Morgunblaðið - 14.11.1973, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 14. NÓVEMBER 1973
rirvarinn frá 1949 á ekki
1 GÆR hófust hér I Reykjavík
viðræður við fulltrúa Bandarfkja-
stjórnar um framtfð varnarstöðv-
arinnar á Keflavíkurffugvelli. Að
undanförnu hafa ýmsir talsmenn
og málsvarar rfkisstjórnarinnar
fjallað um varnarmálin á þann
veg, að tfmabært er orðið að gera
rækilega athugasemd við ýmsar
þær fullyrðingar, sem settar hafa
verið fram í þeim herbúðum.
Einar Agústsson utanrfkisráð-
herra lýsti þvf yfir í samtali við
fréttamenn f Washington, að
ríkisstjórnin vildi vamarliðið á
brott, enda hefði það frá upphafi
verið yfirlýst stefna íslenzkra
stjórnvalda, að hér skyldi ekki
vera erlendur her á friðartfmum.
I ummælum ráðherrans felst bá
væntanlega sú skoðun, að nú séu
þess konar friðartímar, sem þar
var átt við. t málgagni Fram-
sóknarflokksins, Tfmanum, hefur
þvf einnig verið haldið fram, að
yfirlýsing fulltrúa lýðræðisflokk-
anna þriggja á sfnum tfma um, að
hér skyldi ekki vera her á friðar-
tfmum, taki til þess ástands, sem
nú rfkir f alþjóðamálum, og jafn-
framt hefur þvf verið haldið fram
f Tímanum, að Morgunblaðið og
nafngreindir forystumenn Sjálf-
stæðisflokksins hafi horfið
frá þeirri afstöðu, sem í
þessum efnum var mörkuð
1949, en boði nú ævarandi
dvöl bandarfsks herliðs á ts-
landi. Loks hefur svo Magnús
Kjartansson nýlega haldið þvf
fram, að þetta fyrirheit
frá 1949 hafi „verið svikið
f nær aldarfjórðung og mál er
að Iinni“. 1 grein, sem sami
maður skrifaði f Þjóð-
viljann 17. júnf sl., hélt hann
þvf ennfremur fram, að arftakar
Bjarna heitins Benediktssonar
hefðu svikið þau grundvallar-
sjónarmið hans, að „af létta skyldi
hernáminu, þegar tslendingar
sjálfir teldu það tfmabært" og
með hinu venjulega virðingar-
leysi þessa ráðherra fyrir sann-
leikanum hélt hann þvf fram í
sömu grein, að „þær landráða-
kenningar birtast f Morgunblað-
inu, að bandarfski herinn eigi að
halda stöðvum sfnum með of-
beldi, ef alþingi ákveði brottför
hans“.
Af þessu tilefni er rétt að rifja
upp þær forsendur, sem af hálfu
lýðræðisflokkanna voru fyrir
aðild tslands að Atlantshafs-
bandalaginu, ástæður þess, að
bandarískt varnarlið kom hingað
til lands á árinu 1951 og hvemig
afstaða manna til veru þess hér
hefur þróazt sfðan.
SENDIFÖRIN TIL
WASHINGTON
Það var í ársbyrjun 1949, að
hugsanleg aðild íslands að At-
lantshafsbandalaginu, sem þá var
f undirbúningi að stofna, komst
verulega á dagskrá. Fyrri hluta
marzmánaðar þetta ár fóru full-
trúar þriggja stjórnmáiaflokka til
Washington til þess að kynna sér
til hlítar, hvaða skuldbindingar
aðild að þessu bandalagi mundi
hafa í för með sér fyrir tsland. Til
þessarar farar völdust þrír ráð-
herrar, Bjami Benediktsson frá
Sjálfstæðisflokknum, Eysteinn
Jónsson frá Framsóknarflokkn-
um og Emil Jónsson frá Alþýðu-
flokknum. í útvarpsumræðum
síðari hluta marzmánaðar gerði
Bjarni Benediktsson grein fyrir
niðurstöðum viðræðnanna f
Washington og sagði þá m.a.:
„I Washington ræddum við ítar-
lega hlut íslands i þessum sam-
tökum, ef til kæmi, og skýrðum
rækilega sérstöðu landsins. Við
tókum fram, að tsland hvorki
hefði né gæti haft eigin her og
mundi þess vegna hvorki geta né
vilja fara með hemað gegn nokk-
urri þjóð, jafnvel þótt á það yrði
ráðizt. Ekki kæmi heldur til mála,
að útlendur her fengi að hafa
aðsetur á tslandi á friðartfmum
né yrðu þar leyfðar erlendar her-
stöðvar."
Og síðar í ræðunni sagði Bjami
Benediktsson: „I lok viðræðn-
anna var því lýst yfir af hálfu
Bandaríkjamanna:
1. Að ef til ófriðar kæmi, mundu
bandalagsþjóðirnar óska svip-
aðrar aðstöðu á tslandi og var í
síðasta stríði og að það mundi
algerlega vera á valdi tslands
sjálfs, hvenær sú aðstaða yrði
. látin í té.
2. Að allir aðrir samningsaðilar
hefðu fullan skilning á sérstöðu
Islands.
3. Að viðurkennt væri, að tsland
hefði engan her og ætlaði ekki
að stofna her.
4. Að ekki kæmi til mála, að er-
lendur her eða herstöðvar yrðu
á tslandi áfriðartimum."
Þetta eru þær forsendur, sem
aðild íslands að Atlantshafs-
bandalaginu byggðist á og þetta
eru þeir fyrirvarar um, að hér
skyldi ekki vera erlendur her á
friðartímum, sem talsmenn ríkis-
stjórnarinnar vitna nú sífellt í, til
þess að rökstyðja þá fyrirætlan að
senda vamarliðið af landi brott
og gera ísland varnarlaust.
HVERSVEGNA
KOM VARNARLIÐIÐ
1951?
Bandarískt vamarlið kom hing-
uð til lands í maímánuði 1951 í
samræmi við varnarsamning milli
Islands og Bandaríkjanna, sem
undirritaður var hinn 5. maf það
ár. Þá var við völd í landinu sam-
stjórn Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks, en Alþýðuflokkur-
inn, sem þá var í stjórnarand-
stöðu, studdi þá ráðstöfun og
hélzt því sú samstaða lýðræðis-
flokkanna um aðgerðir f öryggis-
málum landsins, sem tekizt hafði
1949. En hvers vegna skyldi
bandarískt vamarlið hafa komið
hingað í maímánuði 1951? Engin
styrjöld hafði þá brotizt út í
Evrópu eða nágrenni íslands. En
hér kom til fyrsta skilgreiningin á
þvl, hvernig skilja bæri hugtakið
„friðartímar" í fyrirvaranum frá
1949 og að þeim skilningi stóðu
lýðræðisfiokkamir allir.
Þegar vamarsamningurinn
kom til umræðu á Alþingi haustið
1951, flutti Bjami Benediktsson
ræðu. Hann lýsti viðhorfum á al-
þjóðavettvangi með svofelldum
orðum: „A sama stendur, hvert
litið er, þar sem hinn frjálsi og
ófrjálsi heimur mætast, alls stað-
ar eru viðsjár eða vígaferli. I
Þýzkalandi er ástandið slfkt, að
þar er af ofbeldismanna hálfu
hinni fornu höfuðborg nú ógnað
með samgöngubanni, sem miðar
að því að eyðileggja atvinnu- og
Iffsmöguleika margra milljóna
manna, til þess að fá þá til að
gangast undir ok ofbeldismanna.
Tékkóslóvakía, sem löngum gat
sér orð fyrir frjálslega hugsun, er
nú undirokuð og látlaus straum-
ur flóttamanna úr landinu yfir til
hinna frjálsu landa. Á landamær-
um Júgóslavfu stendur, að sögn
þjóðhöfðingja þess lands, mikill
her viðbúinn að ráðast inn í land-
ið, hvenær sem verkast vill.
Grikkland er enn í sárum eftir
borgarastyrjöldina og hefur enn
ekki endurheimt þann fjölda
barna, sem ofbeldismenn
rændu úr landinu, þeg-
ar þeir hrökkluðust þaðan.
I tran liggur við, að upp úr
blossi þá og þegar og víðar í Aust-
ur-Asíu eru vopnaviðskipti. Utyf-
ir tekur þó í Kóreu, þar sem bein
ofbeldisárás var framin fyrir
rúmu ári, ofbeldisárás, sem
leiddi til þess, að alþjóðasamtök í
fyrsta sinn hófust handa um að
koma fórnarlambinu til hjálpar
með virkum hætti. Hafa síðan átt
sér stað þar blóðugir bardagar og
þrátt fyrir tilraunir til vopnahlés
hefur enn ekki tekizt að koma því
á ... Allt hefur þetta og þó eink-
um Kóreuviðureignin, leitt til
þess, að hinar frjálsu þjóðir hafa
allar eða flestar mjög eflt vamir
sínar frá þvf, sem áður var, bæði
hver um sig og allar í samein-
ingu.“
Þetta ástand á alþjóðavettvangi
leiddi til þess, að lýðræðisflokk-
arnir þrfr komust að þeirri niður-
stöðu, að ekki væru lengur friðar-
timar í heiminum. Hitt er þó ljóst,
að þau hernaðarátök, sem Bjami
Benediktsson rekur í þessum
kafla ræðu sinnar, snertu
tslendinga ekki beint. Samt
sem áður töldu þessir þrír
flokkar nauðsynlegt að gera ráð-
stafanir til að tryggja ör-
yggi landsins. Þetta skýrir
Bjami Benediktsson með svo-
felldum orðum í sömu ræðu:
„Nú er það auðvitað ljóst, að of
seint er að gera ráðstafanir til
varnar landinu, eftir að ófriður er
hafinn, sérstaklega ef svo skyldi
fara, að hann kynni að hefjast
með árás á landið sjálft: það
gildir jafnt um tsland sem önnur
lönd. Og þess ber að gæta og mjög
að hafa í huga, að eftir þvf sem
önnur lönd eru betur varin og þar
með dregið úr lfkum fyrir árásir á
þau, þá verða meiri líkur til þess,
að ráðizt verði á garðinn þar sem
hann er lægstur, þar sem minnst-
ar eða engar varnir eru fyrir
hendi. Það hlaut því eftir Atlants-
hafssáttmálanum að vera skylda
íslenzkra stjórnvalda að fylgjast
með þvf og gera sér grein fyrir
því, hvenær þannig horfði i al-
þjóðamálum, að ástæða væri til
þess að koma upp vörnum hér á
landi, og vitanlega hlaut sú skylda
fyrst og fremst að hvíla á íslenzku
ríkisstjórninni. Rfkisstjórnin hef-
ur reynt að fullnægja þessari
skyldu og eftir að svo mjög sner-
ist til hins verra í alþjóðamálum,
sem raun varð á með ofbeldisárás-
inni á Suður-Kóreu, þá hefur ís-
lenzka stjórnin vitanlega haft það
mjög í huga, hvenær tfmabært
væri, að íslendingar færu að
dæmi annarra frjálsra lýðræðis-
ríkja og gerðu sitt til að tryggja
varnir sínar. Afleiðing þessa varð
sú, að ríkisstjórnin gerði varnar-
samning þann, sem nú er lagður
fyrir Alþingi til samþykktar...“
Loks vék Bjarni Benediktsson
að þvf í ræðu þessari, að varnar-
leysi íslands hefði hættur í för
með sér fyrir nágrannaþjóðir, er
hann sagði: „Áframhaldandi
varnarleysi fól ekki aðeins f sér
yfirvofandi hættu fyrir tsland,
heldur einnig fyrir friðsamar ná-
grannaþjóðir og hefði það vitan-
lega verið fjarri skapi Islendinga
að haldið væri þannig á þessum
málum af þeirra hálfu, að $ökum
varnarleysis tslands, hefði verið
meiri hætta á því að heimsfriður-
inn færi Ut um þúfur. Samningur-
inn var sem sagt gerður með það
fyrir augum, að séð yrði fyrir
vörnum tslands og friðsamra ná-
granna þess.“
Af þessum tilvitnunum í ræðu
Bjarna Benediktssonar á Alþingi,
er varnarsamningurinn kom þar
til umræðu, má draga eftirf^irandi
ályktanir um skilning lýðræðis-
flokkanna þriggja á húgtakinu
„friðartímar“ aðeins tveimur ár-
um eftir að sá fyrirvari var gerð-
ur. Þessar ályktanir eru:
1. Kóreustríðið, sem háð var hin-
um megin á hnettinum, ásamt
spennuástandi víða um lönd,
leiddi til þess, að þingmenn lýð-
ræðisflokkanna þriggja töldu,
að ekki væru lengur „friðartím-
ar“.
2. Enda þótt árás á ísland væri
ekki yfirvofandi og ekki hefði
komið fram bein hótun um, að á
landið yrði ráðizt töldu Sjálf-
stæðisflokkur, Framsóknar-
flokkur og Alþýðuflokkur
nauðsynlegt vegna hins ótrygga
ástands að tryggja öryggi lands-
manna, þar eð það yrði of seint
eftir að árás hefði verið gerð.
3. Varnarliðið var kallað hingað,
ekki aðeins til að tryggja öryggi
Islands heldur líka vegna þess,
að varnarleysi íslands mundi
skapa hættu fyrir „friðsamar
nágrannaþjóðir" og er þá ber-
sýnilega átt við hin Norður-
löndin.
Þetta eru þá þær forsendur,
sem af hálfu lýðræðisflokkanna
þriggja voru fyrir því, að varnar-
liðið kom hingað í maí 1951 og
þessi var sameiginlegur skilning-
ur þeirra þá á hugtakinu „friðar-
tímar“.
AFSTAÐA VINSTRI
STJÓRNAR 1956
Fimm árum eftir að vamarliðið
kom hingað til lands var gerð
ályktun á Alþingi hinn 28. marz
1956, þar sem sagði svo: „Með
hliðsjón af breyttum viðhorfum
síðan vamarsamningurinn frá
1951 var gerður og með tilliti til
yfirlýsinga um, að eigi skuli vera
erlendur her á tslandi á friðar-
tímum, verði þegar hafin endur-
skoðun á þeirri skipan, sem þá
var tekin upp, með það fyrir aug-
um, að tslendingar annist sjálfir
gæzlu og viðhald varnarmann-
virkja, þó ekki hernaðarstörf, og
að herinn hverfi úr landi. Fáist
ekki samkomulag um þessa breyt-
ingu, verði málinu fylgt eftir með
uppsögn skv. 7. gr. samningsins."
Að þessari ályktun stóðu þing-
menn Framsóknarflokks, Alþýðu-
flokks og Alþýðubandalags og i
kjölfar hennar og að loknum
kosningum var vinstri stjórnin
gamla mynduð, m.a. með það
stefnumark að framfylgja þessari
ályktun, þ.e. að varnarliðið hyrfi
af landi brott, þar sem nú væru
friðartimar. Sjálfstæðisflokkur-
inn stóð gegn þessari samþykkt og
rofnaði þá sú samstaða, sem verið
hafði með lýðræðisflokkunum um
öryggismálin 1949 og 1951 og
fram að þessu.
Samþykkt þessi var auðvitað
tilkomin af pólitiskum ástæðum
innanlands. Hermann Jónasson
tók ekki sæti i samstjórn Sjálf-
stæðisflokks og Framsóknar-
flokks, sem mynduð var 1953 og
hafði unnið ötullega að því ásamt
öðrum að leggja grundvöll að
vinstri stjórn til þess að endur-
skapa það ástand í stjórnmál-
unum, sem rikti að mestu áratug-
inn 1930—1940. En skylt er að
geta þess, að nokkur þíða kom
upp á alþjóðavettvangi á árinu
1955 í kjölfar toppfundar, þar
sem þeir höfðu m.a. hitzt, Eisen-
hower, Krjúsjeff og Bulganin,
sem þá voru ráðamenn í Sovét.
Hinn 6. desember 1956 gerði
Guðmundur 1. Guðmundsson ut-
anrikisráðherra vinstri stjórnar-
innar Alþingi grein fyrir viðræð-
um við Bandaríkjamenn um end-
urskoðun varnarsamningsins,
sem fram höfðu farið i samræmi
við ályktun Alþingis frá 28. marz
það ár. I ræðu, sem Guðmundur í.
Guðmundsson flutti við það tæki-
færi, gerði hann fyrst grein fyrir
því, að þessi „þiða“, sem áður var
vikið að, hefði verið forsendan
fyrir þvi, að Framsóknarflokkur
og Alþýðuflokkur hefðu í samein-
ingu átt frumkvæði að ályktun
Alþingis 28. marz, en sagði síðan:
Þannig var umhorfs á Austurvelli 30. marz 1949, er kommúnistar reyndu með ofbeldi að hindra störf Alþingis.