Morgunblaðið - 23.04.1972, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. APRlL 1972
1
Myndræn t'egurð er oft aðalsnierki hryllingrsmyndanna. Ljóðrænu hámarki hefur hún lik-
legra náð nýlega i mynd Harry Kiimels „Daughters of Darkness“; þetta er úr „Dracula has
Risen from the Grave.“
HRDL
„Hvernig væri að koma í
andaglas?" er stundum sagt
í samkvæmum þegar stemmn
ingin er koaniin upp fyrir frost
mark og veður, fæði, klæði,
framhjáhöld og önnur góð og
gild umræðuefni eru þurr-
ausin. Oftast verða viðbrögð-
in þau, að kvenfólk tekur að
ákalla Jesús og Jeminn eins
og aðra góða menn („Gvöð
minn almáttugur, ég verð allt
af svo hrædd.“ „Allamalla,
nú verð ég andvaka í nótt“)
en karlmenn þykjast tregir
til og bera sig borginmann-
lega („Asskotans vitleysa.
Þið trúið þó ekki á svona
lagað?“). Árangurinn er þó
yfirleitt sá að flestir fá út úr
þessu bralli svolítið undar-
lega- ánægju og fara heim
pínulítið hugsi og meðvitandi
um möguleika á veru-
leika handan við veruleik-
ann eins og hann snýr við
mönnum upp á hversdag inn
an fjögurra veggja og sím-
tóls; þetta er svolítið sið-
menntaður masochismi, unun
í öryggisleysinu sem þrátt
fyrir allt er bak við þenn-
an vísindalega útskýrða
heim tuttugustu aldarinnar,
eilítið ljúfur hrollur í laumi.
GLLFFUR I
MKNNINGI NNI
En þessi gamalkunni sam-
kvæmisleikur er aðeins hluti
af stærra fyrirbæri. t>að hef-
ur varla farið fram hjá
neinum að á undanförnum ár
um hefiur tekið að bera meir
og meir á tortryggni og and-
úð í garð tæknivæðingarinn
ar, fráhvarfs frá staðlaðri
efnishyggjumenningu Vestur-
landa; þetta hef ur komið
einkum fram hjá ungu fólki
(þó ails ekki einvörftungu)
t.d. sem afbrigði hippaliflnað-
ar, háskólalífs o s.frv. Sem
dæmi má nefna hina margum
ræddu Jesúbvltingu, áhuga á
austurlenzkum trúarbrögð-
um, heimspeki og mystík,
alls konar afbrigðum Satan-
isma, (djöfladýrkun, svarta-
galdri o.ffl.), stjömuspádóma
trú og fleira og fleira sem
telja verður frávik á reglu-
bundnu línuriti svonefndrar
siðmenminigar.
f>að er fjöld'inn allur
af nærtækum dæmum um
raunveruleik þessa aftur-
hvarfs til hins frumstæða,
upprunalega og þvi miður oft
dýrslega, grimma í manneskj
unni, (hver man ekki Man-
sommálið í Banda ríikj unum)
löngunarinnar til að slá ut-
an af henni menningarhýðið
3em ým3ir telja að sé að leiða
mannkynið til glötunar: Ég
get nefnt dæmi úr mínu nán-
asta umhverfi; hér í háskólan
um dýrkar talsverður hópur
fólks djöfulinn á laun,
á stúdentagarðinum hjá mér
eru svartar messur sungnar
með pomp og prakt; — það
er auðvelt að afskrifa þetta
sem fiktkennt kukl og for-
vitni ungs fólks, en ég veit
persónulega að i mörgum til-
fellum liggja djúpstæð sál-
ræn vandamál til grundvali-
ar, og í fyrravetur var
ástandið orðið svo alvarlegt
og hysterían svo mögnuð að
yfirvöld urðu að gripa
í taumana (þá þegar voru
tveir eða þrir stúdentar langt
leiddir í tímabundinni vitfirr
ingu). Menn ráða hvort þeir
trúa því, en mér er kunnugt
um svipuð tilfelli á „eyland-
inu litla við yzta haf“ (eins
og við nefnum okkur stund-
um þegar við viljum þvo
hendiur okkar). Þá má nefna
að héraðið hér í kringum mig,
Norfolk, hefur um aldir ver-
ið eitt helzta vígi galdratrú-
ar og myrkraverka í Eng-
landi; hér reið til dæmis sá
frægi nornaveiðari krúnunn
ar Matthew Hopkins um hér
uð á sínum tíma og gamnaði
sér við að kála kerl-
ingagreyjum í massavís, sek
um eða saklausum (um hann
var myndin „Witchfinder
General“ eftir Michael sál-
uga Reeves sem sýnd var i
Hafnarbíói fyrir jöliin) og ég
tel mig hafa áreiðainleigar
upplýsingar um að enn séu
innansveitarmenn hér iðn-
ir við kolann, galdrasöfnuð-
ir koma enn til kukls sam-
an t.d. á eyðibýlum. Saklaus
ara dæmi svona dulhyggju-
tízku (þvi óneitanlega er
þetta tízka, enn sem komið
er a.m.k.; tizkan er hins veg-
ar aldrei ástæöulaus) er að
dægurlagaútvarpi BBC var
lengi fram eftir hausti tröll-
riðið af alls kyns spámönn-
um sem sálgreindu hlustend-
ur í gríð og erg á sinn sér-
staka hátt; ég gizka á að um
tíma hafi um 75% af
plötusnúðum stöðvarinnar
verið með slikt í gangi, —
einn var með venjulegar ein
staklingsbundnar stjörnu-
spár, annar las örlög manna
úr kaffíbollamynztrum,
þriðji úr rithönd þeirra og
svo framvegis. Farvegir
mannshugarins eru liklega
ekki jafn órannsakanlegir og
maður gæti kannski hald
ið ...
HROLLVEKJUR —
HUGVEK.IUR
Samkvæmt einni ágætlega
margir kvikmyndahúsagestir
kannast við stirðbusalegt fer
líki sem anar um með út-
teygða arma eins og svefn-
gengill og kreistir gott fólk
til dauða í helgreipum sín-
um; þetta er þó ekki Franken
stein sjálfur eins og margir
halda, heldur afkvæmi hans,
maðurinn sem hann bjó til.
Þá þekkja flestir svart-
klæddan fýr sem bítur fagr-
ar konur á barkann og sval-
ar lífsþorsta sínum í blóði
þeirra (í bókstaflegum skiln
ingi) — Dracula greifi. Já fflest
um kann að þykja undarlegt
að svona gripir séu á nokk-
urn hátt umhugsunarverðir.
Það er þó svo að gotneska
skáldsagan tekur þegar bezt
lætur til meðferðar grundvall
ar vandamál manneskjunnar,
sprettur beinlinis upp úr
metnaðarmikilli spurn um
eðli mannlegrar tilveru,
möguleika hennar og tak
markanir.
Auðvitað eru þessar sögur
misjafnar að gæðum; eins og
flestir bókmenntastimplar er
„gotneska skáldsagan" laus í
reipunum og opin í
báða enda; innan hennar
kennir margvislegra grasa,
illgresis sem gildra blóma;
búlkinn af þessum sögum
eru ómerkilegar hasarsögur
sem trómt frá sagt 'áttu skil-
ið skjótan dauðdaga. Segja
má að fyrsta reglulega gotn-
eska skáldsagan hafi verið
„The Castle of Otranto"
(1764 )eftir Horace Walpole,
og síðan veður þetta uppi
fram eftir rómantiska skeið-
inu, — venjulegast miklir og
illvígir doðrantar sem
enginn nennir að lesa lengur;
vettvangur sagnan'na er tíð-
ast drungalegir kastalar og
kirkjugarðar, andrúmsloft-
ið þrungið óræðu rökkri og
reimleikum, með taumlausum
ástríðum og oft tilfinninga-
væmni. Þetta þóttu safarikar
bókmenntir á þessum siðfág-
uðu tímum.
En það er ákveðinn kjarni
bóka sem hefur haldið lífi í
gotnesku hefðinni til þessa
dags; „Wuthering Heigts" eft
ir Emily Bronté, „Dr. Jekyll
and Mr. Hyde“ eftir Robert
Louis Stevenson, „Franken-
stein“ eftir Mary Shelley,
„Melmoth the Wanderer" eft
ir Charles Maturin, „The
Turn, of the Screw“ eftir
Henry James svo nokkur
dæmi séu nefnd. Þessar sög-
ur eru (a.m.k. nú á dögiim)
flestar miklu fremur hug-
vekjur en hrollvekjur; þær
notfæra sér snilldarlega dul-
rænu og fantasíu hefðarinn-
ar til að fjalla um tilraunir
mannsins til að losna úr viðj
um veruleikans, hrista af sér
félagsleg, sálræn og jafnvel
líí'fræðileg taiumhöOd; þær
leiða saman eilifar andstæð-
ur eins og líf og dauða, hið
mannlega og hið ofurmann-
lega, fegurð og óhugnað,
draum og veruleik, hið góða
og hið illa, holdið og and-
ann (það er engin furða þótt
surrealistarnir hefðu áhuga á
gotnesikunni).
MABUR — MÁTTARVALD
Eins og gefur að skilja er
þessum bókum margt fleira
sameiginlegt og enn fleira
ólíkt hvað varðar efni og að
ferðir en ekki er tóm til að
fara út í það nánar. En upp
úr gotnesku sikáldsögunni
sprettur svo hryllingsmynd-
in, sem svo er nefnd, með öll
um sínum kostum og kynjum.
Kynjarnar eru þvi miður allt
of oft fleiri en kostirnir, og
af þeim grúa hryllingsmynda
sem ég hef séð um dagana
eru aðeins örfáar sem sitja i
manni sem eftirtektarverð
iistaverk; hins vegar er
ég eiginlega á því að ekki
væri fráleitt (en auðvitað
umdeilanlegt) að segja að
það skáldverk eða kvik-
mynd sem tekst að gera nú-
tímamanninn ærlega hrædd-
an, svo að hann fari að ef-
ast um gildi ýstru sinnar og
auðæfa, sem sviptir hann
allri öryggiskennd, allri fé-
lagsvernd, -— sem tekst að
gefa honum þá tilfinningu að
hann sé einn og án athvarfs
í óskýranlegum og ófyrirsjá-
anlegum heimi, — það verk
hefur náð hámarki listarinn-
ar. Ég slæ þessu sisvona
fram.
Eina myndin sem ég hef séð
sem nálægt þessu kemst, er
mynd Jack Claytons (gerði
„The Pumpkin Eater" sem ísl.
sjónvarpið sýndi nýlega)
„The Innocents", eftir hinni
mögnuðu draugasögu Henry
James „The Tum of the
Screw“ (Nýja bió sýndi
þessa mynd fyrir allmörgum
árum). Það er nefniiega stöð-
ugur höfuðverkur hryllings-
myndanna hve illa þeim tekst
að vinna frambærileg, hvað
þá frumleg eða snjöli hand-
rit, upp úr efniviði gotnesku
skáldsagnanna. Flest ann
að hafa helztu leikstjór-
ar hryllingsiðnaðarins á
valdi sinu, — ágæta kvik-
myndun, hugmyndarika beit-
ingu hljóðs og ljósa, hæfustu
leikara o.s.frv. Clayton hafði
sér, hins vegar til fulltinigis
Framhald á bls. 13
kristilegri heimild dútla um
tíu milljónir Bandaríkja-
manna á öllum aldri við Sat-
anisma og skylda hluti; þótt
það kunni að vera of hátt
áætlað er full ástæða til að
spyrja hvað veldur: trúar-
þörf? úrkynjun? sálarang
ist? blábjánska? leiðindi í rú
tínulífinu? ævintýra-
mennska? Ekki ætla ég að
reyna að burtskýra þetta
hér; vafinn er sem oftar
miklu frjórri en vissan
í þessu sambandi. En þetta
setur aðalumræðuefni mitt í
eilítið stærra samhengi þ.e.
hryllingsmyndir, eðli þeirra
og uppruna, en síðustu árin
hafa þær átt mikilli vel-
gengni að fagna.
Viðbjóðslegt? Fáránlegt?
Flestum finnst líklega hvort
tveggja, en í þessu eina svip-
brlgði tekst Christopher Lee
að túlka einkenni vampýris-
mans: Fástiska örvæntingu,
og taiimiausan kynferðisleg-
an losta.
(Úr „he Scars of Dracula").
Svo er reyndar einnig með
fyrirmynd þeirra, gotnesku
skáldsöguna; þessi vanrækta
skáldsagnategund, sem flest-
ir töldu týnda og tröllum
gefna, hefur upp á síðkastið
verið vaxandi gaumur gef-
inn; bókaforlög hafa dustað
rykið af þessum gömlu sög-
um, gefið út í ódýrum vasa-
brotsbókum og það er eins og
við manninn mælt, — þær
renna út; þetta verður
að setja í samband við ofan-
nefnda þjóðfélagsstrauma. Og
um leið er byrjað að sýna
gotnesku bókmenntahefðinni
meiri akademískan áhuga,
þvi farið er að kjölskoða
hana og skeggræða í hinum
virðulegustu háskólum.
Vafalaust eru þeir kumpán
ar Dracula greifi og barón
Frankenstein þekktustu per-
sónugervingar gotneskunnar;