Morgunblaðið - 11.10.1972, Blaðsíða 17

MORGIPNBLAÐIÐ, MIÐV'IKUDAGUR 11 OKTÓBER 1972
17
Upplausn-
arhætta
]œnANO
]£S'TLAKO
Sb5”

BY£.LóRUStM>ö\
UKRAIh
:azakhsta:'
|AZ€RIAIJAN]

\K.'kýtö{£AI
[TADZHIKSTAN
Korttð sýnir sovézku lýðvrldiu }>«.r sem ól»a fer vaxandi.
í Sovétríkj unum
Skammu áður en Nixan for-
seti fór til Sovétríkjanna í vor
hellti ungur kaþólskur verka-
maður í bænum Kaunas í Lit-
háen yfir sig benzíni og
brenndi sig til bana til þess að
mótmæla afsóknum gegn róm-
versk-kaþólskum landsmönn-
um. Verkamaðurinn, sem hét
Roman Talant-a, dó skömmu
siðar í sjúkrahúsi.
Útför hans sem var gerð
nokkrum dögum síðar snerist
upp í kröfbug mótmæili gegn
yfirvöldunum. Þúsundir ung-
menna þustu um götur borgar-
innar og hrópuðu: „Frelsi
handa Litháen." Alvarieg átök
áttu sér stað og beitti lögregian
táragasi en var svarað með
grjótkasti. Einn eða tveir lög-
regiumenn biðu bana, hundruð
manna særðust og ennþá fleiri
voru handteknir.
Óeirðirnar í Kaunas voru
svo alvarlegar að ekki tókst
að bæla þær niður fyrr en lið
fali hl i fahermanna hafði verið
kvatt á vettvang. Fallhlífaher-
mennirnir komu frá herstöðv-
um i Kákasus og Mið-Asiu og
auk þess var sérþjáifað lið
leynilögregiunnar sent til
Kaunas.
Harðar og blóðugar óeirðir
hafa áður geisað í Sovétríkj-
umum, en óeirðirnar í Kaunas
eru mikilvægar að því leyti að
þar hafa ibúar Litháens eign-
azt píslarvott sem verður lengi
minnzt. Fáir muna nú eftir
hörðum óeirðum sem geisiuðu
árið 1962 í Novochekask þegar
þúsiundir húsmæðra, stúdenta
og verkamanna fóru út á göt-
umar til þess að mótmæla
versmandi Hfskjörum. Þœr
óeirðir geisuðu eina viku.
Óeirðirmar i Kaunas virðast
hafa verið ennþá ofsafengnari.
Að minnsta kosti voru þær svo
ofsafengnar að hæbta varð við
tilraunir til þess að halda þeim
leyndum. Óeirðirnar voru ekki
fyrstu mótmælin sem hafa ver-
ið gerð gegn kúgun í Litháen
og verða áreiðanilega ekki
þau sáðustu. I marz var sent
bréf undirritað af 17.000 Lit-
háenbúum til Kurt Waidheim,
aðalritara Sameinuðu þjóðanna,
og Leonid Brezhnev, aðalritara
sovéz.ka kommúnistaflokiksins,
þar sem skorað var á þá að
beita áhrifum sinum ti'l þess að
trúfrelsi væri tryggt í land-
inu. 1 bréfinu sagði að safnað
hefði verið ennþá fleiri undir-
skrif'tum ef leyniiögreglan
hefði ekki hafizt handa um
f jöldahandtökur fólks sem þeg-
ar hafði undirritað mótmæla-
bréfið.
N eðan j a r ða rr i t i ð Sa m t í ma -
■annáll segir i næstum því
hv»rju einasta töilublaði fi'á
ofsóknum gegn lærðum og leik
um í Litháen. Nýlega birtist í
ritinu úrdráttur úr gerðarbók-
um rétfcar sem dæmdi i máli
sóknarprestsins i Prienai, bæ
einum 50 km suður af Kaunas,
Juosas Sdebskis að nafni.
Hann var handtekinn þegar
hann var að búa nokkur börn
undir fermingu.
Presturinn sætti misþyrming
um hvað eftir annað eftir
haindtökuna og þegar hanm var
i gæzluvarðhaldi í tvo og hálif-
an mánuð. l>ví var haldið
leyndu hvenær réttarhöldin
færu fram, en samt söfnuðust
um 600 manns saman við dóm-
húsið þegar réttarhöldin byrj-
uðu. Lögreglu var att gegn
mannf jöldanum og margar
konur og böm særðust. Tveir
prestar voru í hópi þeirra sem
voru hamdteknir.
Að undanförnu hefur sambúð
Sovétríkjanna og Páfagarðs far-
ið batnandi, en samt eiga róm-
versk-kaþólakir menn í Sovét-
ríkjunum emgan fullbrúa í Vat-
íkaninu. Kaþóisikum kirkjum í
Libháen hefur fæfckað um
helming síðan iandið var her-
mumið 1940. Aðeins einn presta
skóli af fjórum er enmþá starí-
ræktur og hann fær aðeims að
méninta 30 nememdur á ári.
Kaþólsfcum prestum hefur
fækkað úr 1480 i 865, og prest-
um er meinað að ferðast inn-
an sókna sinna þótt í sövézku
stj' irnarskrá'nini sé tryggður
réttur til að halda guðsþjón-
usbur.
Segja má að trúarstríð geisi
í Sovétríkjunum, og jafmframt
er hafiin öflug þjóðernisbarátta
í ýmsum hl'Ubum Sovétríkjanna.
Þessi þjóðernisbarátta getur
orðið erfiðasta vandamál vaád-
hafanma í framtiðinni. Alls búa
rúmlega 100 þjóðir í Sovétrikj-
unum og Sovétrí'kin standa sam
an af sovétlýðveldum sem voru
neydd til þess að meira eða
minna leyti að ganga í ríkja-
sambandið. Þeirn er að meira
eða minna leyti stjórnað beint
frá Moskvu.
1 Litháen fara saman kiöfur
um trúfreisi og vaxandi þjóð-
efnishyggja. í U'kraími hefur
þjóðernishyggja vaxið um all-
an helming á undaniförnum
árum og þessari þjóðemis-
hy’ggj’U fylgir krafa um virð-
ingu fyrir úkraánsikri menn-
ingararfleifð. Fjöldahandtökur
þær sem hafa farið fram bæði í
Litháen og Úkraínu á síðustu
árum sýna ótta vaidha fanna
við andstöðu sem beinist ekki
aðeins gegn kerfinu heldur
einnig gegn stórrússneskum
yfirráðum. Það er valdhöf-
unum áhyggjuefni að öðrum
þjóðum Sovétríkjanna en Rúss-
um fer sífellt fjöiigandi og
Rússum fækkar hlutfalislega.
Kaldhæðnistegt e-r að þessi
þróun á sér stað i sama mund
og fram fer mikil-1 undirbún-
ingur undir stórkostleg hátáða-
höld á 50 ára afmæii Sovét-
rikjasambandsins. Þessi tími
er aðeins örskotsstund í aida-
gamalli sögu hinna mörgu
þjóða sem byggja Sovétríkin.
Þjóðernishyggja sú siem nú er
farin að verða ábemndi víða
i Sovétríikjunuim felur í sér
vaxandi hættu á því að Sovét
ríkin leysist upp. Ugg um þebta
má sjá i ritstjórnargreinum
Pravda og annarra blaða.
Barátta Gyðinga í Sovétrikj
uniu-m hefur vakið meiri athygli
en barátta annarra hópa fyrir
auknum mannréttind-um. Gyð
inigar hafa barizt fyrir pvi að
fá að flytjast úr landi og
mann réttmdayfirlýsingin hefur
verið helzta vopn þeirra. Vald-
hafarn-ir í Moskvu neyddust
til þess að leyfa fjölda Gyð-
inga til þess að flytjast til Isra-
els, að öilum líki'ndum ve-gna
almenningsálitsins í heiminum.
Þetta hefur orðið öðrum þjóð
arbrotum hvatning til þes® að
bera fram kröfur um varð-
veiziu menningarlegra sér-
kenna og leita eftir öðrum
leiðum til þess að fá kröfum
simum framgerígt ef þeim hef-
ur verið synj-að af yfirvöldum.
1 Libháen hafði borið á tals-
verðri ól'gu áður en atburðim-
ir í Kaumas gerðust í vor. Fyrir
tveimur árum var gerð hreins-
u-n í kommúnistaflokki landsins
til þess að fjarlægja „leifar
borgaralegrar og þjóðernislegr
sendu 17 kunnir og virtir for-
ystumenn kommú'n'ist-aiflokksins
i Lettlandi biéf til kommú-nista
ar h ugm yn da frteð i. “ í fýrra
flokka i Vesitur-Evrópu, þar
sem þeir voru beðnir um stuðtx-
ing til þess að hamla gegn auk-
i-nni kúgun Rússa í Eystras-alts
löndunum er miðaði að því
að gera íbúan-a að Rússum.
1 júli 1969 var, svo að annað
dæmi sé nef-n-t, gerð víðtæk
hreinsun í sovétlýðveldinu
Azerbaidjan i Kákasus og
leiddi hún meðál annars til
þesis að yfirmaður leynilögregl
unnar, Aliyev, tók við starfi
flokk'sritara af forystum-anni
sem hafði gegmt þvi starfi í
áratug. Þremur mánuðum sið-
ar átti sér stað svipuð hreinis-
un í Tadzhikistan og þar voru
valdamiklir flokksstarfsmenn
ákærðir fyrir að „fylgja ekki
línu marxisimans og lenín-
ismans" og fyrir að vanrækja
„guðleysisáróður gagnvart mú-
hameðskum ibúum“. Skömmiu
síðar fór fram svipuð hreinsun
í sovótlýðveldiniu Turkmeníu í
Mið-Así'U.
1 lýðve'ldi Stalinis, Grúsíu,
varð „pólitískt hneyksli" fyrir
aðeins örfáum mánuðum begar
út var gefið með þegjandi saim-
þykkt hinna pólitísku vald-
hafa og menningarféluga vis-
indalegt og sögulegt rit þar
sem hylltur var sjálfstæðistími
Grúsíu áður en kommúnistar
komust til valda. Höfundurinn
var kunnur sagnfræðingur,
Sidamonidze, og bókartitillinn
var sakleysislegur: „Saga borg
aralegu lýðræðishreyfin-gar-
innar og sigur sósialistísku
byltingarimnar i Grúsíu, 1877-
1921.“
Höfunduriinn var þegar t
stað sviptur doktorsnafnbót
sem hann hafði unnið fyrir
ritið á þeirri forsendu að hann
hefði ,,að verulegu ieyti byggt
á heimildum mensévíka, fjali-
að um þá á hiutlægan hátt
og ekki látið þá sæta þeirri
gagnrýni sem góðum kommún-
ista sæmir." Hann hafði með
öðrum oröum fjallað um sögu
Grúsiu eins og Grúsíumaður.
ÞjóðarvandamáHn í Sovét-
rikjunum eru að ýmsu leyti
keimlik blökkumannavandamál
unum í Bandarikiu-num, og á
bak við þau búa ýmsar tö'lu-
legar staðreyndir sem hljóta að
vera valdhöfuniu-m alvarlegt
umhugsunarefn-i. Samkvæmt
síðasta mamntaii Sovétríkjanna
voru íbúarnir 241.7 milljónir
og þar af aðeins u-m það bil
heimihgur Rússar. Árið 1959
voru Rússar 58% ibúanna, en
samkvæmt síðasta manntali eru
þeir 53%. Þess verður ekki
langt að bíða að Rússar verði
i mininihluta í Sovétrikjunum.
Á síðasta áratug hefur inn-
fæddum íbúum í vesturlýðveld
um Sovétrikjanna fækkað hlut
falMega, en ástæðan er ein-
faldlega innflutningur Rússa.
Þróunin hefur hins ve-gar ge-rtg
ið i öfuga átt í lýðveldun'um
í Kákasus og Mið-Asiu. í febr-
úar var fullyrt i blaðin'U
„Kommunist Tadzhikistan“ að
ibúum Evrópuhluta Sovétríkj-
anna hefði fjölgað um aðeins
3.8% á tímabilinu 1939 til 1959,
en á s-ama tirha f jölgaði .ibúum
Asíuhlutans um 35.6%.
Þessi fjölgun hefur með öðr-
um orðum átt sér stað á land-
svæðum sem eru í nágrenni
Kína. Á þessum landsvæðum
halda Kinverjar uppi sterkum
áróðri gegn valdhöfunum í
Moskvu ag þeir hafa tekið
undir kröfur íbúanna um frelsi
og sjálfstæði. Það er þvi engin
furða þótt valdhafarnir í
Kreml séu kvíðaifullir. Vald-
hafarnir hafa hvað eftir ann-
að krafizt sjálfsákvörðunarrétt
ar til hainda Irum, Aröbu-m,
Bemgölum, o.s.frv., en heima
fyrir eiga slikar kröfur ekki
udd á oallborðið.
'^Leningrad
Kortið sýnir Kaunas í Litháen þar sem óeirðir hafa geis-
að.