Morgunblaðið - 23.04.1972, Side 2

2 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. APRlL 1972
Alltof feitt —
alltof feitt
— hrópaði amma Einsteins, er
hún sá hann í fyrsta sinn
Framhald af bls. 1
um yngri en Albert, fæddist eft
ir að fjölskyldan JEluttist
til Miinchen. Bkki er ljóst, hvers
vegna handritið hefur aldrei ver
íð prentað, en ef til vill stafar
það af andúð Einsteins á opin-
beru skrumi. Vísindamenn líta
gjaman niður á þá, sem auglýsa
sjá'tfa sig og því má vera að
hann hafi talið systur sína af
því að láta prenta handritið.
Hermann faðir Einsteins rak
litla rafstöð í Miinchen um það
leyti sem raflmagnsnotkun á
heimilum var að verða algeng.
Engu að síður misheppnaðist
reksturinn algjörle-ga, eins og
rau-nar öll önnur fyrirtæki hans.
Móðirin var Pauline, fædd
Kodh. Hún var ágætwr píanóleik
a-ri og að sögn Maj-u var það
hún sem fékk drenginn til að
læra fiðluleik.
Á fullorðinsárum var Einstein
þekktur að geðprýði og rósemd,
en Maja kveður hann hafa ver-
ið ofsafenginn á yngri ár-
utn, Skapofsinm hefur kannski
verið arfur frá móðurafanum,
Júlíusi Koch, en báðar ættir Ein-
steins höfðu um langan aldur bú
FYRRI
HLUTI
ið I Wúrtemberg. Að sögn Maju
missti drengurinn algjörlega
stjóm á skapi sínu, ef hann
reiddist, og varð þá gulur í and-
liti, að nefbroddinum undan
skildum, hann varð náhvítur.
Nokkrar sögur segir Maja af
reiðiköstum bróður síns.
Skömmu eftir að hon-um var
fenginn einkakennari, sem einn-
ig skyldi kenna honum fiðluleik,
reiddist hann svo að hann henti
stól í kennslukonuna, se-m
hrökklaðist á braut, -— ofsa-
hrædd, og lét aldrei sjá sig á
heimilinu eftir það. Hann var þá
fimm ára gamall. Öðru sinni
deildu þa« systkinin og greip
hann þá þunga keilu og henti í
hana. 1 annað skipti, er þeim
varð sundurorða, reyndi hann
að brjóta gat á höfuð syst
ur sinnar með leibfanga-
múiskeið. Um þetta segir Maja:
„Það er ljóst af þessu, að syst-
ir hugs-uðar verður að hafa
sterka hauskúpu."
Þegar Einstein hóf reglulega
skólagöngu, sjö ára að aldri,
varð skap hans miklu hægara.
Hann féll þó ekki vel in-n í hið
stranga skólakerfi, sem tíðkaðist
í Þýzkalandi á 19. öld, en Maja
segir, að margflöldunartaflan
hafi verið ken-nd með því að
berja á hnúa nemendanna. Þessi
aðferð var ekki til þess fallin
að auka áhuga hins unga drengs
'á stærðfræði. Reyndar kem-
ur það fram af frásögninni, að
-hann sýndi enga sérstaka hæfi-
leika í reikningi. Honum gekk
iUa að reikna fllókin dæmi og
gerði oflt vitíeysur i síðasta
'hluta þeirra. Eng-u að síður var
-hann bæði gætin-n og þrautseig-
ur. Það var ekki fyrr en frændi
hans, Jakob Einstein, fór
-að leggja fyrir hann reiknings-
þrautir að hann tók verulegum
framförum. Jakob var verkfræð
inigur og mjög leikinn reiknings
maður. Eitt sinn sýndi hann
drengnum Pyþa-górasarregluna
og hóf Albert þá þegar að reyna
að sanna hana með sinni eigin að
ferð, sem var gjörólík hinni
hefðbundnu sönnun.
Annar frændi, sem áfcfci þátt í
að auka þroska dnengsins var
hvettiikai^maðurinn Cásar Koch.
Er hann kom eiitt sinn heim firá
Rússlandi flærði hann frænda
sínu-m að gjöf líkan af gufuvél.
Þegar vélin var sett af
stað hafði það svo dj-úp áhrif á
drenginn, að er hann 30 árúrn
síðar, fuhur heimþrár, skrifaði
þessum frænda sínu'm gat hann
enri gert allnákvæma teikningu
af líkaninu.
Þetta bréf er annars það í
hinu mikla safni, sem einna sízt
fjallar um tæknileg eflni. 1 öðru,
minnist Einstein á þá hliuti, sem
al'lt frá bernsku höfðu mik-
il áhrif á Mf hans. Annars var
kennslubók í rúmfræði, sem þeg
ar á unga aldri beindi huga
hans á nýjar brautir. Þessi bók
er varðveitt í Princeton og hef-
ur han-n fyllt flestar spássíur
hennar athugasemd-u-m. Hinn
hluturinn, áttaviti, sem Ei-nstein
fékk að gjöf frá föður sinum er
hann var 4 eða 5 ára gamall,
hefiur því miður glatazt. Segul-
afllið, sem stjórnaði nál áitta.vit-
ans vakti mikla hrifnin-gu hi-ns
litla dren-gs.
Það var reyndar hrifning, sem
olli því, að Einstein á s-ínium
tíma vefengdi ríkjandi skoðanir
á eðli segulafls og kom með nýj
ar kenningar um þyngdaraflið.
Dr. Holton, sem mikið hef-
ur rannsakað upp'haf afstæðis-
kenningarinnar telur, að sá
barnsvani hans, að hú-gsa í for-
múlum, án orða, hafi haft úrslita
áhrif í þesisu efni. Hann vitnar
til þess sem E-instein sagði eitt
sinn við einn vina sinna: „Ég
kom aldrei orðum áð þessum
hugsun-um mínum, hugsa reynd-
ar mjög sjaldan í orðum, þótt ég
reyni ef til vill að tjá hu-gsanir
mínar með orðum er frá líðiur.“
Öðru sinni sagði hann: „Orð eða
tun-gumál, skrifað eða ta-lað, hef
ur yfirleitt mjög lítil áhrif á
hugsanagang mtnffi.“ Hann
kvaðlst huigsa í eðliisfiræði ieg'u-m
heildum, vistsum merkjum eða
tiáknum, sem sífelit væri hægt að
breyta og umsnúa. Þebta virtist
honum árangursríikasta form
frjórrar hugsunar, tengslini við
orð og önnur t ján ingartæki
kæmu á e-ftir. „Að því er sjálfium.
mér viðkemur,“ sagði hann, „er
þetta sjónfiræðilegs eðlis. Maður
á fyrst að leita hæfilegra orða
á síðara stigi þegar hugsunin hef
ur fen-gið á sig fast form í buga
manns." Þessi eftirleit að hæáum
orðum kom fram hjá Einstein
þegar í bernsku. Að sögn Maj-u
var það vandi hans allt til 7 ára
aldurs að endurtaka við sjiálfam
si-g heilar setningar, hversu ein-
faldar sem þu.r vor u, um leið og
hann hafði sleppt síðasta orðinu.
Þessi bamsvani má teljast fyrir-
boði um ríka nakvæmn-ni hans og
a-thygli, en anmað dæmi má taka
af því, hivernig hann bygigði
spilaborgir, sumar allt að fjórtán
hæðum. Aftur á móti sannar
sterk tilhnei-ging hans á fullorð
imsárum til þess að hafa yfir alls
kyns þýzkar bullvísur þá stað-
reynd, að hið talaða mál var hon-
um ekki fjiötur um fiót, a,m.k.
ekk-i eftir að hann sleit barns-
Skónum.
Eftir 1890 gekk Einstein
í skóla í Múnohen, þar sem helzta
kennsluaðferðin var utanbókar-
lærdómur. Þetta átti ekki beint
vel við skaplyndi piltsi-ns og
kennarinn lýsti því yfir, að
hann myndi aldrei verða
að manni. Ríkur þáttur í starf-
semi skólans var að búa nem-
endurna sem bezt undir að
gegna herþjónustu. — Sam-
kvsemt þýzkum lögu-m hefði
Einstein orðið að gangá í her-
inn, eða fllytjast úr landi áðu-r
en- hann næði 16 ára aldri. Blla
hefði hann verið eftirlýstur sem
liðhlaupi. Honum tóksit að flá
lækni til að votta að hahn væri
Söfnun heimildanna
mikið þolinmæðisverk
Dr. Otto Natlian, ná
Áður en Albert Einstein
lézt árið 1955 hafði hann beð-
ið um, að engin jarðarför
færi fram, gröf hans skyldi
ómerkt og að ekkert minnis-
merki yrði reist af sér. Að
venju var orðið við slíkri
beiðni, en vinir hins látna
snillings undu þvi þó illa að
geta ekki sýnt minningu
hans sóma á einhvern hátt.
Nú munu hins vegar allir
sammála um, að minningu
Einstein verði ekki reistur
veglegri minnisvarði en sá,
að gefa út í heildarútgáfu
ÖU einkaskjöl hans og rit,
prentuð sem óprentuð.
Af þessum sökum hafa ýms
ir vinir hans nú hafið fjár-
söfnuh í þessu skyni og rann
sóknir fara fram á hinu
mikla safni, er hann lét eftir
sig. Áætlað er að gefa safn-
ið út í tuttugu bindum og
mun það taka u.þ.b. fimm ár.
Samningsaðiljar að útgáf-
unni eflu Einsteinsjóðurinn
og Princetonháskóli en trún-
aðarmenn þau dr. Otto
Nathan, náinn vinur Ein-
stein, og Helen Dukas, sem
var einkaritari hans frá
1928, unz hann lézt árið
1955. Þá hefur og verið kveð
ið svo á, að þegar þær Helen
Dukas og Margot, uppeldis-
dóttir Einstein, séu báð-
ar látnar skuli safnið ganga
til hebreska háskólans í
Israel. Dr. Martin J. Klein,
prófessor í eðlisfræðisögu
við Yale háskóla hefur ver-
. ið boðið að taka að
sér stjóm útgáfunnar en
enn hefur þó ekki verið geng
ið fullkomlega frá þeirri hlið
málsins.
Ákveðið hefur verið að
gefa hvert rit í safninu út á
þvi máli, sem Einstein sjálf-
ur samdi það á, enda hætt
við að svo þýðingarmikil rit
missi nokkuð af gildi sínu
við þýðingu. 1 mjög mörgum
tilfellum yrði um þýzk-
an texta að ræða og hefur
þá verið rætt um að gefa
sama rit út á ensku sérstak-
lega.
Saga safnsins er á köflum
ærið litrík. Meginhluta þess
skildi Einstein eftir I Berlín,
er hann skrapp til Banda-
rikjanna haustið 1932. Á með
an hann var fjarverandi kom
ust hins vegar nazistar til
valda á Þýzkalandi og átti
hann þvi ekki afturkvæmt.
Stjúpdóttur hans og manni
hennar tókst að koma ritun-
um undan og síðan var þeim
smyglað yfir landamærin til
Frakklands sem diplómata
pósti. Þaðan voru þau send
Einstein, sem hafðist við í Le
Coq — sur — Mer í Belgiu.
Síðan Einstein lézt hefur
öll dagleg starfsemi við safn
ið hvilt á herðum frk. Dukas,
sem hefur raðað þvi upp og
skrásett hvert tangur og tet-
ur. Safnið fyllir nú 28 spjald
skrárskúffu-r í húsum vís
indastofnunar Princeton-
háskóla. Samstarfsmaður
frk. Dukas við skrásetningu
og sá vísindamaður, sem mest
hefur rannsakað safnið
er dr. G. Holton, sem árið
1961 fékk styrk til starfans
frá Rockefellersjóðnum.
Frk. Dukas réðst til Ein-
steins sem einkaritari árið
1928. Hann lá þá rúmfastur
eftir hjartaáfail og hún hef-
ur skýrt frá því, hve kvíðin
hún var, er hún heimsótti
hann í fyrsta skipti. Kvíðinn,
sem að nokikru stafaði af
vanþekkingu hennar á
eðlisfræði, hvarf þó skjót
lega er Einstein rétti henni
hönd sína og sagði: „hér ligg
ur gamall nár“. Nú býr frk.
Dukas í húsi Einstein ásamt
Margot stjúpdóttur hans.
Hinn trúnaðarmaður útgáf
unnar, dr. Nathan, kynntist
Einstein lítillega í Berlín og
starfaði sem hagfræðingur í
Princeton, er Einstein kom
þangað árið 1933. Um það bil
degi eftir komu hans kvaðst
dr. Nathan hafa gengið á
fund Einsteins og boðið hon-
um alla þá aðstoð sem hann
gæti látið í té. Þeir voru báð-
ir útlægir frá Þýzkalandi og
urðu á næstu árum nánir vin
ir og samstarfsmenn. Dr.
Nathan tók mikinn þáft í
starfsemi Eimsteins að efilin-gu
friðar og viðhorf þeirra til
stjórnmála voru að mikl-u
leyti hin sömu. Þegar Ein-
stein lézt var dr. Nathan
einl skiptaráðandi búsins og
hann hefur skýrt svo frá, að
strax þá hafi hann fengið
hugmyndina að því að gefa
út heildarútgáfu af verkum
hans svo að sem flestir
fengju notið þeirra. Þau frk.
Dukas hófu þegar í stað að
vinna að safninu og tókst á
næstu árum að auka það all-
mikið. Dr. V. Bargmann,
prófessor i stærðfræði-
legri eðlisfræði við Prince-
tonháskóla, tók að sér að
gefa út vísindarit Einsteins
og m-un sú útgáfa birtast sem
hluti heildarsafnsins. Ein-
inn vinur Einsteins.
stein gaf sjálf ur út 274 visimda
rit og 333 rit almenns eðd-
is en engu að síður hefur al-
menningur enn ekki haft að-
gang að verkum hans og er
því þörfin á útgáfu þeirra
orðin ærið brýn. Sjálfur dró
dr. Nathan saman og gaf út
undir titlinum, „Einstein og
friðurinn“, ölil bréf Eimsteins, -
sem á einhvern h-átt snerbu 1
störf að málefnum friðar. 1
Enn má geta tveggja rita,
sem væntanleg eru. Annað
þeirra hafa þau frk. Dukas
og B. Hoffmann samið og
fjallar það um Einstein sem
uppreismarmann. Hitt hefur
dr. Kleim samið og mium það
fjalla um Paul Ehrenfest, ná “
inn samstarfsmann og vin
Einsteins. Dr. Klein hef-
ur einnig unnið mikið að
rannsóknum á deilu þeirra
Einsteins og Niels Bohr um
orkuskammtakenninguna, en
sú deila stóð um aldarþriðj-
ung.
Enn er mikið starf óunnið
unz allt hið mikla safn kem-
ur almenningi fyrir sjónir.
Vonandi verður þess þó ekki
langt að bíða að fyrstu t n
bindin berist oss í hend-ur
svo að sem flestir megi njóta ,
veflka hins mikla snillings. ,
Helen Dukas, ritari Einsteins, með einkaskjöl hans í Prince-
ton.