Morgunblaðið - 28.07.1974, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JULÍ 1974.
JMtarcpiiifMiiMfr
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
Askriftargjald 600,00 kr. á mánuði innanlands
í lausasolu 35.00 kr. eintakið
hf Árvakur. Reykjavik.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Bjórn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, simi 10 100
Aðalstræti 6, simi 22 4 80.
Idag er þjóðhátíð
haldin á Þingvöllum.
Alþingi kemur saman til
fundar á Lögbergi í þriðja
sinn á þessari öld. Þessi
þjóðarsamkoma, sem efnt
er til á 1100 ára afmæli
byggðar í landi okkar, er
ein hinna stóru stunda í
nútimasögu þjóðarinnar.
Ólíklegt er, að slík hátíð
verði haldin á þeim helga
stað aftur á þessari öld,
nema ef vera skyldi á árinu
1994, þegar hálf öld verður
liðin frá stofnun hins ís-
lenzka lýðveldis. Þess
vegna er þetta einstæður
viðburður, sem lengi mun
lifa í minni þeirra, sem
þjóðhátíðina sækja, ekki
sízt barnanna, sem eiga
eftir að rifja upp minn-
ingar frá þessum degi við
afkomendur sína eftir
marga áratugi, alveg eins
og þeir, sem nú eru á miðj-
um aldri, leita í hugskoti
sínu eftir svipmyndum frá
lýðveldisstofnuninni 1944,
og þeir, sem sóttu Alþingis-
hátíðina 1930, minnast
þeirrar stundar.
Þjóðarsamkoman á Þing-
völlum í dag er hápunktur
þessa þjóðhátíðarárs. Það á
eftir að skilja margt eftir.
Þar ber fyrst að nefna
þingsályktunartillögu, sem
samþykkt verður á hinum
sögulega fundi Alþingis á
Lögbergi í dag, um land-
segir m.a.: „Landið hefur
nú fóstrað þjóðina í ellefu
hundruð ár. Gróðurinn á
landinu og lífið í hafinu
umhverfis það hafa alla tíð
verið undirstöður þjóðlífs-
ins og svo er enn. Sambúð
lands og þjóðar hefur
stundum verið hörð og víst
er, að landið hefur goldið
mikið afhroð í þeim sam-
skiptum. I harðri lífsbar-
áttu neyddust menn oft til
þess að ganga nærri land-
inu, skerða gróðurinn til að
bjarga lífi sínu og sinna.
Þjóðin varð að taka lán hjá
landinu, þegar verst lét, til
þess að geta lifað. Enn er
sú skuld hvergi nærri gold-
in. Nú er öldin önnur en
áður var. Stórsókn hefur
staðið um sinn í ræktun,
landgræðslu og skógrækt
og árangur orðið stórbrot-
inn. Samt er mikill hluti
landsins enn í sárum, upp-
við landið. Landsmenn eiga
nú orðið þá reynslu og
þekkingu, sem þarf til að
svo megi verða.“ Samþykkt
þessarar tillögu á fundi Al-
þingis á Lögbergi í dag er
fyrsta skrefið í þá átt að
gjalda skuld okkar við
landið. En framkvæmdin
sjálf skiptir öllu. Á þessum
degi skulum við strengja
þess heit, að skuldin verði í
raun og veru greidd á
næstu árum.
Önnur gjöf, sem þjóðin
gefur sjálfri sér á þjóð-
hátíðarárinu, er þjóðarbók-
hlaðan, sem mun rísa, og er
það við hæfi, að þjóð, sem
byggir tilveru sína og sjálf-
stæði á fornum sögum og
bókmenntum, reisi slíkan
minnisvarða í tilefni 11
alda búsetu í landinu.
Margt fleira mætti nefna,
sem þetta þjóðhátíðarár
A ÞJOÐHATIÐ
græðslu — og gróður-
verndaráætlun til
minningar um 1100 ára bú-
setu þjóðarinnar i landinu.
Samkvæmt henni skal á ár-
unum 1975—1979 verja 1
milljarði króna til land-
græðslu og gróðurverndar.
1 greinargerð með þessari
þingsályktunartillögu
blásin auðn, og gróður er
enn víða á undanhaldi, svo
að hætta stafar af. Árang-
ur þess starfs, sem unnið
hefur verið að ræktunar-
landgræðslu- og skógrækt-
armálum á þessari öld,
sýnir glöggt, að öll skilyrði
eru til þess, að þjóðinni sé
kleift að greiða skuldina
mun skilja eftir. En mestu
skiptir þó, ef það megnar
að efla samhug og sáttfýsi
með þessari litlu þjóð. Við
íslendingar erum deilu-
gjarnir. Sundurlyndið hef-
ur löngum verið okkur dýr-
keypt. En tvennt skulum
við hafa í huga þennan
dag. Fyrst það, að fámenn
þjóð í harðbýlu landi verð-
ur að halda vel saman, til
þess að hún megni að varð-
veita sjálfstæði sitt, tungu
og menningu í þeirri
veröld, sem við lifum í. í
annan stað, að sáttarhugur
og umburðarlyndi verður
að ríkja í stjórn landsins,
til þess að vel fari. Ella er
okkur hætta búin. Ef þjóð-
hátíðarárið verður til þess
að efla skilning okkar á
þessu, þótt ekki sé nema í
litlum mæli, megum við vel
við una.
í dag reikar hugurinn
víða. Við horfum til baka
um ellefu aldir. Við íhug-
um, hvernig lif þessa fólks
hefur verið, sem nam hér
land í fyrsta sinn. Við
minnumst forfeðra okkar,
sem bjuggu við bágindi og
erfiðan hag. Við heiðrum
minningu þeirra manna,
sem á öldinni er leið hófu á
loft merki sjálfstæðisbar-
áttunnar, sem leidd var til
fullnaðarsigurs á Þingvöll-
um fyrir aðeins 30 árum.
Viö þökkum aldamótakyn-
slóðinni, sem með hörðum
höndum breytti íslandi úr
fátæku bændaþjóðfélagi í
velmegunarríki nútímans.
Við spyrjum sjálfa okkur,
hvort við séum menn til að
ávaxta þann arf, sem liðnar
kynslóðir í landinu hafa
skilað okkur. Þeirri spurn-
ingu svörum við í daglegu
starfi. Svo er það kynslóð-
anna, sem á eftir koma, að
meta árangurinn.
Morgunblaðið flytur
landsmönnum öllum árn-
aðaróskir á þjóðhátíðar-
daginn.
Hér á eftir fer ræoa, sem dr. Bjarni Benediktsson
hélt á fundi Landsmálafélagsins Varðar 21. janúar
1953 um endurskoðun stjórnarskrárinnar. — Ræð-
an er stytt og koma punktalínur, þar sem úr er fellt.
Morgunblaðið birtir ræðuna í Reykjavíkurbréfi í dag
í tilefni af þjóðhátíð og
skrárinnar.
. . . Reynslan hér hefur sýnt, a8
óhæfilega illa hefur gengið me8
stjórnarmyndanir af hálfu Alþingis.
Það er þv( fullkomin ástæSa til að
óttast, að illa kunni að fara, ef það
öryggi er tekið I burtu, sem felst I
stöðu og valdi forseta íslands. For-
setinn getur og á að hafa úrslitaráð,
ef I óefni kemst, og saga okkarsýnir,
að sllkur maður getur haft mikils-
verðu verkefni að gegna.
Verkefni forseta íslands sem
hyggins og margreynds föður þjóð-
arinnar. er sé að vlsu afskiptalltill
hversdagslega, en mannasættir, ef
deilur eru úr hófi, og skeleggur úr-
skurðarmaður, ef I öngþveiti kemst,
er vissulega virðulegt og mjög
mikilsvert. og þvt miður verður ekki
fullyrt. að þjóðin megi án sltks
manns vera og treysta eingöngu á
rfkisstjórn og Alþingi.
Öryggið er meira með þv! að halda
forseta íslands með svipuðu valdi og
verkefni og honum nú er ætlað, og
þess vegna ber að gera það.
Hins vegar er rétt að gera á þessu
fyrirkomulagi þær breytingar, sem
reynslan hefur sýnt, að nauðsyn-
legar eða æskilegar eru. í þeim efn-
um er aðalatriðið. að forsetinn fái
aukin völd frá þvt, sem nú er, til að
veita Alþingi aðhald um stjórnar-
myndanir og skipa sjálfur stjórn, ef
þörf er á, og þarf þá jafnframt betur
en nú er að tryggja það, að hann sé
raunverulega fulltrúi þjóðarinnar til
þessara úrslitastarfa.
Þess vegna höfum við t fyrsta lagi
lagt til, að 5. grein stjórnarskrár-
innar verði breytt svo, að ef ekkert
100 ára afmæli stjórnar-
forsetaefni fær hreinan meirihluta
við þjóðkjör, skuli kjósa að nýju milli
þeirra tveggja, sem flest fengu
atkvæði. Þetta skapar að vfsu hættu
á. að stundum þurfi að kjósa oftar en
einu sinni um forseta. Hins vegar er
Ijóst, að sá. sem kosinn er til forseta-
starfs, t.d. með aðeins þriðjungi at-
kvæða kjósenda, eins og vel er
hugsanlegt, hefur ekki þá stöðu f
huga þjóðarinnar. að rétt sé að fela
honum slfkt æðsta úrskurðarvald I
málum hennar, sem forseti íslands
þarf að hafa.
f öðru lagi leggjum við til, að 8. gr.
stjórnarskrárinnar skuli breytt svo,
að annað hvort forseti hæstaréttar
eða forseti Sameinaðs Alþingis verði
varaforseti.
Þessi breytingartillaga kemur af
þvt, að of umstangsmikið hefur
reynzt að hafa þrjá menn til að
gegna forsetaembættinu t forföllum
eða vegna dauða hins eiginlega for-
seta. og er þá eðlilegast, að annað
hvort forseta hæstaréttar eða for-
seta sameinaðs þings yrði falinn
þessi vandi. eftir þvt sem semdist við
setningu stjórnarskrár. Sjálfur tel ég
eðlilegra. að það yrði forseti hæsta-
réttar, en þetta er atriði, sem skiljan-
legt er, að sitt sýnist hverjum um.
I þriðja lagi leggjum við til, að 14.
gr. stjórnarskrárinnar sé breytt svo.
að hæstiréttur dæmi t stað lands-
dóms um þau mál. er Alþingi höfðar
gegn ráðherrum fyrir embættisrekst-
ur þeirra, og verði sett um það sér-
stök lög. Landsdómur hefur aldrei
verið kallaður saman og hefur ekki
verið löglega skipaður um langt ára-
bil. (Nú hafa verið sett ný lög um
landsdóm nr. 3 19. febrúar 1963,
þar sem kveðið er á um aðra skipun
dómsins en var skv. I. nr. 11 20.
október 1905.) Hæstiréttur hefur
hins vegar áunnið sér það traust I
hugum almennings, að enginn efi er
á, að almenningur mundi ekki telja
þessum málum betur borgið I hönd-
um neins annars aðila.
f fjórða lagi ieggjum við til, að það
er aðalbreytingin, að 1 5. gr. stjórn-
arskrárinnar sé breytt svo, að berum
orðum sé tekið fram, að forsetinn
skipi ráðherra og veiti þeim lausn I
samráði við meirihluta Alþingis. Ef
ekki er unnt að skipa nýja rfkis-
stjórn, er njóti nægilegs þing-
stuðnings, þ.e.a.s. hafi hreinan
stuðning eða hlutleysi Alþingis.
innan mánaðar frá þvf, að fyrri stjóm
fékk lausn, skal Alþingi rofið. Ræður
þá forseti. hvort gamla stjórnin skuli
sitja áfram, ef hún fæst til þess, eða
hvort skipa skuli nýja rfkisstjórn án
atbeina Alþingis. Geti meirihluti
Alþingis ekki komið sér saman um
rfkisstjórn að afstöðnum kosningum
innan mánaðar frá þvt, að það kom
saman. skal forseti fslands þá skipa
stjórn án atbeina Alþingis, ef hann
hefur ekki þegar áður gert það, en sú
stjórn skal jafnskjótt láta af völdum.
ef meirihluti Alþingis vill styðja aðra
stjórn.
Erfitt er að lýsa svo tæmandi sé,
hvernig samstarfi forseta fslands og
Alþingis um skipun ríkisstjórnar
skuli háttað, þvt að þar veltur mest
á, að samstarfið sé i eðli sfnu heil-
brigt milli þessara aðila og milli þing-
manna innbyrðis á Alþingi. Vel
mætti svo fara. að ný og bætt kjör-
dæmaskipun gerði Alþingi starfhæf-
ara en verið hefur, og mun þá sjálf-
krafa rakna úr þeim ágöllum, er
stundum hafa gert Alþingi nær
óstarfhæft. meðal annars um
stjórnarmyndanir. (Þetta er ritað
fyrir breytinguna á kjördæmaskipun-
inni árið 1959.)
Sumir hafa talið. að ráðlegt
mundi, að forseti fslands skipaði
stjórn, ef Alþingi hefði ekki lokið
stjórnarmyndun innan tiltekins tlma.
Ef slfkt ákvæði væri sett, án þess að
meira fylgdi, gæti það ýtt undir þá.
er teldu forsetann sér hliðholtan, til
að koma f veg fyrir myndun þing-
ræðisstjórnar f þeirri von, að þeirra
hlutur yrði betri, ef forsetastjórn yrði
skipuð, en ekki þingræðis. Úr þeirri
hættu er dregið og Alþingi veitt enn
þá rfkara aðhald. ef boðið er, að
Alþingi skuli rofið. takist stjórnar-
myndun ekki innan hæfilegs frests.
Þá gefst þjóðinni sjálfri færi á að
taka f taumana, en forsetinn annast
um, að landinu sé stjórnað til bráða-
birgða á meðan.
Ef hinu nýkosna þingi tekst ekki
að mynda stjórn, verður forseti fs-
lands að skipa stjórn, er sitji þangað
til Alþingi sjálft geti myndað stjóm.
Auðvitað eru þessar reglur óreynd-
ar, en f þeim er byggt á þeirri
reynslu. sem við höfum öðlazt, án
þess að alveg ný skipan sé tekin
upp, og hygg ég. að það sé væn-
legasta leiðin til umbóta.
Fyrirmæli stjórnarskrárinnar um
kosningar og kjördæmaskipun eru sá
hluti hennar. sem mest hefur verið
deilt um nú lengi hér á landi og mörg
mismunandi sjónarmið hljóta að
rfkja um, bæði innan Sjálfstæðis-
flokksins og utan.
Þegar Alþingi var endurreist
1845, var f fyrstu kosið til þingsins f
einmenningskjördæmum með meiri-
hlutakosningu og auk þess voru 6
konungkjörnir þingmenn. 1874 varð
sú breyting á, að sum kjördæmanna
voru gerð að tvfmenningskjördæm-
um, en meirihlutakosningu haldið
eftir sem áður. Þessi skipan. að kos-
ið skyldi f éinmennings- og tvf-
menningskjördæmum með meiri-
hlutakosningu hvarvetna á landinu,
hélzt þangað til eftir setningu stjórn-
arskrárinnar 1920. Þá var ákveðið
að f Reykjavfk skyldi kjósa 4 þing-
menn. og gerð sú breyting á, að f
stað þess, að þeir væru kosnir meiri-
hlutakosningu, eins og alls staðar
annars á landinu, voru ákveðnar hér
hlutfallskosningar. En 1915 var
konungkjörið lagt niður og f þess
stað tekin upp hlutfallskosning á 6
þingmönnum um land allt, 3 f senn.
1933 var þessi skipun gerð enn
margbreyttari með þvf, að þing-
mönnum f Reykjavfk var fjölgað og
bætt var við allt að 11 svokölluðum
landskjörnum þingmönnum, er skipt
skyldi niður til jöfnunar á milli þing-
flokka, en jafnframt var horfið frá
hinu fyrra landskjöri, og 1942 var
enn breytt til og hlutfallskosningar
ákveðnar f tvfmenningskjör-
dæmum. . . .
Strjálbýlið hefur hlutfallslega
miklu fleiri þingmenn en þéttbýlið.
Að mfnu viti er það raunar sann-
gjamt, að strjálbýlið hafi hlutfalls-
lega fleiri þingmenn en þéttbýlið. Þvf
verður sem sé ekki neitað, að menn I
strjálbýli eiga erfiðara með að fylgja
málum sfnum eftir og beita samtaka-
mætti á margvislega vegu heldur en
þeir, sem f þéttbýli búa. fsland hætt-
ir að vera hið foma Island, heim-
kynni sérstakrar strjálbýlismenning-
ar, ef allir þjappast saman á einn eða
fáa staði I landinu. Það er þess
vegna þjóðarnauðsyn að búa þannig
að þeim, sem f strjálbýlinu búa, að
byggð geti haldizt sem vfðast um
landið. Slfkt er ekki sfður nauðsyn
fyrir þéttbýlið en þá, sem búa f
dreifðum sveitum landsins.