Morgunblaðið - 21.02.1973, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. FEBRÚAR 1973
17

„Faðir
Thorvaldsens,
Islendingurinn...6'
Kaupmannahöfn. — „Kjarnann í
skáldverkum minum er að finna í
heildarsafni ljóða minna,“ segir Jo-
hannes V. Jerisen í greinargerð til
sænsku Akademíunnar, þegar hann
hreppti Nóbelsverðlaun (maður verð
ur víst að bæta við: i bókmenntum,
eftir allar þær árásir sem gerðar
höfðu verið á verk hans og þær ill-
deilur sem út af þeim urðu, enda lá
skáldið sízt af öHu á hnjánum fyrir
samtímamönnum sínum. Þess má jafn
framt geta til skýringar að í einni
svargrein sinni segir Johs. V. Jen-
sen að helzt líti út fyrir að gagn-
rýnandi einn kysi að standa yfir höf-
uðsvörðum hans, svo að hann gæti
haft síðasta orðið!) En Johs. V. Jen-
sen fékk sem sagt Nóbelsverðlaun,
kannski vegna þess það þurfti ekki
að snara verkum hans á dönsku! Og
svo var hann einnig vel að þeim
kominn. I fyrmefndri greinargerð til
Akademíunnar nefnir skáldið einnig
„Himmerlandsfolk. Historier", eins
og hann kemst að orði, sprottnar úr
jarðvegi æskustöðvanna heima á
Jótlandi, og „Den lange Rejse“ —
táknrænn titill fyrir skáld sem lagði
áherzlu á þróun, en #kki byltingu.
Hann varpar einatt ljósi á mannlif-
ið með lýsingum á náttúrunni: hún
er efniviður hans. Still hans ein-
kennist ekki af persónulýsingum eða
samtölum, heldur ljóðrænni frásögn
sem streymir fram eins og prósaljóð.
Harla undarlegt hvað skáldið heill-
aðist af íslenzkum fornbókmenntum,
þegar þetta er haft í huga. En þær
urðu honum ástriða, þegar á leið æv-
ina. Höfundur „himmerlandssagn-
anna“ er, eins og hann segir um
sjálfan sig í Ijóðinu „Som Dreng
skar jeg Skibe . .
„Jeg var af Naturen
tegnet til Læge,
men lod mig friste
undervejs af Forstudider,
tabte mig lidt
som Botaniker,
Zoolog var jeg gerne
bleven for Livet . . .
Hvis ikke Antropologi,
Etnografi, Arkæologi
og Geologi, samt Kunsthistorie,
havde krævet min
Opmærksomhfd . . .“
Síðar í ljóðinu ferðast skáldið um
þau lönd sem hann hefur áður heim-
sótt, en Johs. V. Jensen var mikill
ferðamaður, vildi kynnast öllu, fór
hnattferð. Þessu lýsir hann i ljóð-
inu eins og hann segir frá ferð
mannsins um söguna, frá isöld tii
fundar Ameríku. Náttúran, eða
dýraríkið eins og hún er kölluð
hvunndagslega, er yrkisefni hans: og
dýr alira dýra — maðurinn sjálfur á
sinni löngu vegferð um ár og aldir
sögunnar.
XXX
Ferðin langa, eða „Den lange
Rejse“, hófst 1908 og stóð yfir fram
til 1922. Fyrsta bók hennar er „Jök-
uilinn", „sagnir um isöldina og frum-
manninn" sem kom út á islenzku i
þýðingu Sverris Kristjánssonar
í bókaflokki Helgafells: Listamanna-
þing. „Norna-Gestur" var þriðja bók
in (1919), „Cristofer Coiumbus“ sú
fimmta (1921), en ferðinni lýkur á
..Cimbrernes Tog“.
XXX
Sagt er að ljóð Johannes V. Jen-
sens hafi átt mikinn þátt í að þroska
gáfur beztu ljóðskáida Dana á þess-
Johannes V. Jensen.
ari öld, móta þau, vísa þeim veginn.
Hann bætti streng Við hörpu danskr-
ar ljóðlistar. Tom Kristensen, eitt
helzta ljóðskáld Dana af eldri kyn-
slóðinni, sagði í sjónvarpinu á afmæl
isdegi skáldsins: hann hafði mjög
sterk áhrif á mig og það tók mig
langan txma að skrifa mig frá hon-
um. Svo sterk voru áhrifin að „ekki
kom til mála að ganga í þunnum föt-
um, „tvíd“ skyldi það vera. Eða með
mjóan og ræfilslegan staf, nei — sver
an og voldugan eins og Johannes V.
Jensen“.
Klaus Rifbjerg fór fögrum orðum
um skáldið, enda voru þeir ekki sam-
tímamenn og keppinautar, og sagði
að Johs. V. Jensen hefði verið braut-
ryðjandi í skáldskap í Danmörku.
Rifbjerg sagði að Himmerlandssög-
urnar hefðu haft mikil áhrif á sig,
og einkum náttúrulýsingarnar: þessi
eilífi vindur, þetta eilífa haf. Þess
má geta að ein ljóðabóka Johs. V.
Jensens heitir: „Den jydske Blæ.st“.
Rifbjerg lagði áherzlu á að
hann hefði ferðazt mikið, leit-
að. Sagðist vera hrifnastur af ferða-
lýsingum hans frá Spáni, enda unir
Rifbjerg sér hvergi betur en þar í
landi. Johs. V. Jensen skrifaði mikið
í blöð, þ. á m ferðalýsingar sem hann
síðar tók upp í útgáfur á skáldverk-
um sínum.
Al'lt þetta minnir á orð Leonardo
da Vincis sem sagt er hann hafi
mælt síðust í þessu lífi: „Rís upp.
Kasta þér í hafið.“ Þessi orð koma
fyrir i eimx helzta ljóði Thorkild
Bjeírnvigs, sem ég hef áður minnzt
á, um egypzka goðdýrið Anubis sem
dæmdi fólk eftir dauðann, en fékk
síðar annað hlutverk í trúarsögunn'-
djöfuisins.
Það er mjótt á mununum.
XXX
Johannes V. Jensen kastaði sér í
hafið. Og við höfum orð íslenzks
skálds, sem liggur hér í Vester-
kirkjugarði, fyrir því að þangið er
reikult og rótlaust. En Johs. V. Jen-
sen kastaði sér ekki aðeins i haf sög-
unnar, heldur einnig timans, líðandi
stundar. Varð aldrei andlegur
ístrubelgur í neinum f'dabeinsturni.
Hann var darwinisti og þegar hann
fór á heimssýninguna í París fyrir
aldamót, skrifaði hann um upprenn-
andi vélaöld af leiftrandi hrifningu.
Hann vildi ekki aðeins komast út úr
frumskóginum, hann vildi fljúga út úr
tima og rúmi, eins og mávurinn í
nýrri metsölubók Richards Bachs, .
„Jonathan Livingston Seagull", sem
selst í milljónaeintökum og sýnir
hvert hugur fólks stefnir. Jónatan
mávur hvorki trúði á né hugsaði um
annað líf en hann upplifir það með
sérstökum hætti. Það gerir Johs. V.
Jensen lika. 1 Jónatan sem er ekk-
ert meistaraverk, segir: „En sigrast
á geimnum og allt sem er eftir er
Hér. Sigrast á tímanum og allt sem
er eftir er Nú. Og milii Hér og Nú,
væri ekki hugsanlegt við gætum
hitzt einu sinni eða tvisvar?" Þessar
þrjár setningar réttlæta útkomu
bókarinnar. Kristján Karlsson segir í
eftirminnilegum formála fyrir Ljóða-
bók Guðfinnu frá Hömrum (hvernig
í ósköpunum gat þessi skáldkona að
mestu farið á mis við samtíð sína?)
að ís’lenzkur „náttúruskáldskap-
ur hafði, þegar hér var komið, geng-
ið gegnum tvö nálaraugu", og gerir
svo nánari grein fyrir því. Johs. V.
Jensen komst i gegnum öll þau nál-
araugu sem hugsazt gat — og samt
var hann úlfaidi, en ekki mýfluga.
XXX
Drengur í „Jöklinum“ verður að
goðsögulegum Norna-Gesti og nöfn
persóna í Ferðinni löngu lýsa henni
betur en mörg orð: Einhver, Enginn,
Snjór konungur, Cesar, Marius, Óð-
inn, Þór, Ragnar loðbrók. „Jökull-
inn“ var fyrsta skáldverk Johs. V.
Jensens sem almenningur tók vel.
Áhrifamikil er bókin um Kólumbus:
„Er hann þá hafið sjálft?“ er spurt
í þessari bók, sem lýkur með þvi að
„tveir heimar mætast“.
Til góðs eða ills. Allavega: nýr
kafli er hafinn í sögu mannkynsins.
Misjafn vafalaust eins og aðrir þætt-
ir sögunnar. Fullur af fyrirheitum.
Og náttúrlega harmsögulegur.
Ný goðsögn.
Prósastíll Johs. V. Jensens er mjög
ljóðrænn. Skáldverk hans eru ljóð-
sögur. Það er engin tilviljun að
hann yrkir um Hamsun sem var ekki
einungis ljóðrænasti prósahöfundur
allra tíma í skáldsagnagerð, heldur
— og ég vona það sé ekki fullyrð-
ing út I bláinn — eitt ljóðrænasta
skáld norrænt á þessari öld. Um það
geta menn sannfærzt af Ijóðum hans,
,,Digte“ sem út komu, að mig minnir,
eftir 1920, eða þar um kring.
Þessa ljóðræna prósastíls Johs. V.
Jensens sér víða stað. I kaflanum
,.Vedis“ í „Den lange Rejse“ segir
m.a. svo (og ætti auðvitað að birt-
ast á dönsku, en karlmannlegra þö
að reyna að koma þvi yfir á móður-
málið): „Hin látna var svo ung, þeir
höfðu sett krans um höfuð henni,
fléttaðan úr sigrænu berjalyngi. En
í lófa hennar höfðu þeir lagt gauks-
jurt, ekki með stöngli og blómum,
slíku var nú ekki að fagna. heldur
laukana, sem voru grafnir undan
snjónum, laukjurtirnar tvær, aðra
svarta hina hvíta: gamla árið og
nýja; dauðann og upprisuna.“
Maðurinn sem skrifaði þessi orð
hélt því fram að hann væri guðleys-
ingi!
XXX
„Hiromerlandsfolk“ kom út 1908,
„Himmerlandshistorier" sex árum síð
ar. Og hin siðasta 1926. „Kongens
Fald“, ljóðrænt skáldverk, sögulegt,
sem mjög hefur unnið á upp á síð-
kastið og er eins konar mótmæla-
verk gegn raunsæisstefnunni, skrif-
aði hann um aldamótin. Það fjallar
um gleðina í skugga dauðans „Kong-
ens Fald“ kom út í þremur bókum,
1900—1901, hver með sínum titli i
fvrstu. Um leið og siðasta bókin kom
út. Vinteren“, var öll sagan gefin
í'v uidir einu nafni: „Kongens Fald“.
Þar rekumst við enn á þennan ljóð-
ræna st.il; sagan er samt sem áður
..söguleg skáldsaga" og fjallar um
Mikkel Thdgersen sem síðar varð
þiónn Kristjáns 2. í fangelsinu.
Mikkel er sögulegt nafn samkvæmt
heimildum, er mér sagt, en Thdger-
sen skáldaleyfi: það var ekki kóng-
urinn sem fyrst dró að sér athvgli
skáldsins, heldur þjónninn, hef-
ur verið sagt. Hvorki i skáldskap
sagnasmiða né skáldverki forsjónar-
innar er til neitt sem er öðru æðra:
ensrar hátignir. 1 skáldverki er
bjónninn ekki ómerkari persóna en
kóngar og keisai'ar.
XXX
Um sama leyti, eða kringum alda-
mótin, sendir Johs. V. Jensen frá sér
fyrstu „mýtuna“ og 1901 skrif-
ar hann fyrsta prósaljóðið. Það
skipti sköpum í dönskum bókmennt-
um. „Myter og Digte“ kom út 1906.
Ekki kæmi mér á óvart að Sigurður
Nordal hefði kynnt sér þessa bók,
áður en hann skrifaði „Fornar ást-
ir“, a.m.k. er „Hel“ sprottið úr sama
jarðvegi.
XXX
Johannes V. Jensen fann aldrei
náð fyrir augum Brandesar-sinna,
enda andsnúinn þeim og stefnu
þeirra í grundvallaratriðum. Hann
„lenti upp á kant“ við þá og fékk a.ð
gjalda þess í ritdómum: engu likara
en sumir gagnrýnendur þættust hafa
í hendi sér ,,að drepa hann“ sém
skáld. En engum gagnrýnanda er
slíkt gefið, hversu vondur og ómerki
legur sem hann er. En þessi ágrein-
ingur varð til þess að hafin var her-
ferð á hendur Johs. V. Jensen og
var henni haldið áfram lengi síðan.
I slíkum herferðum falla gagnrýn-
endurnir, en skáldin halda velli, ef
verk þeirra eru einhvers virði á ann-
að borð. Sumir halda því fram að
jafnan hafi andað köldu úr þessum
herbúðum til Johs. V. Jensens, þar
til dauðinn losaði hann við þennan
mývarg.
Mývargurinn er dauður. Skáldið
lifir.
XXX
Þetta krefst innskots hér. Fyrir
skömmu hitti ég bókmenntasinnaðari
HAFNARHRIP
\________✓
framkvæmaamann, Magnús Helgáson
í Hörpu, við guðsþjónustu í Frúar-
kirkju, þar sem frummyndir Thor-
valdsens af Kristi og postulunum
standa. Við fórum til Vartov, þar sem
Grundtvig prédikaði í 30 ár, það var
upplifun. Magnús sem hefur augun
hjá sér, sagði mér margt, einkum af
Eggert Stefánssyni Hvað er islenzk-
ara en íslenzkur framkvæmdamaður
á leið heim frá Moskvu í viðskipta-
erindum — með hugann við Eggert
Stefánsson? Svo halda einhverjir
stjórnarherrar að þessi þjóð sé ein-
hver eymingjalýður sem hægt sé að
bjóða upp á hvaða afglöp sem er.
Magnús sagði mér að Eggert
hefði verið hundeltur svo kyrfilega
af gagnrýnendum Morgunblaðsins i
þá daga að þeirri spurningu hefði jafn
vel verið varpað fram, hvar hann
hefði eiginlega fengið góðar viðtök-
ur í útlöndum. Þá voru dómarnir
sérprentaðir og er alltaf leiðinlegt
að þurfa að prenta aftur svo ómerki-
legar bókmenntir. Eggert gat nefni-
lega sungið eins og engill, sagði
Magnús. Og hann ætlar að segja mér
meira frá því seinna, þvi ég átti sam-
tal við Eggert á sínum tíma
og þekkti hann vel. Hiakka til að
hlusta á Magnús í góðu tómi.
Aldrei hef ég kynnzt meiri öðling
en Árna Thorsteinsson, tónskáldi. Og
hann gat samið himneska tónlist. En
hann var sá „gagnrýnandi Morgun-
blaðsins" sem gerði persónulegustu
atlöguna að Eggert Stefánssyni.
Emil Thoroddsen var yndislegur
listamaður og með eindæmum fjölhæf
ur eins og kunnugt er. Aldrei kynnt-
ist ég honum, en mér er sagt hann
hafi ekki mátt vamm sitt vita. Hann
var hinn „gagnrýnandi Morgunblaðs
ins“ sem atlögu gerði að Eggert. Og
Eggert svaraði, auðvitað. Það gerði
Framhald á bis. 21.