Morgunblaðið - 21.02.1973, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. FEBRÚAR 1973
„Þar hillir
óskalandið
töfraljóma
bláum u
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Um Ijóðabókina Langferðtr
og lífHviðhorf Heiðreks frá
Sandi.
HEIÐREKUR Guðmundsson er
einn þeirra manna hér á landi,
sem hafa tryggt sér sæti á
skáldabekk, án þess að hafa not-
ið teljandi skólagöngu eða tekið
nokkur próf. En þar eð hann er
aonur Guðmundar skálds Frið-
jónssonar á Sandi, hefur hann
auðvitað þegar í bemsku heyrt
rætt af þekkingu og áhuga um
skáldskap og þjóðmál og átt þess
kost að kynnast rækilega islenzk-
um menningarerfðum. Á
bernsku- og unglingsárum hans
var og svo að segja hvarvetna í
Þingeyjarsýslu ennþá fjallað um
bókmenntir og félagsmál af fá-
gætum áhuga og þekkingu. Þar
var þá enn á lífi myndarleg fylk-
ing þjóðkunnra skálda, hagyrð-
inga og forystiumanna i félags-
og menningarmálum, lestrarfé-
lög starfandi í hverri sveit og
Bókasafn Þingeyinga opið til af-
nota undir handleiðslu Benedikts
frá Auðnum. í þessu umhverfi
var Heiðrekur fram til þrítugs,
og mun þvi óhætt að segja, að
þrátt fyrir litla og stopula skóla-
göngu hafi hann hlotið ekki að-
eins allgóða þekkingu, heldur
einnig og jafnvel enn frekar
menntwn á sviði bókmennta og
félagsmála. Munu umræður og
lestur hafa orðið honum nota-
drýgri til sannrar menningar en
ella sakir þess, að faðir hans var
löngum í nokkurri andstöðu við
flesta félagsmála- og mennta-
frömuði héraðsins. Heiðrekur og
bræður hans hafa því snemma
verið beinlínis neyddir til þess,
svo greindir sem þeir voru, að
vega og meta andstæðar skoð-
anir og orðið það metnaðar- og
manndómsmál að taka til þeirra
sjálfsagða afstöðu eftir beztu
getu, enda minnir Þóroddur
skáld frá Sandi á það í hinni stór-
merku bók um föður sinn, að fyr
ir hafi komið, að slegið hafi í
brýnur á heimilínu er á milJá bar
um viðhorf.
Heiðrekur vann lengstum
heima á búi föður sins, unz hann
var þrítugur. Þá kvæntist hann
og fluttist til Akureyrar, og þar
hefur hann síðan átt heima.
Fyrstu tvö árin vann hann al-
genga verkamannavdnnu, en síð-
an hefur hann í þrjá áratugi
unnið ýmiss konar verzlunar-
störf. Þar eð hann er með af-
brigðum skyldurækinn starfs-
maður, hvað sem hann tekur að
sér, er augljóst, að honum hef-
ur ekki gefizt tóm tii skáldskap-
ar nerna á helgum dogum, síð-
kvöldum og vökun„Uum, og hef-
ur honum áreiðanlega reynzt það
ómetanlegt, engu síður sem
skáldi en manni, hve vel hann
er kvæmtur.
Auðvitað hefur Heiðrekuir ort
frá barnæsku. Það hefur verið
honum eðiilslægt, auk þess sem
umhverfi hans hefur örvað hann
til ijóðagerðar. Það hefur og ver-
ið i fyllsta samræmi við þann
anda, sem ríkti á heimili hans og
í héraðinu, að hann notaði hefð-
bundið ijóðform.
En hann lét sér ekkert liggja
á um að koma ljóðum sinum fyr-
ir sjónir almennings. Honum
mun hafa þótt sér allvandgert
sem Þingeyingi og syni Guð-
mundar á Sandi, og mun það
hafa verið honum ærið áhuga-
mál, að honum yrði ekki bnugð-
ið um skort á persónulegu sjálf-
stæði í tján'ngu tilfinnimga sinna,
hugleiðinga og viðhorfa. Hann
var og farinn að nálgast fertugt,
þegar fyrsta bók hans, Arfur ör-
eigans, var prentuð. Hún er í
bókaflokknum Nýir pennar, sem
Helgafell gaf út árið 1947 — eða
fyrir sléttum aldarfjórðungi. Ég
skrifaði sama árið um bókina í
tímaritið Jörð, og enn virðist
mér, að dómur minn sé mjög
nærri sanni. Þar sagði ég svo,
þá er ég hafði fundið smávægd-
lega að ljóðunum:
„En hvað sem þessu líður,
liggur glöggum lesanda það
fljótlega i augum uppi, þá er
hann hefur setzt við lestur þess-
ara kvæða, að þarna er ekki á
ferðinni ljóðasmiður, sem yrk-
ir til þess að fitla við rím — eða
velur sér þetta eða hitt viðfamgs-
efnið, aí þvi að það er nú efst
á baugi hjá orðgifrum þjóðar-
innar — eða þá vegna þess, að
það virðist nú „nógu sniðugt" í
kvæði. Lesandinn finnur, að
þarna er sá skáld, sem fjallar
um efnið, finnur, að hvert kvæði
er sprottið af rót þeirrar innri
þarfar höfundar að gera sér
grein fyrir rökum lífs síns og
lifsins, — að hvert kvæði hefur
sogið næringu úr jarðvegi eðlis
hans og skapgerðar, notið yls til-
finninga hans og náinnar um-
hyggju frá ihygli hans — og að
sól hamingjuþrár hans hefur nú
hugarheiði laugað það lífsgeisl-
um. Þessi kvæði eru óvenjulega
sviphrein, hvort sem í svip
þeirra ber mest á bliki gleði
og unaðar — eða á skuggum
sorgar og hugraunar, sem þó
aldrei veldur voli eða vili. Þarna
er maður, og þarna er skáld.“
í þessum djóðum gætti einkum
efnislega tveggja þátta, einlægra
og órafa tengsla við átthaga og
erfðir og áhuga á þjóðfélagsmál-
um, og var þar auðsætt, að skáld-
ið skipaði sér í flokk róttækra
umbótamanna. En hann er þeg-
ar i þessari fyrstu bók sinni
gagnrýninn á sjálft manneðl'ð,
og kemur það ljóslega fram í
þessum ljóðlinum:
„Og þegar út i lifið legigjum vér,
þá láist oss að hjálpa góðum
vinum.
Og sá, er allra mest úr býtum
ber,
hann bjargar sér — og gleymir
öllum hinum."
í ijóðinu Til íslands 17. júni
1944, þar sem hann rifjar upp
þrautir íslenzkrar alþýðu á liðn-
um öldum, segir hann undir lok-
in:
„S grað geta þyngstu þraut r
þeir, sem trúa lífið á.
Og ennfremur:
Þróun tímans þungum sporum
þokast nálægt óskum vorum,
þó að mjöig á móti spymi
mannleg tregða og brýni klær.
Ástin sigrar eigimgirni,
— ástin, sem er djúp og tær.“
En kvæðið Óskalöndin sýnir
glögglega, að þó að hann af innri
hvöt skipi sér í baráttusveit fyr-
ir rétti þeirra, sem lítils mega sin
og af eru skiptir i þjóðfélaginu,
er það ekki af þvi að hann búist
við, að sú barátta leiði til þess
sælurikis á jörðu, er hann þrátt
fyrir allt muni alltaf sjá í hil'l-
ingum sem takmark mannlegs
liífs. Tvö síðustu erindi kvæðis-
ins eru þannig:
„Vér bjuggumst til varnar, og
og stríðið stendur enn,
og stefna vor er mörkiuð. En þeir,
sem kné sín bey-gja
og hugsa sér að lifa sem
sem hjartagóðir menn,
þeir hljóta að troðast undir
og guði sinum deyja.
En enginn snýr til baka, sem
eitt sinn hingað fer,
þó allt hið bjarta fölni
í veruleika gráum.
Vér horfum út á sæinn, er
hlé á störfum er.
Þar hill'r óskalandið í
töfrafjarska bláum.“
Síðan þessii fyrsta bók Heið-
reks Guðmundssonar kom út,
hafa komið frá hans hendi þrjár
ljóðabækur auk þeirrar, sem út
var geifin í haust sem leið. Hon-
um tekst í þeim þremur bókum
misjafnlega að færa í skáldskap-
arlegan búning tiifinningar sdnar
og viðhorf, og ým-is af samtíðar-
skál-dum hans hafa leik'ð listileg-
ar á ljóðhörpu sina, en enginn
verið sannari og trúrri sjálfum
sér í túlkun hins gráa og misk-
unnarlausa veruleika, svo mikið
sem það mun þó hafa kostað
hann, eins draumlyndur og við-
kvæmur og hann er. í þriðju bók
hans, Vordraumur og vetrar-
kvíði, er út kom 1958, er kvæði
setn heitir I uppnámi. Þvii lýk-
ur með þessu stuttorða og ber-
orða erindi:
„Striðsins ógnum aldrei linnir
eða síokknar hatursbál,
nema sjál’fur fyrst þú finnir
frið í þinni eigin sál.“
Heiðrekur á þarna áreiðanlega
ekk: eingömg-u við sjálfan sig —
og ekki heldur þann jórtrandi
frið, sem eitt af skáldum okkar
nefnir, og svo hafa þá ó*kalönd-
in vissulega ekki færzit nær í
vitund hans, en trúlega hefur
hann ekki síður minnzt þess en
ég, að faðir hans kvað:
„Því guðsríki byggðu þeir
blásnauðu mexm
og brjóstgóðu, er sagnirnar
liifa um enn
og tómhentir gengu frá landi
til lands
og ldfinu fómiuðu af kærleik
til manns.
Og það er ^fti aleina
grundvallargj örð,
sem grunnmúruð stendur á
syndu-gri jörð,
og megnar að bera uppi
miusteri það,
sem mannvonzkan fær ekki
þokað úr stað.“
í Langferðaleiðnm eru fimmtíu
kvæði, en engdn eru þau löng.
Höfundur heldur sem áður
tryggð við forna kveðskaparhefð,
en notar þó endarím minna en
áður. Kvæðisheildina heíur hann
aldrei formað betur en í þessari
bók, en á stöku stað er orðum
skipað svo óhrjálega í braglinur,
að segja mætti, að lesandinn
hnyti í spori, en þar eð Hei-ð-
rek hefur aldrei virzt skorta
hagmælsku eða bra-geyra, kem-
ur mér til hugar, að þessu valdi
hvorki smekkleysi né getuleysi,
heldur vilji hann vera viss um,
að lesandinn staldri við — og
skáldið vilji vinna það til, að láta
hann hnjóta. Til dæmis tek ég
þetta erindi úr kvæðiskorni, er
skí-rskotar til umræðna um at-
burði, sem öllum eru kunnir:
„Gg því styð ég hina
með ráðum og rausn,
og réttleysi þeirra
mér sámar,
sem eiga þó jörðina
og jöklana, vötnin
og árnar.“
Viðfangsefni hans eru þau
FramhaJd á bls. 25.
G 0 S I
Leikfélag Seltjarnamess í
félagsheimilinu:
GOSI, ævintýraleikur fyrir
börn eftir Jóhannes Steinsson,
ljóð eftir Jón Óskar.
Til hliðsjónar: Ævintýri Carlo
Lorezini.
Á LEIÐINNI út á Nas var ég
að velta því fyrir mér, hvort
það tæki því eiginlega að ösila í
kalsahríðarhraglanda með velti-
brim á báðar hendur inn Skerja-
fjörð á aðra hönd og öll gamla
Hólmsins höfn í einu kófi, á
hina. En þessa dagana er allt
hvort eð er andstætt og áveðurs,
svo ég lét mig hafa það og sá
síður en svo eftir því. Það var
skemmtilegt að hressa upp á
viðkynninguna við Jóhannies
Steinsson frá 1950, er hann var
einn af þremur liklegri kepp-
enda i ieikritasamikeppni Þjóð-
ieikhúissins m-eð leikritið Nótt-
ina löngu, sem ári siðar var
sýnt af Leikfélagi Hafnarfjarð-
ar og víðar um land.
Annað verkefni Jóhannesar
Steinssonar fyrir leiksviðið hér
var sem sag-t frumiflutt af unigu
fólki á öðru ári Leikfélags Sel-
tjarnamess í vistlegu félags-
heimili Seltiminga hér rétt við
bæjarmörkin. Og ég verð að
segja það strax, að litsikrúðug
leiktjöld Magnúsar Pálssonar
hresstu eigi lítið upp á sýnimg-
una, rækilega studd af Runófifi
Isakssyni, Ijósameistara félags-
ins. Hvers virði eru góð leik-
tjöld án ljósa?
Það minnir mig anna-ris á, að
verkefnið Gosi er samtvinnuð
úrlausn: að baki liggur ítalska
æivintýrið um Gosa, trégervi-
strákinn, fyrir löngu vinsæll hjá
islenzkum börn-um fyri-r sni’Mi-
lega þýðingu Hallgríms Jóns-
sonar skólastjóra. Ljóð eiftir Jón
Óskar prýða heppnilliega sniðinn
texta Jóhanniesar Steinssonar,
lögin eru eftir Magnús Ingimars
son og dansar Lilju Hallgrims-
dóttur. Svo er tillag leikstjóra,
Jóns Hjartarsonar, snyrtilega
unnið að þvi er mér virtisit.
Þá er etftir hiuitur leikenda
sjáilfra. Þeir eiru einir 18 að tölu
svo ekki tjóir að þylja upp nöfn-
in ein. Nokkra reynslu hefur
Jón Jónsson á leiksviðinu hér
og leikur lystilega Refinn, eft-
irektarverður nýliði var Vera
Björk Einarsdóttir (Kötturinn).
Guðjón Jónatansson var trúverð-
ugur siem Gísili gamili, „faðir''
Gosa eða réttara þó smiður, þvi
Gosi er spítukiarl þangað til Álf-
konan (Jórunn Steinsson) snert-
ir hann með töfrasprota sinurr
og nær hann þá lamigþráðu tak-
marki síniu eftir margvislleg æv-
intýri, að verða „alvörudi'eng-
Eitt atriði úr leikmun.
ur“. Sem vænta miátti er þetta
eiitt sitærsta hflutverkið í ieikn-
ium og fer Þráinn Skúflason með
það af lagni og leikni, sem loíar
góðu. Anna K. Karflsdóttir er
.spaugifleigur Hratfn og söigumað-
iur í leikmum er Kristím Jóns-
dóttir. Sem sagt gott. Leikihús-
’ferðin var ánægjiullleg þrátt fyr-
ir veður. Eraginn verður verri af
að kynnast Gosa, hvorki bam
né fuilLorðinn. Og svo er liedkiuir-
inn blessumarlega stutitiu'r.
LArus Sigurbjömsson.