Morgunblaðið - 21.02.1973, Blaðsíða 15

MORGUNBLA£>IÐ, MIÐVIKUDAGUR 21; 1 3BRÚAR 1973
15
EFTIR
ELÍNU PÁLMADÓTTUR
1 ÁRAMÓTABOÐSKAP sínum talaði
forseti Islands um að vér íslendingar
hiytum að leggja stund á að vera
„heimsins góðir borgarar" og vitn-
aði þar i orð Bjöm í Sauðlauksdal,
þegar hann var að rækta fyrstu kart
öfliumar hér. Um þetta geta víst all
ir landsmenn verið sammála.
Skömmu seinna sagði forsetimn í
ræðu sinni; „Margir, og ekki sizt umg
ir menn, eru tortryggnir á hin gamal
grónu forustulönd og forréttindalönd,
bæði austan hafs og vestan. Áhugi
þeirra og samúð beinist fast að bar-
áttu og þróun hinna fátæku og fjöl-
memwu þjóða, sem byggja önnur jarð
arhvel. Þetta er eðlilegt og í fuliu
samræmi við vaxandi tiifinningu
fyrir því, á öld hraða og fjarskipta
og geimsiglinga, að jörðin sé ein og
mannkynið eitt. Enn má vitna í
gömlu visuna: Þeir sem útskaga áður
byggðu, vanræktir og rændir, skulu
nú fá sinn rétt . .
Þegar hér var komið, var ég orðin
svo alheimss'nnuð og upptendruð af
hugsjónum, að framhaldið á ræðunni
hvarf fyrir mín/um eigin huigrenning
um, enda skildu vist leiðir. Áramóta-
hvatning, sem á við allan heiminn og
öU flátæku bömin, er svo göfug, þeg-
ar brjóstið svellur af góðum áform-
um fyrir nýtt ár. Sérréttindin okkar
héma norður frá — þessi sem við
eigum auðvitað réttláta kröfu til, þó
það nú væri! — voru gleymd svolitla
stund.
Rétt um það leyti, sem ræðan birt
ist í blöðum með hinni ágætu hvatn-
ingu, tóku að birtast fréttir um að
loðnan væri að koma og brátt hægt
að fara að moka henni upp og græða
mikla peninga. Sum blöðin spáðu því
jafnvel að við mundum geta veitt um
370 þúsund tonn af loðnu eða 100 þús
und tonnum meira en í fyrra og fá úr
því 60 þúsund tonn af irijöli. Hvern-
ig sem sú spá var nú til komin. Em
hvað úm það, þó að loðnan léti standa
svolítið á sér, kom hún blessuð, og
menn gátu haldið áfram að reikna.
Ekki sízt þar sem verð á mjöli og
iýsi hafðl hækkað. Og eins og allir
vita, sem lesið hafa blöð, á hún að
hljálpa okkur til að lifa í vellysting-
um praktuglega næsta ár.
Fara þá ekki að læðast að manmi
falleg orð úr hátiðaræðu — „að vera
he'msins góðir borgarar". Það voru
víst svona ótímabærar og syndugar
hugsanir, sem í gamla daga voru
kenndar við satans fláræði. Og nú
var syndin sú, að fara að velta þvi
fyrir sér, hvað skyldi nú vera m.kið
af hinu dýrmæta eggjahvítuefni, sem
vamnærðar þjóðir þurfa svo mikið 4
að halda, í svo mikilli hrúgu af loðnu.
Talið er að nú þegar séu a.m.k. 300
milljónir bama í þróunarlöndunum,
sem hafa varanlega skerta heilsu,
andlega og llíkamlega, vegna skorts á
eggjahvítuefnum fyrsta hluta ævinn-
ar. Og að um 2 þúsund milljómir
manna á jörðunn: fái aðeins 50—70%
af nauðsynlegu eggjahvítuefni til að
viðhalda heilsu sinrni, samkvæmt töl-
um frá Sameinuðu þjóðunum. Og
ástandið á eftir að versma. í skýrslu
frá sænska fyrirtækinu Alva Laval,
sem útbjó véiarnar i fyrstu verksmiðj
una í Bua í Sviþjóð, sem framleiðir
eggjahvítuefni úr fiski, segir að af 3
milljörðum íbúa jarðarinnar fái að-
eins 500 milljónir nægilega.n skammt
af eggjahvítuefnum, að dómi sérfræð
inga. Og að árið 2000 mumi um einn
millljarður bama innan við 15 ára líða
af sjúkdómuim, sem eru afleiðing af
þessum skorti. I skýrslu frá Matvæla-
og landbún. ib .; i.i Sameinuðu
þjóðanna má ?nn r i. r iesa, að not
uð beint ti rnannrl .ir rr.undi núver-
andi fiskin.jöL .í.rr. I u/a heimsims
geta gef ð 500 rni' jón manns dýr-
mæta viðbót aí eggjahvítueínum,
sem jafngilda 15 g á dag til neyzlu
sem eggjahvítukjammeti.
Hún er vissulega stór hrúgan af
loðnu, sem við erum nú að færa á
iand. Og hvað ætlum við að gera við
hana? Nú er vitað að svollitið brot,
um 10 þúsund tonn, fara til manneldis
í Japan, þar sem að vísu er ekki
eggjahvítuskortur. En allt hitt? Það
fer væmtanlega i dýrafóður og sápu
gerð eða smjörlíki hjá efnaþjóðum.
í grein eít r dr. Sigurð Pétursson
gerlafræðing sé ég, að þegar fiski-
mjöl er notað sem skepnufóður, fæst
aðe ns tiltöluíega lítill hluti af eggja
hvitunni aftur í kjöti, mjólk og egigj
um og Öðrum afurðum — í mjólk og
kjöti 20—30%, og hafði það komið
fram á sýningu um þetta efni, sem
FAO efndi 11 i Noregi.
í þessu efnl verðum við víst ekki
talin til heimsi.ns góðu borgara. Það
á ekki við þarna. Eggjahvitan okkar
fer í sápu og dýrafóður. Heimurinn
þarf að þvo sér. Engimn hefur á móti
því. Og kanmski kemur svolítið brot
af eggjahvítuefnum úr loðnunni
fram í kjöti, kjúklingum og mjólk á
borði auðugu þjóðanna, sem geta
borgað vel fyrir. Fyrir það fáum við
peninga og getum keypt okkur eitt-
hvað fallegt — og nauðsynlegt. Mik-
il ósköp! Ekki höfum við of mikið
af penimigunum, eins og al'lir vita,
sem lesa blöðin. Auðvitað höfam við
engin efnl á að vera að hugsa um
aðrar þjóðir og vannærð börn. En
við skömmumst okkar kannski pínu-
lítið — sum okkar — þó að okkur finn
ist við hafa rétt til að ausa upp
eggjahvítuforða heimsins og bruðla
með hann.
En rétt svona til að friða sam-
vizkuna, gætum við kannski varið svo
l' tlu fé í rannsóknir á því hvort
möguleikar eru á því að koma loðn.u,
síld og fiskúrgangi i slíkt form að
hægt sé að selja það til manmeldis —
að sjálifsögðu fyrir góðan pening. Ög
til markaðskönnunar og markaðsleit-
ar fyrir slikar afurðir, ef aðferðir
finnast. Ýmsir einstaklimgar hafa
sýnt þessu áhuga, hugm-yndin er vist
40 ára gömul. Guðmundur Jónsson,
tækn íræðingur byggði þá verk-
smiðju. Og ég man eftir því þegar
Sveinn Einarsson og fleiri voru í
Örfiriseyjarverksmiðjunni gömlu að
gera tilraunir með rétti úr sildar-
mjöli, sem m:g minnir að brögðuðust
bara vel. Og öllum er kunnugt um
áhuga og t lraunir Magnúsar Andrés-
sonar við að koma svipuðum hug-
miyndum á framfæri. Og fleir: hafa
sýnt slíku áhuga á undanförnum ára-
tugum, en ekki haft bolma.gn eða að-
stöðu til að gera verulegt átak. En í
Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins
eru engar slíkar tilraunir skv. upp-
lýsingum er ég fékk þar, og mér er
kunnugt um að þar hafa menn van-
trú á slíku bauki.
En ef okkur skyldi nú einn góðan
veðurdag detta i hug — þó að áramót
in séu liðin — að vllja vera „heimsins
góðir borgarar", og kannski jafnvel
vera ofurlítið stórhuga, gætum við þá
ekki hugsað ofurlítið til hungruðu
barnanna og vannærða fólksins og
gert tilraunir til að nýta tll manneldis
þetta dýrmæta eggjahvituefni úr
fiskum hafsins. Eða kannski okkur
nægi að segja bara eins og hann
Piet Hein í litlu vísunni sinni á ensku:
We perceive that we must
do ou bit, on the Score
Framhald á bls. 20.
Nýtt meistaraverk
eftir
Slawomir Mrozek
Á bak við
Stokkhólmsbréf
frá Hrafni Gunnlaugssyni
skellandi hlátra
„Og við hlæjum bæði tvö. Og við
hlæjum að því að við hlæjum, og
einnig að því . . . o.s.frv. . . . En
hvað býr undir síðasta hlátrinum
— á botninum?“
(Úr frásögninni I kvörninni, í
kvörninni, herra minn!
— eftir Slawomir Morzek).
SLAWOMIR Mrozek er tvímælalaust
í hópi athyglisverðustu leikskálda
okkar daga. Mrozek er fæddur i Pól-
landi árið 1930, og bjó þar annað veif
ið fram til 1968. En eftir að Mrozek
fordæmdi innrás Rússa í Tékkóslóv-
akiu vorið 1968 hefur hann verið land
flótta og er nú búsettur í París.
íslendingar kynntust fyrst verkum
Mrozek er Le'kfélag Reykjavikur
sýndi eftir hann leikritið Tangó fyr-
ir nokkrum árum. Tangó var fyrsta
heilkvölds verk Mrozeks en nú er ver
ið að frumsýna nýjasta verk hans
Ánægjulegur atburður (á sænsku:
En lycklig tildragelse) víða um álf-
una við mikla hrifningu. Þetta leikrit
er í senn eitt skemmtilegasta og frum
legasta leikrit sem ég man eftir að
hafa séð.
Slowomir Mrozek byggir leikritun
sina á gamalli pólskri hefð sem á
rætur sínar að rekja allt til aldamót-
anna. Leiðin liggur frá h nu furðulega
skáldi Stanislaw Ignacy Witkiewicz
(oftast kallaður Witkacy) sem lifði
frá 1885—1939, til Witoid Gombrowicz
sem lézt fyrir þrem árum. Það er
öðru fremur á verkum þessara
tveggja meistara sem Mrozek bygg-
ir leikrit sín. Við skulum líta örlítið
nánar á þá.
Þó liðin séu rúm þrjátíu ár frá
dauða Ignacy Witkacy er það fyrst á
siðustu árum sem hann hefur öðlazt
verðskuldaða frægð í Vestur-Evrópu.
Það voru Þjóðverjar sem byrjuðu
fyrstir að þýða Witkacy, en síðan hef
ur áhugi manna aukizt gífurlega á
þessu furðulega skáldi, og á síðasta
vetri frumsýndi Dramaten í Stokk-
hóimi í fyrsta sinn verk eftir Witkacy,
en það hét Móðirin. Móðirin er furðu
legur heimur þar sem martröð og
tryllingslegur húmor mætast í
brennipunkti. Persónurnar eru úr-
kynjaðar blóðsugur sem lifa í gam-
alli höll. Timinn er ekki til. Fyrsti
þáttur gæti eins gerzt á eftir öðrum
þætti. En grunnhugmyndin er eins
konar nútíma Hamlet: afstaða sonar-
ins til móðurinnar og tilraunir hans
til að endurvekja siðferði heimilisins.
Le'kritum Witkacy er oft líkt við
skáldverk Kafka og ekki að ástæðu-
lausu. Það er sama nagandi angistin
og gálgahúmorinn sem býr í þeim
báðum. Witkacy á einnig sameiginlegt
með Kafka, að það er fyrst núna
löngu eftir dauða hans sem menn eru
að átta sig á því, hvilikt skáld heíur
iegið í gleymsku.
Gombrow.cz þarf síður að kynna
en Witkacy. Það eru aðeins örfá ár
frá því að Leikfélag Rvíkur sýndi
Yvonne Búrgundarprinsessu (ef ég
man nafnið rétt) eftir Gombrowicz,
sem er eitt af sérstæðustu verkum
hans. Yvonne gerist e:ns og Móðirin
í tímalausu umhverfi á meðal úrkynj-
aðs aðalsfólks. Sama anda finnum við
einn'g i leikritum Mrozek, og þá sér-
staklega í Ánægjulegum atburði, en
þó kemur þessi andi allt öðru visi
fram hjá Mrozek en hjá Witkacy og
Gombrowicz.
í upphafi leikrits'ns Ánægjuleg'Ur
atburður kynnumst við venjulegum
skrifstofumanni sem er að reyna að
leiigja út herbergi. Ungur maður kem
ur og ætlar að lita á herberg'ð, en þá
kemur í ijós að það er ekkert auka-
herbergi i húsinu. Ungi maðurinn ætl
ar að rjúka í burt í fússi, en skrif-
stofumaðurinn fær hann til að hinkra
við og hlusta á sig. Hann trúir síðan
unga manninum fyrir lifsvandamáli
sinu, sem er að hans sögu þetta: Ég
og konan mín höfum verið gift árum
saman, en eigum ekki barn. Ekki
vegna þess að við getum ekki eign-
azt barn, heldur vegna þess að pabbi
bannar okkur það. Hann heldur nefni
lega að ef barnið fæðist muni hann
deyja. Þess vegna skilur hann okkur
aldrei eftir en vakir yfir hverju
fótspori okkar. Á nóttunni liggur
hann á milli okkar í hjónarúminu og
blæs í trompet — hann sofnar aldrei.
Hann þarf ekki að sofa — er eilífur!
Hann er af göfugri aðalisætt og barð-
ist bæði vð Austgota, Vestgota og
Napoleon. Hann neitar að fara úr her
foringjabúniinignum. Við höfum reynt
að gefa honum svefijmeðöl, eri þá
biður hann bara um meira. Einu sinni
gáfum við honum blásýru í staðinn
fyrir saft út á grautinn og þá varð
hann svo hress, að við neyddumst til
að sp'la við hann Olsen-Olsen í fjóra
sólahringa.
Skrifstofumaðurinn fær siðain unga
manninn til að undirbúa samsæri
með sér þ.e.a.s. að plata gamla mann
inn í burtu í nægilegan langan tíma,
til þess að hann ná að geta konu
sinni barn.
Þetta er sém sagt upphaf fyrstu
senu Ánægjulegs atburðar. Hljómar
eflaust furðulega, en fljótlega kem-
ur í ljós að allar þessar persónur eru
pólitisk táikn. Gamli maðurinn er
tákn gamíia aðalsveldisins i Póllandi,
ungi maðurinn er fulltrúi anarkista
og skrifstofumaðurinn er málpípa
undirokaðra smáborgara. Borgarinn
og anarkistinn sameinast um að velta
aðlinum úr sessi. Barnið sem þýðir
dauða gamla mannsins er bylt'.ngin.
Því eins og skrifstofumaðurinn segir:
Þegar barn fæðist breytist allt; þá
þarf að hreimsa og taka til. Við fáum
rafmagn í húsið og vatn. Já og sápu
til að þvo bleiur.
Leikritið fjallar síðan um baráttu
skrifstofuman.ns'ns og anárkistans
við gamla manninn. Ég verð að játa,
að ég hef sjaldan skemmt mér jafm
konunglega í leikhúsi og á sýningiu
Stadteaterns í Stokkhólmi á Ánægju
legum atburði. En leikrit Mrozeks er
ekki bara sprenghlægilegur farsi,
það býr yfir djúpum pólitiskum boð
skap. Löngu eftir að maður sá þaö,
skýtur því aftur og aftur upp í hug-
anum og alit í einu áttar maður siig
á því, að maður var að hlæja að sjálf
um sér allan tímann. Ánægjulegur at
burður er einhver safarikasti ávöxtur
nútima leikritunar sem komið hefur
fram í áratug.