Morgunblaðið - 31.10.1971, Page 10

s
Tm-
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 1971

Guðmundsson:
A
Hrauns
rétt
Látuim okkur sjá og líta á. Er
ekki beinasta og nýjasta leiðin
a£ Þingeyjarsýslubraut og Norð-
uitamdsvegi til Hraumsréttar yf-
ir bru hjá Hólmaverði? Jú. Við
skulum taka í tauminn á honum
nýja rauð eða grána okkar og
iáta þá bera okkur um Hvamma.
Þar er lika Dauíhylsbrú yfir
kekinn, sem stundum varð svo
milkill, að til slysa varð; t.d. þeg-
ar Arstonivus skáld drukknaði
þar, Óskar Friðmundisson seinna.
seinna.
Hvammarnir eru töluvert
byggðarlag með 12 bæjum, þar
sem 9 voru aðeins fyrir þrem
áratugum, að ógleymdu sveita-
þorpdnu þar, Laxárvirkjunar-
húsum öllum saman. Minnsta
býlið í Hvömimium forðum var
Mlðhvammur. Þar situr nú ís-
lenzíkur bóndi danskur og býr
svo vel að enginn tekur af hon-
ium, Harald Jespersen, og segir
að igott sé að búa á íslandi, jafn
vel Norðurlandi á kalárum. Aft-
ur á móti finnst Haraldi ekki
igott, að af mönnum séu tekin
nöfn, ef þeir eiga að fá ríkis-
borgararétt. Og situr hann þvi
réttiuöalaus þar tiíl iögum um
nöfn útlendinga verður breytt.
Jespersen var nafn föður míns,
segir hann, afa míns og langafa
og allra minna ættfeðra um 500
ár. Nafnið er okkar vemdar-
gripur.
Rauður skeiðar fimur, frár eft
ir alkvegunum, einum af öðrum,
þótt Jón hafi gleymt að hefla. Nú
þarf enginn framar að svamla í
Fossaverði eða kalla á Kristján
ferjumann á Núpum. Engum dett
uíc i hug að fara að hleypa í
Laxá á taglhvarf í Sjónarhóls-
vaði eða á miðjar siður í Hólma-
vaði. Gatan að Fjalisvaði er að
hverfa í gras og Þúfuvað og
Fagrafit tilheyra aðeins horfn-
um tima. Fyrir 100 árum var eng
in brú á Laxá. Nú eru þær 5 og
raunar þó 6.
Við réttina i hrauninu standa
bflar eins þétt og verða má.
Þbílar flestir, en svo eru líka
R-bílar, U og K. Og enn fleiri
-merki er hér að finna. Hrauns-
rétt er ekki lengur samkomu-
Staður aðeins 5 hreppa.
Varla er að hestur sjáist nú I
Safnbringnum. Annar þjónn er
að verða honum þarfari. Samt
Öregður fyrir hnakki á stöku
stað og langsekki eða malpoka.
Hra-unstéttarmenn koma ekki
framar flengriðandi utan og neð
an Hrossavelli. Engir krakkar
eru heldur á ferð norðan af bæj
um I hrauninu utan við Hra-un.
Ungdómurinn þarf ekki lengur
að tvímenna og þrimenna í hina
mifclu rétt. Engin blómarós kem
-ur framar upp úr Þúfnavaði
hándan yfir Laxá á spretti á
Faxa eða Sóta sínum. Eigi að
sliður heMur nýi tíminn innreið
sfna hingað á rauðu og gráu far
artæki, sem ekki þarf að
blása úr nös og er með elskum-
ar allar innanhúss og krakka
þeirra, sem eiga, buxnameyjar
og hálfbuxna, kjóikiæddar og í
drðktum. Og má þar sjá litaval
Myndin er úr Hiraunsrétt og \ :i rð tii án þess að nokkur, sem hún sýnir, hefði hugmynd um. Við
hægri lilið greinarhöf. stendur Sigiirður á Grenjaðarstað, prófastur í tveim sýslum og prestur
sjö kirkna í tveim köllum með mörgu öðru. Til vinstri við þá er elzti maðtir, er í réttina kom í
haust, Sigtryggur Hallgrímsson frá Reykjum. Hann er 85 ára og einn af þreim elztu mönnum
nú í Reykjahreppi, sem telur um 100 sálir. Hinir eru Jón á Laxamýri 89 ára, og Árni Sigur-
pálsson í Skógum 93 ára. Hverfið fer vel með sína. Um það endilangt liggur líka kísiiviegur og
hitavatn.
eins og í regnboganum. Reið-
skjótar og reiðglannar eru svo
til horfnir úr Ferðamannagöt-
um Hvammsheiðar, Yztahvamms
brekku og Geitafells enda þver
skera nú og skakkskera akveg
imir og túnin allar götur gömlu
mannanna, sem fyrir andartaki
voru þó ungir.
Sólin er komin mun lengra en
miðja vegu milli háausturs og
suðurs. Einhverntíma þurfti mað
ur að vera kominn með birtunni
á þennan stað, þurfti að vera
kominn þegar sauðljóst var eða
markljóst til að draga. Þá voru
líka 10 þúsund fjár að draga,
eða jafnvel 15 þúsund. Nú
er allt önnur öld. Samt hefur
sauðfénu ekki fækkað þótt marg
ir bændur séu orðnir sauðlaus-
ir og komnir yfir í annan bú-
skap. En nýir siðir koma allt-
af með nýjum herrum. Féð geng-
ur meira í heimahögum og kem-
ur því ekki til réttar.
Hraunsrétt er þjóðleg rétt og
svo gömul að enginn veit henn-
ar ár. Um þau mætti skrifa
dok torsritgerð. Hún er svo þjóð
leg, að hvert hennar tangur oig
tetur er úr landsins hraungrýti,
nema smádyraumbúningar, þar
sem er fordyri hennar, og smug-
ur inn í dilkana. Aðal réttar-
veggir eru tvöfaMir og þrefald-
ir, en dilkarnir flestir einhlaðn
ir. Skaparar réttarinnar settu
hana niður öndverðis, þar sem
skjólið var mest og bezt fyrir
norðanáttinni. Sú átt er mesta
óþverraátt landshíutans. Hún
kemur með regnið og óþurrkinn
á sumrin, hrakviðrin, krapahríð-
arnar og stórhríðarnar á haust-
in, veturna og stundum á vor-
in.
Þarna er hún, blessuð rétti-n
í fangi á úfnu hrauni undir há-
um kambi þar sem skapar-
ar hennar gengu frá henni end-
ur fyrir Jöngu. Þarna er skjólið,
vitum við. Og einhverjum finnst
að til sin tali hausthrollur
þeirra, sem völdu þennan stað
og liggja nú undir torfu uppi á
Grenjaðarstað eða úti í Nesi.
Hleðslusteinar veggjanna eru
gráir af mosa og -gulbrúnir af
skóf, þeir sem kyrrastir hafa
legið og lengst. Hraungrýtinu
er hætt við að mo'lna. Þess
vegna hefir margur steinninn
týnt lögun sinni frá fyrstu tið
og farið í tvennt eða þrennt ell-
egar þúsund mola. Á seinustu
árum hafa Aðaldælir orðið að
vinna 100 klukkutíma á haust-
i-n til viðhalds rétt sinni, svo
hún héldu fénu hálfan dag. Jafn
vel steinarnir eru forgengilegir
í okkar heimi.
Við skilju-m þá eftir fyrir aust
an hlið, grána okkar, rauð og
skjóna og alla aðra með hinum
litunum og göngum til réttar.
Seinasti hópurinn er kominn
inn úr safnhri-ngnum. Drætti
sýnist ætla að verða lokið
klukkan eitt til tvö. Mannmergð
in er orðin miki-1 svo að eniginn
veit hvort fleira er orðið í rétt-
inni af þeim sem á fjórum fót-
um ganga en tveim.
Fyrir 40 áru-m sagði Vilhjálm-
ur á Hafralæk, þá á áttræðis-
aldri:
„Ég hef farið í Hraunsrétt á
hverju hausti síðan ég var á 5.
árinu, fyrstu haustin aftan við
föður minn eða einhverja vinnu-
konuna. Réttardagarnir hafa
verið mínir mestu hátíðardagar
og tilhlökkumin enn meiri vegna
réttardagsins en til jólanna.
Sjötíu réttardagar og enginn
fallið úr. Nú eru allir þessir
elskulegu dagar runnir saman í
eitt, svo mér er ómögulegt að
greina einn frá öðrum.“
Um aldamót var sagt á prenti
að Hraunsréttardagur væri
mesti sæludagur ársins. Þar
tækju ævintýrin fólkið í faðm-
inn og lífið fengi iit einu sinni
á ári. Hitt var líka sagt
þá: „Fyrrum voru iildeilur og
áflog » sjálfsagðir hiutir á
Hraunsrétt." Jú, illt og gott þarf
venjulega að blandast sam-
an, eða hafa veður hvort af
öðru.
Varia man ég eftir áflogum á
Hraunsrétt, þótt ég hefði spurn-
ir af því að einn og einn væri
dreginn öfugur þar í forinni.
Hins minnist ég oftar að öldung-
ar féllust í faðma eins og ungir
elskendur og -grétu af hamingju.
1 dag 1971 er sólskin yfir
landi og sólarljómi í sálinni.
Vasafleygana reyni ég ekki að
telja, en þeir eru svo hóflega
notaðir að enn gutlar í flestum.
Sumir eru jafnvel axlafullir
þegar að iokasprettimum við
dráttinn kemur, bækurnar tekn-
ar upp og byrjað að kalla: Mý-
vetningar! Þið hafið stundum
verið skarpari. Hér er ein, sem
átti víst að vera á Austurfjöfl-
um sunnan girðingar. Húsvetn-
ingar! Keldiuhverfingar! Ytra-
fjafl! Múli! Sandur! Sýrnes!
Áfram með dráttinn, segir.
Kjartan réttarstjóri.
LSklega er að fara fyrir mér
ein-s og Vilhj'áJmi frænda á
Hafralæk. Þó að mínir Hrauns-
réttardagar séu mun færri en
hans, eru þeir teknir að renina
undarlega mikið saman.
Hvar eru þeir sem héma voru
í morgun? Það er að segja 4
morgni langa dagsins. Fjár-
bóndinn vöxtulegí við Grenjað-
arstaðardilkinn fullan af fé,
hann séra Helgi eða Helgi I
Múila, sem helzt varð að hafa 3
í takinu við Múladilkinn með
svo mikinn ákafa að hvasst varð
aflt í kringum hann? Indriði á
Fjalli með oddvitaróminn?
Jóhannes, Friðfinnur, Jóhannes,
Óskar, Vilhjálmur, Sigurður,
Konráð, Sigfús, Kristján, Pétur,
Björn, Gunnlaugur, Benedikt,
Ármann, Jónas, Steingrimur
Ketiffl? Og, og, . . .? Nei, nei.
Ekki, ekki.
Það er fjarstæða að þeir séu
farnir að renna saman I eina
bendu, mínir dagar á þessari rétt.
Þama er enn Helgi, þótt ekki sé
ha-nn séra eða stórbóndi, Pétur
og Sigfús. En einhvem veginn
er háralagið orðið öðruvisi. Svo
er fullt af því, sern lítið var hér
áðu-r, hinu fríða kyni, betri
belmingnum af þjóðinni. Víst að
greinast þeir í rnínu minni,
réttardagarnir. Og gan-gnadagar
koma hoppandi upp í fan-gið allt
i einu langar leiðir ti-1 baka.
Göngur og réttir, aflt hangir
það saman. Ljótt var hrakviðr-
ið einu sinni þegar við komium
I Þeistareykjakofa úr gömgu.
Ökkladjúp for um allt gólf. Þá
var að moka henni út. Kristján
á Bergstöðu-m risti torfu úti á
Grund og lagði undir sig á -gólf-
ið. Aldrei sá ég fyrr eða seinma
neinn í torffla-gi með basa-bus-
ann einn að vopni. Við hinir
reyttum gras og rifum Iyng og
fja-Udrapa til að hafa undir ok-k-
ur. Hnakkur fyrir kodda. Og
svefninn kom í þetta gistihús
eins og önnur, þótt það hriplæfci
hornanna á mi-lli. Nú heitir vist-
arveran þarna skáli og horfir
stolt á fyrirennara sina, seru
eru sligaðir inm.
Og emn er sem ég sjái Höfða-
réttarsafnið þegar flest kom að
norðan, tuttugu og níu hundruð,
minnir mig. Þrándur stýrði þá
rekstri, nýkominn frá Ameríku.
Áður en við komum fram á
brúnina yíir Hvömmum sagði
hanm við ókkur:
Nú skulum við teygja lagle-gi
úr hópmurn svo hamn sjáist. Já,
ekki stóð á því. Fyrsta kindin
kom inn í safnhringinn, þegar
þá seinustu bar við loft á brún-
inni. TutJtugu og ní-u hundruð.
Eða: Ég var vart hálfharðn-
aður á lífsins ólgusjó, á háfjöllr
um þess, ætti ég iíklega að segja.
Það var þegar síðast var geng-
Ið til Hraunhólaréttar. Þa-r á
eftir var réttin færð norður í
Hverfi. Ég man nú ekki hvort
ég var þá 14 eða 15 ára. Við
fengum hrakviðri í Gjástykki og
gistum svo í hlöðu á Undirvegg.
Látið var um vatnsheldan fatn-
að á þeim dögum. En við und-