimreiðarinnar. Munu ekki
margar fjörlegri og skemmti-
legri lýsingar Reykjavíkur til
en þessi grein Gröndals, þótt
ekki kynnu allir að meta hana,
enda gengu þar gusur í marg-
ar áttir.
Gröndal virðist ekki sama sinn
is og Dagskrá um meðferð skipu
lags- og byggingarmála í Reykja
vík. Að eðlisfari var hann enf-
in loftunga, en um þessi mál
segir hann:
„Bæjarstjórnin og byggingar-
nefndin hafa látið sér annt um,
að regla kæmist á húsasetningu,
og göturnar yrðu beinar og
breiðar, því að það er áríðandi
fyrir þrifnað og heilsu manna,
og er nú stranglega eftir þessu
gengið; svo stranglega, að þegar
Benedikt sótari byggði sér hús,
sem munaði svo sem einum
þumlungi frá beinni stefnu, þá
varð stæla út úr því, en ókunn-
ugt er, hvort Bensa hefur tek-
izt að ýta húsinu til um þuml
ung eða ekki.“
„EINS OG KOFFORTIN
PÓSTSINS"
RÖDD AÐ NORÐAN
I þessari samantekt eru þess
ekki tök að gera grein fyrir
skipulagsmálum utan Reykja-
víkur. Hér vérður um stund vik
ið ögn til hliðar. í blaðinu Norð
urlandi birtist i febrúar 1904
grein eftir Pál amtmann Briem
á Akureyri (1856—1904), og
nefndist greinin „Um skipulag
í Akureyrarbæ og öðrum bæj-
um hér á iandi.“ Þar er rætt
nokkuð um skipulagsmál al-
mennt og skipulag Reykjavík-
ur, auk þess sem fjallað er um
skipulag Akureyrar
Greinin hefgt á þessa leið:
„Þessa dagana hefur verið full-
gert plan yfir Akureyrarbæ. A1
menningur hefur, ef til vill, eigi
tekið mikið eftir þessu verki,
því að það snertir eigi svo sér-
lega mikið hvern einstaka-n bæj
arbúa. En það er þeim mun mik
ilsverðara fyrir framtíð bæjar-
ins, þvi að undir planinu er all
mjög komin fegurð hans, greið
ar og haganlegar samgöngur og
mörg önnur þægindi. Auk þess
er afar mikils um það vert fjár
hagslega fyrir bæinn, sem bæjar
félag, að hafa ákveðið plan, til
þess að hann afhendi eigi lóðir
sínar í fyrirhyggjuleysi. Þetta
plan er margra ára verk. Eng-
inn annar kaupstaður hér á
landi hefur neitt plan fyrir bygg
ingum sinum i framtíðinni. Ak
ureyri er í þessu efni á undan
öllum öðrum kaupstöðum hér á
landi. Byggingarnefnd og bæj-
arstjórn eiga ekki aðeins þökk
fyrir verk það, sem unnið hefur
verið, hjá bæjarbúum, heldur
og öðrum bæjum hér á tandi,
því að hér er þeim gefið dæmi
til fyrirmyndar og umhugsunar.
í öðrum löndum er farið að
skipa mönnum með lögum að
búa til plan yfir bæi. Þetta er
af því, að nálega allir eldri bæ
ir í Norðurálfunni eru byggðir
pianlaust eða að minmsta kosti
planlítið. Meðan bæirnir hafa
verið litlir, hafa menn smíðað
þeim rúm eftir sér, en þegar
þeir hafa stækkað, þá hefir rúm
ið orðið nokkuð lítið. Það hefur
kostað bæinn ótrúlega mikið að
fá sér stærra rúm.“
Síðan gerir höfundur grein
Giiðmundiir Björnsson
fyrir þeim skipulagsvandamál-
um, sem riaið höfðu í Kaup-
mannahöfn, London og ýmsum
bæjum í Noregi, þar sem ekki
hafði verið höfð næg fyrir-
hyggja.
„Fyrirhyggjuleysi forfeðranna
hefir lagt þunga skatta á eftir
komendurna.
Nú eru menn farnir að sjá,
hvernig á að hafa húsaskipun
og fyrirkomulag á götum. Dýr
keypt reynsla hefur fært mönn-
um í öðrum löndum heim sann
inn um, að það þarf að hafa
fast og ákveðið plan til að fara
eftir. í Ameríku eru stræti og
torg ákveðin, áður en borgin er
byggð. og í Norðurálfunni er
farið að setja iög um að eigi
megi reisa hús í borgum nema
eftir ákveðnu plani.
Hér á landi vanfar þetta. Ég
hefi komið í alla kaupstaði og
flesta verzlunarstaði hér á land.i.
í flestum þeirra er húsum og
götum svo illla fyrirkomið, að
það er beinlínis raunalegt. Þess
ir ungu uppvaxandi bæir hér á
landi geta beðið af því ósegjan
legt tjón í framtíðinni, að menn
búa eigi til neitt plan yfir húsa-
skipun og götur. Það getur stað
ið bæjunum fyrir þrifum í fram
tíðinni og kostað þá mikið fé að
bæta úr því, sem misgert hefir
verið, ef annars verður unnt að
gera það. Sums staðar ber húsa-
skipunin vitni um hálfgerðan
skrælingjahátt. Einu sinni var ég
staddur upp í fjalli fyrir ofan
einn kaupstaðinn og leit yfir
húsin. Þau stóðu sitt á hvað
mörg þeirra. Þegar pósturinn er
nýbúinn að taka ofan í snatri,
þá er vanalega ekki mikil regla
á koffortum hans. Skipulagið á
húsunum var nokkuð l'íkt eins
og á koffortum póstsins.“
Þessu næst er vikið að skipu
lagi Reykjavíkur. „Á síðari ár-
um hefur Reykjavik tekið mjög
miklum þroska, en það lítur
ekki út fyrir, að menn hafi bú-
izt við því, að hún yxi svona
mikið, hvað þá meira. Strætin í
Reykjavík eru svo mjó, að nú
þegar er orðinn hnekkir að því
. . . Það er eigi hægt að 3já,
hvar' Reykvíkingar hafa hugsað
sér að hafa sporvagnabrautir."
Gagnrýnd eru ýmis atriði, er
snerta skipulag Reykjavíkur,
en síðan rætt allýtarlega um
skipulag Akureyrar.
Greinarhöfundur leggur rnikla
áherzlu á, að garðar séu hafðir
við hús, en lítið hafði verið
lagt upp úr slíku. „Ef bæjarbú-
ar hafa þar blóm og runna og
tré eins og menn eru byrjaðir
á í Aðalstræti (á Akureyri), þá
eykst fegurð bæjarins ósegjan-
lega.“
í greinariok segir höfundur:
„Planið yfir Akureyrarbæ
byggist á því, að hann eigi
vænlega framtíð fyrir sér.
Skipakvíin á að tryggja fiski-
veiðarnar, en Akureyri getur
einnig orðið iðnaðarbær.“ Má
segja, að það hafi mjög komið
fram.
Páll Briem er sennilega fyrsti
maður í valdastöðu, sem fjallar
opinberlega um skipulagsmál.
Hann átti sæti í bæjarstjórn Ak
ureyrar um skeið og hefur vafa
laust átt ríkan þátt í því, að
gert var áðurnefnt „plan yfir
Akureyrarbæ“, sem er sennilega
fyrsta heildarskipulagið, sem
gert er yfir bæ hér á landi. Sam
tíða Páli Briem á Akureyri var
Guðmundur Hannesson síðar
prófessor og voru þeir nánir
vinir og samherjar á mörgum
sviðum. Guðmundur var mesti
brautryðjandi skipulagsmála
hér á íslandi fyrr og 3Íðar og
þykir mér ekki ósennilegt, að
greinin sýni einnig skoðanir Guð
mundai Hannessonar, m.a. um
nauðsyn löggjafar um skipu-
lagsskyldu hver sem á nú upp-
tökin. Frá Guðmundi segir gerr
hér á eftir.
HORFT ÚT UM LAND. ÍTREK-
UÐ NAUDSYN SKIPULAGS-
LAGA
Vegna vanþekkingar minnar
og skorts á heimildum er eins
og áður segir ekki rætt, svo að
heitið geti, um skipulagsmál ut
an Reykjavíkur. Elztu kaupstað
irnir fengu hver um sig sérstök
lög um byggingarmálefni, svip-
uð og Reykjavík hafði fengið.
Akureyri fékk byggingarneínd,
samkvæmt Opnu bréfi frá 6.
janúar 1857, ísafjörður 26. jan-
úar 1866 og Seyðisfjörður með
lögum nr. 14/1897.
Hið mikla aðstreymi, er varS
til sjávarsíðunnar um síðustu
í greininni Dagskrá 1897, sem
áður getur, er einkum fundið
að þeirri þróun, sem orðið hafi
við Laugaveg, þar sem „rís upp
kofi við kofa.“ Þótt „einstakir
menn hafi ef til vlll haft hag af
því að fá sér mælda út lóð við
Laugaveginn undír slíkar bygg
ingar, var ekki rétt að leyfa
bygginguna, nema hún gæti
samrýmzt yið framtíðarhag bæj
arins alls.“ Vorið 1898 er enn
rætt um „byggingarpólitík þeirr
ar stjórnar, sem refsidómur for
laganna hefur úthlutað oss.“
Sérstaklega er þó veitzt að
„lundakofunum við Laugaveg.“
Er rækilega undirstrikað,
hversu afdrifarík glappaskot í
skipulagsmálum geti orðið og
kostnaðarsamt úr að bæta. Mér
þykir allt benda til þess, að
Einar Benediktsson sé höfundur
þessara greina, en þær birtust
nafnlausar.
Séð yflr Miðbæinn 1898