Morgunblaðið - 11.10.1972, Blaðsíða 14

14
MORGU'NBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. OKTÓBER 1972
,66
„Það var íslenzk alþýða sem fyrst
skipaði sögunum til öndvegis*
Hugleiðingar út af bókinni
íslendingasögur og nútíminn
Ég hlakka oft og tíðum til að
íá í h-endur bók, sem ég hef
séð eða heyrt að út sé ícomin
eða von muni á, en sjaldnast
er tilhlökkun mín með öllu
óblandin, því að oft hefur það
komið fyrir, að bók hafi valdið
mér vonbrigðum, þó að hún
fjallaði um forvitnilegt efni, höf
undurinn væri merkur eða
hefði að minnsta kosti áður gef-
ið góðar vonir.
Sannarlega hlakkaði ég til að
fá frá Almenna bókafélaginu fs
lendinga siigur og nútiminn —
eftir Ólaf Briem, og tilhökkun
mín var að þessu sinni ómeng-
uð, því að það, sem áður hefur
komið frá hendi þessa skóla- og
fræðimanns, hefur ávallt reynzt
vitna um allt í senn: þjáifaða rit
leikni, staðgóða og víðtæka
þekkingu, mjög svo markvissa
dómgreind á það form, sem hent
aði efni og tilgangi bókarinnar,
hófsemi í skýringum og skoð-
unum — og síðast en engan veg
inn sízt aligera vöntun á
þeiirri lærdómsstátr.i, sem ávallt
minnir mig á það atvik frá ungl
ingsárum mínum, sem ég á að
þakka þetta orðtæki: Manni
sérðu mig!
Á nokkrum undanförnum ára
tugum hefur hér á landi verið
skrifað fjölmargt um Islendinga
sögur — og einnig erlendis, eft
ir því sem þær fréttir herma,
sem hafa borizt mér og öðrum
ólærðum mönnum. Og óhætt
mun að fullyrða, að í þessum
skrifum, jafnt erlendum sem inn
lendum, kenni fjölmargra gervi
grasa vanþekkingar, fljótfærni,
sérvizku og hégómlegrar til-
hneigingar til að skera sig úr
og láta á sig benda. í slíkum
skrifum hafa einkum verið áber
andi tvær skoðanir, sem báðar
eru jafn mikil fjarstæða, en þó
ekki hvorar tveggja jafnskað-
legar. Önnur er sú, að i íslend-
inga sögum sé hartnær undan-
tekmi inigarl a 11 st sagt firá mönn-
um, sem lifað hafi og atburðum
sem gerzt hafi — og auk þessa
séu samtölin í sögunum hermd
svo að segja orðrétt eins og
þau fram hafi gengið af munni
sögufólksins fyrir um það bil
þúsund árum. Hin er sú, að ís-
lendingasögur eigi sér ekkert
sannleiksgildi — / og séu að
engu hafandi sem heimildir. Sú
fyrrgreinda er að þvi leyti mein
lausari en hin, að hún varpar
meiri rýrð á forsvarsmenn sína
en á sögurnar sjálfar, svo aug-
ljóslega rön/g sem hún hlýtur
nú að virðast að loknum sann-
raunhæfum rannsóknum mjög
margra skarpskyggnra og að
sama skapi samvizkusamra
fræðimanna, þó hún sé, eins og
Ólafur Briem bendir á, orðin til
með þjóðinni þegar á 13. öld og
væri löngum í meginatriðum í
samræmi við skoðanir lærðra
manna, íslenzku þjóðerni og
menningarerfðum til ómetanlegr
ar blessuniar. En hún er á þann
veg skaðleg, að hún æsir öfga-
fulla andstæðinga til sóknar og
aflar þeim fylgis, langt fram yf
ir það, sem ella væri hugsan-
legt. Hún stofnar því hinu ann-
ars ævarandi þjóðlega og menn-
ingarlega gildi sagnanna í voða,
þar eð þeir, sem ekki hafa
kynnzt sögunum af eigin raun
eða ekki kunnað að meta þær
við lítil og grunnfærnisleg
kymnd, þykir sér ekki a/nmað
samboðið sem skólagengnum
m&nnum sáos tíma en að henda
á lofti andstöðuna og hafa fyrir
satt fordóma þeirra, sem virð-
ast líta á sögurnar ámóta aug-
um og á bábiljur í íslenzkri
þjóðtrú — og sitthvað, sem þeir
leggja að jöfnu af efini Heillagr-
ar ritningar.
í bók Ólafs eru tólf kaflar —
og fara heiti þeirra hér á eftir:
Inngangur, Nafnafjöldi, Bardaga
lýsingar, Lífsskoðanir, Örlög og
forspár, Bændur flugust á,
Ádeda og gamansemi, Ástamál,
Mannlýsingar, Frásagnarháttur,
Útsýn til annarra landa og Is-
lendingasögur og nútíminn. Síð
an getur Ólafur helztu heimild-
arrita, sem hann hefur stuðzt
við og þeirra sagna er hann hef
ur vitnað til, og loks er efnis-
yfirlit með tilvisun til blaðsiðu-
tals. Alls er bókin réttar ellefu
arkir í þægilega stóru broti.
Inngangurinn hefst á blað-
síðu 5, og honum lýkur ofar-
lega á siðu 12. En þó að hann
sé ekki lengri en þetta, kemur
höfundurinn þar að ærið veiga-
miklum atriðum.
Hann hefur mál sitt á þvi, að
Islendingasögur séu sú grein
fombókmennta okkar, sem vin-
sælastar hafi verið og víðlesn-
astar með þjóðinni, en upp á síð
ast í, sí og æ að verða fjarlæg-
ara hverri nýrri kynslóð. Ein þá
vaknar þessi spurning: Getur
þetta unga fólk án fyrirhafnar
sett sigr inn í umhverfi sagn-
anna, svo að það getið notið
þeirra til fulls?“
Höfundurinn telur að vonum
Ólafur Brieini.
tímabært að velta þessu fyrir
sér og benda á kostina, „sem
líklegastir séu til að fá hljóm-
gTuwn hjá n útím a 1 e sen dum. “
Hann kveður ósanngjarnt að
sé hugsað til Njáls eða Gunn-
ars. Og enn i dag talar fólkið
í sveitunum um þessa fonu ná-
granna sina á eins raunveruleg-
an hátt og þá nágranna sina,
sem nú eru á iífi. Sá timi er lið-
inn, þegar fræðimenn treystu Is
lendinigasö'gum sém saigmfiræði
legum heimildum. En því verð-
ur ekki neitað, að minningar,
sem rót sina eiga að rekja til
raunverulegra atburða, eru sá
kjarni, sem sögumar eru
sprottnar af. Og án þeirra
hefðu þær aldrei orðið til. . .
Hann segir síðam undir lok
Inn'gamgsitn's, að í bók hans
verði ekki gerð tilraun til að
meta sannleiksgildi sagnanna,
heldur aðeins um þær rætt sem
fagrar bókmenntir. Og víst er
um það, að homum tekst mæta
vel í tiOltöH'ulegia stuttu máli að
sýna firam á kosti hinna beztu
sagna sem s'll'kira bókmennta.
En víðast skín í gegnuim hina
glöggu greimairgeirð hans, að því
fer í rauinimmi víðs fjarri, að
hann Mti svo á, að sögurnar eigi
sér næsta litla, hvað þá enga
stoð i raunverulegum atbuirðum,
segi svo til eingöngu finá mönn-
um, sem aldrei hafi lifað — eða
að engu séu hafandi þær mynd
iir mannil'ifs- og bugsunajrhátfcar
forfeðra okkar, sem þar eru
sýndar — svo sem og má mar'ka
af því, er þegan hefur verið
vifcmað tl'l hér að firiaimian.
Hann bendir skilmerkilega á
hina áðuirnefndu agnúa, sem á
þvx séu, að sögurnar haildi þeim
sessi á stórbreybtum og síbreyti
legum tímum, sem þær hafa
skipað hjá þjóðinni all't fram á
þessa öld, en þeir aginúar verða
næsta lítilvægiir í greinargerð
hain-s samiainfborið við iýsinguna
á þeim kostum sagnanna, sem
ættu að geta gert þær að sí-
gildu lesefini — ekki einungis
hálærðra menntaimiajn'na, heldur
og mieginþorra þjóðarinnar.
Guðmundur G. Hagalín
mh*
skrifar urn
BÓKMENNTIR
kastið hafi heyrzt, að unga kyn
slóðin sé þeim fráhverf — og sé
það ýmsum áhyggjuefni. Hins
vegar sé lítt á það minnzt,
hvers vegna ungu fólki beri að
lesa sögurnar — og enn minna
á hitt, að sigrast þurfi á nokkr-
um erfiðleikum til þess að fá
notið þessara merkisbókmennta
til fulls. Hætt sé þó við, að ungt
fólk reki sig á ýmsa agnúa, þeg
ar í upphafi lestrar — og fleygi
svo bókunum frá sér án þess að
komast inn úr skel agnúanna.
I>á víkur höfundur að geipinu
af frægð sagnanna meðal ann-
arra þjóða. Síðan segir hann:
„Annað skiptir þó miklu
meira máli. Það er uppeldisglldi
sagnanna fyrir þjóðina sjálfa.
(Allar leturbreytinigar eru firá
minini hendi. G.G.H.) Söguirnar
hafa verið eitt kærasta lestrar-
efni Islendinga um margar ald-
ir. Og til þeirra var alltaf hægt
að flýia, þegar fólkið vildi lyfta
sér yfir starf og strit hversdags
lífsins."
Þvi næst víkur hann að hin-
um mikla bókakosti, sem þjóðin
eigi nú völ á, fjallar nokkuð
um sígildar þókmenntir og kveð
ur vafalaust, að sumar hinar
beztu Islendingasögur hafi kom
izt í þann flokk. En það er ann-
að, að aldagamlar bókmenntir
séu sígildur lestur þeirra
manna „sem marka bókmennta-
matið á hverjum tíma“ eða að
„sama bókin sé lestrarefni al-
mennings öldum saman." Það
hafa íslendinga sögur verið og
slíks eru dæmi enn í dag í heims
bókmenntunum, — en verða sög
urnar það framvegis? Ólafur
segir:
„En nú reynir miklu meira á
en nokkru sinni fyrr, ef þær
eiga að halda þessum sessi á
ákomnum tímum. Með þeim ðru
breytingum, sem nú eru að ger
ast í þjóðlífinu, hlýtur umhverfl
það, sem íslendinga sögur hrær
meta 13. aldar bókmenntir eftir
smekk 20. aldar, segir: „þessu
ritkorni er ekki ætlað að vera
almennt bókmenntamat, heldur
verður fjallað um það erindi,
sem sögurnar eiga við þær kyn-
slóðir, sem nú eru uppi.“ Síðan
víkur hann að hinum skiptu
skoðunum manna á sannleiks-
gildi sagnanna og kveður ekki
skipta öllu máli, hvort á þær
sé litið sem sannar sögur eða
skáldsögur — og að þeirra
verði bezt notið með því að
„forðast tilgangslausar- vanga-
veltur“ um sannleiksgildið. Ef
til vill ratar Ólafur þarna rétta
veginn með tilliti til þess, að
hin merka bók hans, sem hann
í öllu sínu látleysi kallar „rit-
korn“, verði lesin af jafngóðum
hug og hann hefur skrifað hana
en eins vel — og að vísu betur
en ég — veit hann það, að hið
lífræna samband milli nafn-
greindra byggða og bæja og
sagnanna hefur um aldir verið
með þjóðinni rammlega snúinn
og varanlega lífrænn tengiliður
milli ástar hennar á landinu og
forfeðra og formæðra, — þess
manndómsforræðis, sem verið
hefur sívirkt í lífsins stríði— og
þá um leið þess þjóðernislega
einingartákns, sem þetta for-
dæmi hefur reynzt á myrkum og
helgrimmum nauðöldum. Ólafur
heldur og þannig áfram máli
sínu, þegar hann þó hefur gef-
ið það holiráð að lesandinn
láti lönd og leið, hverju trúa
skuli við lestur sagnanna og
hverju ekki:
„En hvað sem þessu líður, er
það að minnsta kosti víst, að
ýmsar mannlýsingar fslendinga-
sagna eru svo sannar og lifandi,
að persónur frá söguöld llfa
enn sjálfstæðu lífl í hugum þjúð
arinnar og talað er um þá eins
og menn sem allir þekkja. En/g-
inn kemur að Bergþórshvoli eða
Hlíðarenda án þess að honum
Hanm segiir og, að sög'umar hafi
ekki að ástæöulauisu verið kal)
aðar fyrstu alþýðlegu bókmennt
ir heimsins — og að það hafi
verið alþýðan sjálf, sem fyrst
skipaði þeim til öndvegis. Það
sjáist bezt á hinum mörgu af-
ritum, seim af þeim séu til. 1 sög
unum konra rauinar fram sem að
alpersón'ur goðair oig aðrir stór-
bænduir, konur þeixna og börn,
því að ofitast var það þetta fólk,
sem af stað kom sögnxilegum og
örl ögþr ungn-um atburðum, en
því aðeins er í íslendingasög-
um sú mergð na'fna, setrn fælir
ýmsa frá þeiim til heildiarlestr-
ar, að — eins og Ólafur oirðar
það: „ám mamgria majnnanafna
hefði ekki verið unnt að draga
upp h iiniar fjölbreyti'l'egu mann-
lífsimyindir, sem eru höfuðprýðd
sagnanna.“
Svo skýr og um leið lifandi
sem greinarigerð Ólafs er og það
sem tid er vitnað afi sam tölum og
einstökum tilsvöruim svo heppi-
lega vaiið oig hnitmiðað til
raka og álhiugavatoningar, að ég
get vart hugsað mér, að bók
hans verði ekki hverjum skyns-
bærum ungllingi, sem á annað
borð ræðst í að lesa hana,
hvatndng til að athuga, hvo-rt
þær af sögunum, sem Ólafur
skírsikotar tií, séu nú ekki í
hópi þeirtra fáu alvörubóka, sem
læsilegar séu af því lesefini, sem
hinar mdðaldra og þaðan af
eldri kynslóðir sfiáti af. Og
verði sú rauinin, er ég ekki í
vafa um, að þessi bók renni ein-
hverjum stoðum undir það, að ís
lenzkt æstoufólk brevti afstöðu
sinni til nútímaigildis íslenzkra
fombókmennta, svo miklu at-
gervi sem það í rauninn er gætt.
Ég held og mieiiria að segja, að
sumar þær breytimgar, sem onð-
ið hafa á ldfsháttum og l'ífsskil-
yrðum, geti, ef rétt er á haldið,
stuðiað að aiuiknum og varanleg-
um metum íslendingasagna. Ég
nefni þar að sjálfáögðu fyrsit til
hina löngu og ailmennu Skóla-
göngu. Ég teidi mitoið unndð, ef
í skól'unum vaeri fjailiað um sög
urnar á svipaðan hátt og i samia
anda og Ólafur gerir í þessari
sérstæðu bók — og þá ekfci sízt
lögð áherzla á að svipfca þær
ekki svo gersamlega sannleiks-
gildi sinu, að þær gliaiti í hugum
nemendanna hinu þjóðarsögu-
lega samband/i við landiö, ein-
stök héruð, einstatoa bæi og enn
fremur þá staði úti í' náttúir-
unini, þar sem eftirminnilegir at
burðir hafa gerzt. Segjurn að
kennd væri í máli og myndum
landafræði og saga Islands,
hvort tveggja síðan s'taðfest og
samræmit í ferðalögum skólanna
í fynstu i sibuttum ferðum hvers
skóla um náiæguistu sögustaði,
síðan í langferðum þeirra uim
söguirík héruð — hvort rnundi
þá ekki nást verulegur og var-
anlegur áramguir með hjálp
þeirrar vakninigar til náttúru-
verndar, sem nú er góðu heiili
taldn sjálfsögð og aðkallandi
nauðsyn, en slík ferðalög hafia
að mdinnsta kos'ti upp á síðkast-
ið oft og tíðuim veirið víðs fjarri
sínum upphaflega tiligangi.
Þá er og vert að veiita aithygli
í þessum efnum öðru til skamnlis
tima óþekktu fyrinbæri, sem
gæti orðið okkur mjög hag-
kvæmur leiðarsteinn í allal
menwri sókn til þekkingar, vin-
sældia og varðveizliu á þeim
men.ning.ar *'fi, sem var þjóðerni
okkar og mainndómisreisn vemd
ari í óáran elds og isa og er-
iends arðráns og kúgunar.
Þama á ég við ferðalög fólks á
ýmisum aldri, ósamistæða hópa
og átthagafélaiga, um óbyggðdT
og byggðir l'andsins — og orlofs
dvalir ungra og aldinna á náfit-
úrufögrum stöðum í meira og
minnia sögurítaum héruðum.
Áður en sögur voru festar á
skinn hér ' Islandi, var áreiðan
liega til m'argur íslendingur
sögufróði. Auðvitað varðveittu
slíkir menn norræna sagnhefð,
háþróuðu bana við nýjar og að
sumu leyti breyttar aðstæður og
kunnu að þytja og skýra forp-
an kveðskap, lögðu sér og á
minni margvísleg ný kvæði,
lausiavísur og kvæðaflotoka —
og kveðskapinn notuðu þeir til
staðfestingar á frásögnum sín-
um. Þessir sagna- og kvæðaþul-
ir urðu ómetfcanlegir heimildar-
menn, þegar tekið var að riita
sögur og sagnaþætiti með til-
vitnuinum í kvæðaflokka og
lausavisur. Og á öllum öldum
voru hér slíikir menn, kanur sem
karlar, er fóru um landsbyggð-
ina og dvöldu á bæjuim oft að-
eins eina nótt eða gesbanætum-
ar, en stundum lengur, geymdu
í minni sér byrði gnæga, en
höfðu yfiirieitt Ilitinn faramgur
ella. Og hvort mætti ekki taik-
ast nú — á tímium síautoinnar
fræðslu í hinum margvislegusbu
efnum — að velja og þjálfa
sögumenn og néuttúrustooðara,
sem gæddir væru slíkri þetok-
ingu og svo lifiandi frása'giniar-
gáfu, að þeirn væri tilvalin suna
aratvinna og veigamdkið roenn-
i'ngarilegt hiutverk að gena
hvers konar hópferðalög og
hverfislbundinar orlofsdvailir að
skóla, þar sem fræðsla um
sagna- og Ijóðlhefð og um dá-
serndir íslenzkrar náttúim gætí.
orðið lífitau'g þjóðlegnar menn
ingar og landverndar i órofia
einingu ?
I Kennaraskóla Isiands ætiti
að vera skylt að ieggja áherzlu
á tengsl islenzkra bótomenwba
við sögumertoa sitaðd hvarvetna
á landinu, og á þann hábt, að
toemnariaefinin gæðist á'huga á
þeim tengsium og skilji raurv
veruiega gildi þess, að nememd-
um þeirra sé kennt á skóllla
bekk og síðan á ferðalögum um
landið að varða læsir á þá sögu
forna og nýja, sem þar er skráð
iefcri lífs og diaiuða, — sögu
sigra þjóðarinniar og rauna
hennar, afreka hennar og mtiis-
taka. Og vel mætti hugsa sért
að Heimspekideild Háskóla Is-
lands liti ekki á það sem blett
á virðiinigu sinnd og einingu, að
hún — auk hinnaæ venjutegu og
auðvitað nauðsynilegu vísinda-
Frainhald á bls. 19