Morgunblaðið - 13.04.1972, Qupperneq 23

MORGUNBLAÐtÐ, FIMMTUDAGUR 13. APRÍL 1972
23
skrifa®. Mér telst svo til a5 þær
séu kringum 280, um erlemdar
fræðibækur og um islenzk skáld-
rit og fræðirit á mörgum svið-
um. Auk þess samdi hann sæg
af ails konar ritgerðum í íslenzk
og 12 eða 13 erlend fræðitima-
riit og eru þær greinar að vissu
leyti uppistaðan í ævistarfi hans
I háskólanum. Þar við má bæta
gréi rtaftakkum sem hann skrif-
aði í aifræði- eða uppsláttabæk-
nr s. s. i Columbia Dictionary
of Modern European Literature,
þar skrifaði hann um íslenzka
rithöfunda og eins í Collier’s
Encyclopedia og nokfeuð í
Encycliopedia Americana. Hann
gerði einmig árið 1955 Lingua-
phone námsskeið í islenzku,
texta á taipiötum og skýringar.
Helztu bækur dr. Stefáns, auk
doktorsritgerðarinnar, eru: Saga
Eiriks Magnússonar, rit um Þór-
berg Þórðarson fimmtugan,
Skáldaþing, Austfjarðalýsing-
aa: í Árbókum Ferðafélagsins og
Breiðdæla, Islenzk bókmennta-
saga 874—1960 og Austfirzk
skáld og ritihöfundar, I Safni
auisbfirzkra fræða. Málfræðibæk-
urnar eru: A Specimen of
Southern Icelandic Speech, og
feam í ritum norska vísindafélags
ins og Icelandic, það er mál-
fræði, textar og skýringar og
feom út í Baltimore 1945, og um
Kerfisbundnar hljóðbreytinigar í
íslienzku, í Studia Islandica
Menningarsjóðs 1949 og loks bók
menntasögur hans fyrrnefndar.
1 Tímarit Þjóðræknisfélagsins
vestra sferifaði hann margt og
lét sér annt um Þjóðræknisfélag-
ið. Hann var meðritstjóri að
fræðiritum, s„s. Journal of
English and Germanic Philoiogy
£rá 1939, Scandinavian Studies og
Modem Language Notes o. fL
Þetta eru mikil afköst. Bækur
hans, ritgerðir og greinar eru
um 500.
Oft var hann fyrrum í fþöku,
1 Lslenzka bókasafninu þar, tii að
viða að sér efni. Þar kynntist
hann frú Ingibjörgu seinni
koou sinni.
Dr. Stefán Einarsson var
tvennt um ævina, og hvort
tveggja af lifi og sál og með
heiðri og sóma. Hann var aust-
firzkur sveitamaður og amerisk-
ur prófessor. Hann vann rann-
sóknir sinar og stundaði háskóla-
kennsdu sína vandiega á amerisk-
an nýtízku máta, en í honium
var líka mikið af safnara og
grúskara á gamla góða aust-
firzka vísu. Nonræn og engii-
saxnesk fræði hans og mörg
skriif hans um þau gerðu fræg-
an garð heiimalands hans i hópi
þeirra sérfræðinga, sem stund-
uðu sömiu fræði um alla Evrópu
og Ameriku. Meðal þeirra var
hann mikils metin fyrir lærdóm
sinn. Hann var hógvær maður,
en fann samt vel til fræðaheið-
urs sins og sérstaklega til gild-
is og sæmdar fræðigreinar sinn-
ar. Þó að hann væri mjög bund-
inn hennar málum og úrlausnar-
efnum hafði hann einnig áhuga
á ýmsum þjóðfélagsmálum, þótt
iítt tæki hann þátt í deilum.
Hann var drátthagur og lék sér
stundum að teikningum eða not-
aði þær í fræðum sínum. Hann
hafði yndi af tónlist og spMaði
á fiðlu og píanó. Hann var einn
af fyrirmönmum ísilenzkra og
engiilsaxneskra fræða í samtíð
sinni og minnisstæður þeim, sem
þekktu hann sjálfan og mann-
kosti hans, og rit hans og merk-
ar ranmsóknir.
Vilhjálmur Þ- Gíslason.
Ég minnist þess eibt sinn fyr-
ir löngu, er ég leit yfir fáein
bréf Stefáns Einarssonar pró-
fessors til föður mins, að bréf-
ritari ræddi þar í bréfi 6. nóvem
ber 1934 uim skilnaðinn við
Dani og fannst, að Islendingar
ættu að flýba sév hægt í þeim
efnum. Hvað hefðum við t.ajm.
að gera við íslenzkan ræðismann
í Baltimore, þar væri damskur
ræðismaður, er greiddi götu Is-
lendimga sem • annarra þegna
Danakonungs. Tæpum áratug
siðar en bréfið var ritað var
Sbefán þó orðinn vararæðismað
ur íslandis í Baltimore, og sið-
ustu tiu árin, er hann divaldist
vestan hafs, 1952—1962, var
hann heiðursræðismaður Islands
þar i bor.g.
Ég riifja þetta ektki upp til
þess að lá Stefáni viðhorf hans
til þessara máila eða bera honum
skamimsýni og óþjóðrækni á
brýn. Um ekkert sliikt verður
hann nokkurn tiima sakaður,
þótt honum i svipinn síðla árs
1934 þætti annað þarifara em
flýta sér að sikilja við Dani.
Hann hafði þá dvalizt að mestu
erlendis heilan áratug og hugur
hans alilur snúizt um fræðaiðk-
amir og fræðistönf. IsIenZk stjóm
mál hafa senmilega aldrei verið
honum hugleikin, og þótt hanm
yrði siðar við tiimæium landa
sinna um að gerast islemzkur
ræðismaður í Baltimore, vissi
harm, að hann var, og hafði lengi
verið, ræðisimaður Islands vest-
an hafs í öðrum skiininigi. Auk
þess sem Stefán Einarsson var
virtur kennari og fræðimaður
við einn hinna merkari banda-
rískra háskóla, Johns Hopkins-
háskólann í Baltimore, haslaði
hanni sér mifelu víðari völl og
eiinsetti sér þegar á fyrstu árum
sinuim að kynna bótomenntir og
tungu Islendinga í hinum ensitou-
mælandi heimi rækilegar en gert
hafði verið fram tiil þess tíima.
Sammæltust þeir t.d. uim það,
Stefán og Ridhard Beck, að
semja á ensku sögu íslenzkra
bókmennta eftir 1800 og skipbu
svo með sér verkum, að Stefán
fjallaði um óbundna máilið, en
Ridhard hið bundna. Verk
Stefáns kom út 1948, Hisbory of
Icetandic prose-writers 1800—
1940, en Richards tveimur' árum
síðar, 1950, Hisbory of Icelandic
poetry 1800—1940, hvort
bvegigja i fiókknum Islandica, er
Ila'lildór Hermannsson, uimsjónar
maður Fiske-safnsins fræga við
ComeliUháslkólinn í Iþöku
hdeypti af sbakkunum 1908.
Sbefán fyigdi sínu verki síðar
efbir með því að Skrifa á ensku
sögu islenzkra bókmennta frá
uppihafi, og var hún prentuð í
Baitimore 1957, en kom út á is-
lenzku, þýdld og aukin: íslenzk
bókmenntasaga 874—1960.
Lýsa þessi verk vel áræði
Stefáns og þrotlausri elju.
Sumarleyfin í fþöku urðu
Stefáni og Richard Beck drjúg.
Árangur rannsókna þeirra birt-
ist að nckkru jafnóðum I rit-
gerðu.m, er prentaðar voru viðs
végar í blöðurn og tiímaritum eða
sem formálar að útgáfum verka
einstakra skálda og ritlhöfunda.
Árið 1943 var gefið út safn
slilkra ribgerða eftir Stefán, og
nefndist það Skáldaþing.
Þótt Stefán' léti sér þanniig
mjög annt um hinar ynigri bók-
mennitir, lagði hann einnig mikla
rækt við hinar eldri bótomennt-
ir Isiendinga, ritaði margt um
þær og kynnti rannsóknir ís-
lenzkra fræðimamna á þeim með
ritdómum og ribfregnum, er hann
birti í ýmsum kúnnum tíimarit'um
vestan hafs.
Sérgrein Stefáns ELnarssonar
var raunar mál'fræði, og ckokbors-
ritgerð sína samdii hann á
þýzku um íslenzka hljóðfræði:
Beitráge zur Phonetik der is-
lándisdhen Spradhe, og varði
hana við Óslóa rhásköla 1927.
Var hann fyrsti Islendingur, sem
vann til slákrar nafnbótar í Nor-
egi. Það var eðlilegt, að Stefán
sbefndi síðar að því að semija á
ensku íslenzka málifræði, og kom
hið mikla verk hans Icelandic:
Grammar, Texbs, Glossary, út í
Baitimore 1945 (4. ’ útg. 1961).
Er hér um að ræða rækilegustu
bennsiubók í islenzku á erlendri
tungu, þótt hún þyki að Vísu
ekki árennileg byrjendum við
fiyrstu sýn.
I framhaldi af kennslubó'k-
inni samdi hann Linguapihone
Icelandic Oourse i þremur bind-
'um, er út voru gefin í London
1955.
Eins og verða vill um íslend-
inga, er dveljast lamgdvölum
fjarri ættlandi sínu, leitar hug-
ur þeirra löngum til æskusböðv-
anna, og þangað vilja þeir helzt
kamaist, þegar þeir eru á ferð-
inmi hér heima. 1 grein í Skiími
1932 um mál á Fljótsdalslhéraði
Og Austfjörðum 1930 segir
Sbefán svo í uppíhafi ritgerðar-
innar:
„Sumarið 1930 verður mér og
öðrum sjáifsagt lengi minnis-
stæbt vegna Alþimgishábíðarinn-
ar. Var það hvort tveggja, að
menn höfðu gert sér langar og
miklar vonir um hana., enda
brást hún ekki trausti manna.
En sumarið 1930 verður mér
og minnissbætt fyrir annarra
hluta sakir. Mér gafst sem sé
tækifæri tiil að ferðast heim í átt-
hagana, austur á land, heim-
sækja fornar slóðir og fólk, sem
ég hafði ekki séð í sex ár.
Dvaldi ég lengist'um á Fljöbsdals-
héraði með frændum og vinum
þessa tvo mánuði, sem ég var þar
eystra, en alkniklum tima varði
ég þó til ferðalaga um Héraðið
og Fjörðuna í þvi skyni að afla
mér námari þekkingar á nokkr-
um máiseimkennum, sem ég visai '
von austur þar.“
Saima ræktarsemin birtist síð-
ar í ýmsum verkurn Stefáns, svo
sem í Breiðdælu, drögum til söigu
Breiðdals, er hann annaðist uim.
ásamt Jóni Helgasyni 1948, í Ár-
bókum Ferðafélags Islands 1955
(Austfirðir sunnan Gerpis) og
1957 (Austfirðir morðam Gerp-
is), en 1964 kom út rit hans,
Austfirzk skáld og ribhöfundar.
I sama amda ritaði Stefán æivi-
sögu ömmubróður sins, hins
merka Islendings, Eirtkis
Magnússonar í Cambridige, en
húm kom út 1933. i
Ég kom á heimili Stefáns og
fyrri konu hans, Marigarethe, í
Baltímore í nóvembermánuði
1951. Hún var eistlenzk að æbt,
en var í sambúðinni við Stefán
orðin rammislenzk og vann bið-
um að fræðisbörfum með manni
sínum.
Ég minnist þess, að hún var
að lesa ritdóm í Aliþýðu'blaðiniu
um einhverja mýja íslenzka bók,
þegar mig bar að garði, en þann
ig hafði hún dregið saman mang-
an efnivið i greinar Sbefáns um
hinar yngri bðkmenntir Islenid-
iniga.
Frú Margrebhe l'ézt 7. janúar
1953.
Ég kom stundum tiil Stefláns
og frú Ingibjargar Árnadóbbur,
siðari konu hans, á heimili þeirra
í Reykjavik og veit, hver sityrk
ur hún var honum síðari æviár-
in, unz heilsa þeirra beggja tók
að dvína.
Það var sárt að sjiá Stefáo,
þennan mikla eljumann', fuilan.
áhu'ga á verkefnum, sem hanin
þráði að leysa af hendi, en fétok
ekki lengur ráðið við.
En Stefán Einarsson liifir
áfram í fjölþættum verkum, I
hiöfðinig'legum bðkagjöfum .sínurri
'til Háskóla Islands, er aðrir
munu minnast, og handritagjöif-
um til Landsbókasafns íslands.
Má þar nefna bréfasafn hans
geysimikið, er sýnir, bve traust
samband hann hafði við menn
bæði hér heima og víða um lönd,
og skrár ýmsar, er verða munu
fræðimönnum að góðu gagni, áð-
ur en lýkur.
Ég votta að lokum frú Ingi-
bjiörgu og öðrum aðstandendum,
innilega samúð.
Finnbogi Guðmiintlsson.
— Ófremdar-
ástand
Framhald af bls. 4.
hefur fjöigað á listaniuim frá
því í fyrra, með þvi er stefnt
í rétta ábt að mínum dlómi. Ég
gleðst einnig yfir því að sjá
17 komunöfn á listanuim, kon
ur hafa lömgum verið hom-
rekur á þessum heiðurslista.
Tel ég þetta sýna viilja til að
láta konur njóta jaifns réttar
til sbyrks og karla. — Og
loksins sér maður nafn Guð-
rúnar frá Lundi eftir sjö eða
ábta ára útiigöngu. (Em hún
telst nú bara Skáld alþýðunn
ar).
Með tilikam'U Edidu Scfhev-
iing á listann viðwrkennir út-
hlutunarnefnd fótamenntina
lisbgrein og hef ég ekkert
við það að abhiuga, en þá verð
ur mér ljóst að enm vantar
rúsímuna í pylsuendann. Á
listanum sést ekki nafn eins
gamanvisnasöngvara, ékki
heldur eftirhermu, ekki búk-
talara og ek’ki poppsöngvara
svo eittihviað sé nefnt. Þó er
emginm pólitristour fundur tal-
inn boðleg'ur nema þetta
fólk sé til staðar. Með þessu
fler m'yndin að skýrast og sýn
ir að þetta er að verða einn
heljarmikill hræriigraubur,
sem úbhilutunarnefndinni
reynist ofviða að sinna vegna
fjárskorts.
Það, sem særir mig, er
fyrst og fremst að sjlá hivað
marga allgóða listaimenn vant
ar á listann, og hytgig ég að
það sé mál manna, að margir
af þeim standi líbt að baki
þeim, sem færðir voru upp
um set, að þeim ólöstuðum.
Hvað vinnubrögðuim úbhlut-
unamefndarinnar viðvíkur
get ég ekki betur séð en að
lisbinn beri það með sér að um
liitla samvinmiu haifi verið að
ræða hjá nefndinni, svo tæt-
ingslegur virðist mér hann
vera. I fáum orðum sagt, ber
listinni með sér ósamstæð og
handahófskennd vinnubrögð.
Ég hlífist við að mefna nöfn
þeirra, er dregnir hafa verið
í dilk og hinna, sem fyrir ut-
an stamda, því emgan lista-
mann vil ég særa.
Það leynir sér ekki að for-
manni útlhiubunarnefnd'ar hef
ur verið þetta ljóst því hann
segir orðrétt í samtali, er var
haft við hann eftir að úthiiut
uninni var lokið: — „að sér
myndi ekki bregða þótit sagt
yrði um útlhfliutunina í ár að
hún væri hanidaihófskennd“,
en hann færir enigin rök fyr
ir þessutm handahófskenndu
vinmubrogðum, hann nefnir
ekki á nafn að mefndina hafi
skort fé til að geta umnið
verkið sómasamlega. Kannski
er þebta eðlilegt, þegar betur
er að gáð.
L.Vl'X EÐA STVBKIR?
Laun og styrkur er tvennt
óskylt og er það svo auðsfcil
ið að óþarfi er að útskýra
það frekar. Ég bef alltaí lit-
ið svo á, að þetta sé styrfc-
ur en ekki laun tiil lista-
manna. Hiverjum mundi detta
bil huigar að setja menn i heið
ursfflókknuim á bæp fimimtám
þúsund króna mánaðarlaun?
Hver mundi bjóða fólki í
hærri flok'kn'um kr. 7.500 á
mánuði. Þetta fólk er heldur
ekki sikyld'Ugt til að vinna
einn einasta dag af árinu. Fyr
ir hvað er þá verið að greiða
þvi Iau n ?
Nei, þetta á að vera og bef
ur verið í 80 ár styrkur ætfl-
aður til að lébta undir með
listafól'ki, sem úthlutunar-
nefind hefur stimplað því
heiti, til að vinna að list-
grein sinni. Sé þetta séð í
rétbu ljósi, þá fara viðhorfin
að breytast og murndi Skapa
meiri festu i starf úbhlutun-
arnefndar og rétbiátari skipt-
ingtu fjárins. Hvaða vit er í
því að vera að troða styrkj-
um upp á menn, sem hafa um
og yfir fimim hundruð þús
undir í árslaun ag i mörgum
tilvikum sbarfa við lisbgrein
sína, enda hefur það komið
fyrir að sllkir menn haifa í
notokrum tilviikum ýmist gef-
ið styrfcinn eða afþakkað
hann. Þessum bjánaSkap verð
ur að hætta. Vilji menn
heiðra það listafólk, sem tal-
ið er að skari fram úr, á að
heiðra á annan hátt en með
svona styrkjum. Sannur lista
maður hugsar ekki í krón-
um, minnsta kosti ekki þeg
ar hann hefur nægar tekjur
til að lif a af.
Tii þess að koma á skyn-
samlegum breytingum á kerf-
inu eins og það er í dag,
verður listafólkið sjálift að
beita samitakamæbti sinum og
knýja fram breytingar, sem
horfa því til haigSbóta. Hætta
í bili að munnhögigvast við út
hlutunarnefndina, en í þess
stað byrja á byrjuninni og
skapa úthlutnarnefndinni
starfshæfan grundivöll. Það
sem fyrst þarf að gera er að
fá aliþinigi til að hætoka fjár-
veitinguna til listafólks upp
í 12 millijónir króna á ári. Það
mun láita nœrri að það sé
belminigur þeirra tekna, sem
ríkið fær í söluskatt og
skemmtanaskatt af verkum
listafólks, að undanski'ldu
mörgu öðru, sem ríkið hefur
beinar og óbeinar tekjur af
vericum þess. Margar skyn-
radidir hafa heyrzt um það að
komið fram hjá þeim, sem
skrifað hafa um þetta mál, en
aliit þarf þetta nánari athug-
unar við.
Einhver hjáróma rödd eða
raddir hafa heyrzt um það að
lausnin sé sú að láta alfla fjár
veitiniguna renna til 28 lista-
manna. Ég held nú að sá eða
þeir, sem setja fram svona til
lögu, ættu bezt heima á viss-
um stað í Kópavogi. Eða hafa
menn nokkurn tiíma heyrt get
ið um það, að fölk í líkum
starfsgreinum stofni með sér
félagsskap til þess eins að úti
loka meginþorrann af fé'.ags
fólkinu möguleikum á því að
bæta kjör sín? Nei, sem bet-
ur fer eigum við ekki marga
eigingjarna vitfirringa, en
menn, sem aldrei hafa séð
annað eða aðra en sjálfa sig,
eiguim við of marga.
Það var t.d. meir en lítið
athyglisvert, sem kom frám,
þegar hið aiþekkta tríó lék
listir sínar í sjónivarpssal á
hlaupársdagskvöld þegar full
trúi þess í úthlubunarnefnd
gaf þá yfirlýsingu, að hann
væri kominn i nefndina til að
leggja hana niður.
Hiver sendi vesaling.s mann
inn þeirra erinda í nefndina.
Ég spyr? Maður getur látið
sér koma til hugar að lotftið
hafi verið lævi blandað hjá
úthlutunarnefndinni meðan
hún var að störfum, ef þessi
yfirlýsing nefndanmannsins
er sett fram í aivöru, en
i öll'u falli er hún grótf smekk
leysa.
Að síðustu þetta! Ég held
að þréiitt fyrir allt vilji út-
hiutunarnefndin vel og hafí
æt'lað sér að koma á breyting
um til batnaðar en ekki get-
að komið sér saman urn nein-
ar notihæfar reglur til að fara
eftir. Ég held að þessi leyni-
lega atkvæðagreiðsla sé
hættulegur blindingsfleikur
sem skapi enn meira los og
ringulreið i úthlutunina. Nið-
urröðunin i neðri flokkinn,
tilfærslan í flokka og ekki
Sizt hvað margir þekiktir höf-
undar liggja utangarðs, bend
ir til þess, að nefndin hafi i
lokin orðið fallítt og neyðzt
til að loka og hætta að
höndia og er það í fuliLu sam-
ræmi við það, sem sagt er hér
að framan.
Það er listafölksins sjálfs
að skapa grundivöil og fast-
mótaðar reglur handa úbhiut
unarnefndinni til að styöjast
við og starfa eftir.
5. 4. ’72,
Jakob .lónasson.