Morgunblaðið - 28.07.1974, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JULl 1974.
Heillíslandi
eftir
Jörgen Schleimann
Hví skyldi maöur ekki öðru
hverju láta undan þeirri
freistingu að skrifa um það, sem
vekur manni sjaldgæfa hrifningu.
Þessi hugsun flaug mér í hug,
þegar ég fékk tækifæri til að
endurnýja kynnin við Islendinga
á dögunum og Iandslagið milli
Reykjavíkur og Akureyrar, næst-
um tuttugu árum eftir að ég heim-
sótti tsland í fyrsta sinn.
Það var á íslandi, sem ég hóf
fullt starf í blaðamennsku —
þegar Kvöldberlingur sendi mig
þangað f júnf 1956 til þess að
fylgjast með kosningabaráttunni,
þar sem varnarliðið f Keflavík var
eitt helzta baráttumálið.. .og ég
hef aldrei gleymt hvað ég hreifst
þá þegar af tslandi og Islending-
um.
Ég hef ekki hjá mér gömlu
greinarnar mfnar, svo að ég veit
ekki, hvort ég sagði frá þessu þá á
prenti, en ég minnist þess Ijós-
Iega, að þáverandi forsætisráð-
herra íslands, Ólafur Thors, hafði
slík áhrif á mig, að ég hugsaði
ósjálfrátt: Hefði þessi maður
fæðzt í Bretlandi, þá hefði
Churchill ekki verið einn og als-
ráðandi á stjórnmálasviðinu þar
sem hinn mikli stjórnmálaforingi
lands sfns.
Frá Reykjavík fór ég til Parísar
með viðkomu f Kaupmannahöfn.
Svo skrýtilega vildi til, að það var
sama kvöldið sem hinn sögulegi
fundur Petöfiklúbbsins var hald-
inn, þar sem ungverskir rit-
höfundar mótuðu menningarlegt
uppgjör sitt við hina stalínísku
stjórn Rakosis og Gerös, — upp-
gjör, sem f október sama ár átti
eftir að verða að pólitísku báli.
Sjálfur átti ég seinna eftir að fá
tækifæri til að taka þátt f
skrásetningu þessara atburða
fyrir eftirkomendur í bók
Melvins J. Laskys, „Ungverska
byltingin“.
En um þennan vef örlaganna
eða tilviljanna vissi ég ekki, þegar
ég flaug um Kaupmannahöfn frá
íslenzku höfuðborginni til hinnar
frönsku.
Hitt vissi ég með sjálfum mér,
að fyrstu þrjá mánuðina í París
hefði ég gjarnan skipt á henni —
þessari borg borganna — og
Reykjavík, ef ég hefði átt þess
kost.
Síðar kynntist ég París betur og
lærði að meta hana sem andlega
átthaga mína, en þessi saman-
burður á Reykjavík og París, sem
í sjálfu sér var ósanngjarn, en féll
Reykjavík f vil, ber því vitni,
hversu mjög ég varð hrifinn.
Það var undravert að verða þess
var, f heimsókn Publicistaklúbbs-
ins til tslands á dögunum, að
þessar jákvæðu tilfinningar
höfðu varðveitzt óslævðar. Hafa
verður í huga, að hver sá, sem
notið hefur þeirra forréttinda að
geta ferðazt um heiminn þveran
og endilangan, hlýtur alltaf að
eiga það á hættu að verða ónæm-
ur fyrir því, sem hann sér.
Og það var stórkostlegt að sjá
þessa sömu hrifningarglóð
tendrast í augum annarra, sem nú
litu fyrsta sinni þetta eyland.
Vissulega geta tslendingar
nútímans lesið frásagnir for-
feðranna án mikilla erfiðismuna,
og vissulega heyrir þessi skáld-
skapur þeirra til frægustu afreka
heimsbókmenntanna. En
sögurnar skipta í sjálfu sér ekki
mestu máli, heldur andinn, sem
hefur gefið þeim sál og varðveitzt
hefur f þessu athyglisverðasta
þróunarlandi heims — í bókstaf-
legri merkingu orðsins; það er
þess virði að veita þvf athygli.
Rithöfundurinn Matthías
Johannessen bauð velkomna
stærstu blaðamannasendinefnd,
sem til landsins hefur nokkru
sinni komið og nefndi það nánast
í framhjáhlaupi sem sjálfsagðan
hlut — með fslenzkum úrdráttar-
tóni og duldri kfmni, — að Norð-
maðurinn Ingólfur Arnarson og
fósturbróðir hans, fjölskyldur
þeirra, fylgdarlið og keltneskir
þrælar hefðu lagt þetta óbyggða
land undir manneskjuna, þegar
þau settust að á suðurströnd
tslands árið 874.
ísland var ekki aðeins sfðasta
nýlendan í Evrópu. Það var einn-
ig sú fyrsta og sfðasta, þar sem
búseta Evrópumanna hafði ekki f
för með sér, að upphaflegir fbúar
væru hraktir brott, þurrkaðir út
eða kúgaðir.
Það liggur bein lfna frá þessari
friðsamlegu landtöku til grund-
vallarsamþykktar Alþingis um, að
tsland skuli sjálft aldrei hafa
vopnaðar sveitir umfram það,
sem brýn þörf krefur til daglegra
lögreglu- og eftirlitsstarfa.
Án þess að víkja frá þessari
grundvallarstefnu friðar, sem er
einstæð í heiminum, jafnt nú sem
fyrr á tfmum og í nánustu fram-
tíð, varð ísland aðili að Atlants-
hafssáttmálanum árið 1949 og
gerði tveimur árum síðar varnar-
samning við Bandaríkin m.a. um,
að komið yrði á fót eftirlitstöðinni
í Keflavík, sem er mikilvæg vörn-
um Atlantshafsbandalagsins.
Eg vil bæta því við, að friðsemd-
in gildir ekki einasta út á við;
morð, sem heyra til daglegu lífi
víðast hvar í heiminum, eru ákaf-
lega fátíð á íslandi. Eftir því sem
ég bezt veit, hefur verið framið
u.þ.b. eitt slíkt ofbeldisverk á
hverjum tíu árum, það sem af er
þessari öld.
Engu að síður rennur blóðið ört
f íslenzkum æðum.
ísland hefur ekki þurft á að
halda neinni klámbylgju og því
hefur hún ekki skollið þar yfir,
því að Islendingar virðast —
gagnstætt bræðraþjóðunum í
Skandinavíu — vera þjóð, sem
laus er við ótímabæra sjnda-
meðvitund, að því er viðkemur
lystisemdum jarðlífsins. Þeir eru
lausir við freudiskar þrengingar
og hafa engin strindbergsk ör á
sálinni.
Og þetta hefur ekki gerzt með
afneitun andlegra verðmæta.
Fullar bókahillur eru þáttur í
borgarmynd Reykjavíkur, sem
ekki fer framhjá neinum. Skáld-
sögur og ljóð koma út í allt að sex
þúsund eintökum á stundum í
fyrstu útgáfu — og bækurnar
seljast og eru lesnar af þessari
þjóð, rúmlega tvö hundruð
þúsund manna, þar sem helming-
urinn er búsettur í höfuð-
borginni.
Þessi þjóð á meðal núlifandi
skálda sinna Nóbelsverðlauna-
hafa í bókmenntum, Halldór
Kiljan Laxness. Meðal skálda
hennar er einnig Gunnar
Gunnarsson, sem kunnastur er í
heiminum af núlifandi rithöfund-
um á danska tungu.
Sfðasta öld hefur verið hrein
gullöld í fslenzkri myndlist og
sýnist þar enginn endir á. List-
málarar á borð við Jón Stefáns-
son, Jóhannes Kjarval, Ásgrím
Jónsson, Jóhann Briem, Finn
Jónsson, Gunnlaug Scheving,
Svavar Guðnason, Nínu Tryggva-
dóttur og myndhöggvarann
Ásmund Sveinsson eiga sér arf-
taka á tslandi nútímans; þar er
ótrúlegt framboð skapandi afls
eins og f skáldskapnum.
Áður fyrr hefur hin eldfellska
sál tslands einnig birzt við ýmis
tækifæri eftir tíma ættarsagna 12.
og 13. aldar. Á öld kúgunnar,
fátæktar og hungurs, 17. öldinni,
skrifaði Hallgrímur Pétursson
Passíusálma sfna, sem síðan hafa
komið út í meira en 50 útgáfum.
Ég mun aldrei gleyma nær-
færni Gunnars Gunnarssonar
þegar hann opnaði skrifborðs-
skúffuna sfna og tók fram og
sýndi mér gamalt og slitið eintak
af Passíusálmunum sem móðir
hans hafði átt. í húsi við Dyngju-
veg í útjaðri Reykjavíkur, þar
sem ríkjandi eru stórverk heims-
bókmenntanna og íslenzk málara-
list, þar á meðal verk Gunnars
Gunnarssonar, yngri, stóð elzti
félagi danska rithöfundasam-
bandsins með Passfusálma
Hallgríms Péturssonar í höndum
og sagði hljóðlega: Þetta er það
dýrmætasta, sem ég á“.
1 næsta nágrenni heimsótti ég
Geir Hallgrímsson, formann
Sjálfstæðisflokksins, stærsta
flokks landsins, sem margir telja
líklegt að vinni á f alþingis-
kosningunum 30. júnf. Þar voru
einnig sköpunarverk tslands á
hillum og veggjum eins og heima
hjá Matthíasi Johannessen, sem
auk eigin skáldskapar hefur gefið
út bækur um aðra listamenn, til
dæmis Laxness.
Á skrifborðinu lá handrit að
nýrri bók: Minningabók um list-
málarann Gunnlaug Scheving, til-
búin til útgáfu að hausti, þegar
bjartar nætur tslands eru að baki
og aftur gefast stundir til lesturs.
A veggnum hékk dýrlegt
Kjarvalsmálverk. Málarinn hafði
fengið hugmyndina að því við
lestur eins af kvæðum
Matthíasar, málað um það stóra
mynd og fært honum að gjöf.
Heima hjá Geir Hallgrímssyni
hafði Kjarval skilið eftir sig
ómetanlegt safn teikninga.
Eru öll íslenzk heimili söfn?
Nei, svo er ekki, en fortíðin lif-
ir í hugum Islendinga, sterk og
óskert og sköpunarmátturinn,
eins og hann bezt fær lýst sér í
Iistinni, er hærra skrifaður en
nokkurs staðar annars staðar, þar
sem ég þekki til.
Náttúran og Danir hafa verið
tslendingum harðir ljáir í þúfu.
Þjóðveldistímabilið stóð frá stofn-
un Alþingis 930 þar til árið 1262,
að tsland komst undir veldi
Noregskonungs, en það var fyrst
eftir að Island komst (ásamt
Noregi) undir danska stjórn, að
hnignunarskeiðið hófst fyrir
alvöru, samfara veðurfars-
breytingum til hins verra,
náttúruhamförum og pestum
(svarti dauði rændi tsland tveim-
ur þriðju hlutum fbúanna árið
1402).
En engir var tslendingum
óblíðari en dönsku konungarnir.
Kristján 3. sem lét taka síðasta
kaþólska biskupinn á tslandi, Jón
Arason, af lífi árið 1550 án dóms
og laga. Kristján 4., sem kom á
danskri einokurnarverzlun árið
1602 og Friðrik 3., sem innleiddi
einveldi á tslandi sextfu árum
sfðar.
Alþingi var lagt niður árið 1800
og ekki endurreist fyrr en 43 ár-
um seinna og þá eingöngu sem
ráðgefandi samkunda. Einokun-
inni var fyrst aflétt að nokkru
leyti árið 1787, en utanríkisvið-
skipti voru ekki gefin frjáls fyrr
en 1874. Þar í milli tók danskur
ævintýramaður, Jörgen Jörgen-
sen, völd á tslandi, árið 1809, en
Englendingar fjarlægðu hann
fljótlega.
Árið 1874, á þúsund ára afmæli
búsetu Ingólfs Arnarsonar, færði
Kristján 9. tslendingum stjórnar-
skrá eftir margra ára pólitfska
baráttu þeirra fyrir sjálfstjórn
undir forystu Jóns Sigurðssonar.
Fyrir tíma Kristjáns 9. hafði
enginn þeirra dönsku konunga,
sem rfktu yfir tslandi um
aldirnar, gert sér það ómak að
heimsækja Iandið, og sumir
dönsku ríkisstjóranna stigu aldrei
fæti á fslenzka grund.
Náttúran var stundum jafn
skæð og Danir.
Skelfilegt gos varð f Lakagígum
árið 1783. Yfirleitt var 18. öldin
tslendingum erfiðust. Þegar í
upphafi aldarinnar var tala íbúa
komin niður f 50.000 og
fimmtungur þeirra var beininga-
menn eða ófrjálsir bændur. A
árunum 1707 — 1709 komst íbúa-
talan niður í 35.000 vegna bólu-
sóttar.
Sfðan tóku hinsvegar við upp-
gangstímar. Árið 1904 fékk tsland
eigin innanrfkisráðherra og fulla
sjálfstjórn árið 1918.
Konungssambandinu við Dan-
mörku var slitið 17. júnf 1944 á
afmælisdegi Jóns Sigurðssonar og
lýðveldi þá stofnað með fundi á
Þingvöllum.
Ég hef dvalið mest við hinar
neikvæðu hliðar tslandssögunnar
frá lokum Þjóðveldistímans,
vegna þess að þær eru Dönum
skammarlega lftt kunnar — það
voru þó þrátt fyrir allt forfeður
þeirra, sem báru pólitfska ábyrgð
á einangrun og hnignun landsins.
En náttúran og Danir hafa líka
gert tslandi gott.
Hversu ótrúlega sem það kann
að hljóma, eru næstum engin tak-
mörk fyrir vilja íslendinga til að
strika yfir gamlar misgerðir Dana
við þá úr því að meiri hluti
danska Þjóðþingsins gerði sér
greín fyrir þvf, hversu óvið-
jafnanlega þýðingu íslenzku
handritin úr safni Árna Magnús-
sonar, sem geymd voru í Kaup-
mannahöfn, höfðu fyrir þjóð, sem
hafði verið rænd svo til öllum
öðrum menningarminjum for-
tfðarinnar, en hafði lifandi og
krefjandi meðvitund um sam-
bandið við forsöguna.
Og hvað náttúrunni viðvíkur
hefur hún gefið tslandi orkulind-
ir, sem losar það við plágu meng-
unarinnar, sem menn búa við
annars staðar. Reykjavík þýðir:
„víkin, sem rýkur úr,“ en gufan,
sem sést f tæru loftinu, er aðeins
úr heitum lindum. Frá Reykjavík
má sjá berum augum, hvar einn
af jöklum tslands, Snæfellsjökull,
rís eins og breið hvít keila upp af
haffletinum í 120 km fjarlægð.
Enn þá eru ekki nýtt nema 8%
af vatnsafli Islands og það er
fyrst nú, sem farið er að huga að
lffefnafræðilegum orkulindum.
Þróunarmöguleikarnir eru ann-
álaðir f þessu landi eins og frá-
sagnirnar af upphafi þess.
Arið 1906 var komið fyrir rit-
sfmastreng neðansjávar milli ts-
lands og Skotlands. Landfræðileg
einangrun var þar með rofin og
var næstum táknrænt, hvernig
sambandi var aftur komið á við
annað „ættland" þessarar norsk-
keltnesku þjóðar.
Innanlands var einangrunin
rofin með tæknibyltingu á tveim-
ur sviðum. Síminn tengdi þjóðina
saman eins og fundirnir á Alþingi
höfðu gert frá fyrstu tíð. Síðar
komu flugvélar til sögunnar og
mynduðu brú yfir veglaus land-
svæði ill yfirferðar.
Árið 1955 fluttu íslenzku flug-
félögin 75.000 farþega. í fyrra
kom sameinað átak Loftleiða og
Flugfélag lslands þeim upp undir
hálfa milljón, meira en tvöfalda
íbúatölu Islands.
Það, sem vekur hvað mesta at-
hygli ferðamanna, er m.a. ræktun
banana f gróðurhúsum á tslandi,
þótt óneitanlega skipti meira
máli, að Reykjavík er algerlega
hituð upp með jarðvarma.
I dag ber mynd tslands merki
óðaverðbólgu. En tslendingar
eiga áreiðanlega eftir að vinna
bug á henni — því að þessi rúm-
lega tvö hundruð þúsund manna
þjóð, sem tekst með góðum
árangri að halda uppi öllum þátt-
um nútfma samfélags á sviði
stjórnmála, efnahagsmála og
lista, hefur orðið sér úti um kunn-
áttu til þess með sístarfandi hug-
vitsemi og vilja til að standast
erfiða tíma. Náttúran hefur neytt
tslendinga til að tileinka sér ein-
staklingshyggju og samheldni
eins og væru það tvær hliðar á
sama máli.
í þeirra augum eru þverstæður
eðlilegar. Þegar ég heimsótti
landið í fyrsta sinn árið 1956,
komst ég að raun um, að formað-
ur fslenzka kommúnistaflokksins,
Brynjólfur Bjarnason, var jafn-
framt spiritisti. í augum Islend-
inga var það hreint ekki eins
merkilegt fyrirbæri og mér
fannst það vera. Þeir voru þvf
vanir að vera frábrugðnir öðrum
og hafa óvenjulegan þankagang.
Það er því engin furða, að það
skuli hafa verið tslendingur, Egill
Skallagrfmsson, sem með óvið-
jafnanlegu kvæði sínu, Sonatorr-
eki, og aðdraganda þess, hefur
svo að segja skapað skýrustu
myndlýsingu heimsbókmennt-
anna á listviðhorfi Andrés Mal-
raux: að sagnfræðin sé frásögn af
örlögum mannsins, háð hlutskipti
hans, en listin sé frásögn af „and-
örlögum", af manneskjunni sem
með aðstoð listarinnar — eigin
skapandi krafti — hefur sig upp
yfir örlög sín.
Hafi maður komið auga á þann
þátt í rás sögunnar, sem Islend-
ingar eru fulltrúar fyrir og vitnis-
burð þeirra um óbuganleika
manneskjunnar, blundar í hugar-
fylgsnum hans eldfjall aðdáunar.
Það gýs við hverja heimsókn til
þess síkvika eylands, þar sem
unnið er að því að temja kraft
náttúrunnar, án þess að láta hana
ægja sér í augum, með sama hug-
arfari og menn neyddust til að
beygja sig undir þennan kraft í
1100 ár.
Byltingarárið 1789 í Evrópu,
þegar Frakkar innleiddu — með
gífurlegum blóðsúthellingum og
eftirfylgjandi hörmungum þau
pólitfski réttindi,, sem Islending-
ar höfðu talið sjálfsögð frá tfmum
Þjóðveldisins, seig fundarstaður
Alþingis, Þingvallasléttan um
nokkra metra.
Voru það táknræn andmæli
náttúrunnar gegn þeim skilningi,
sem allt frá þvf árið 1789 hefur
ríkt með vissum hópum manna,
að frelsisréttindi geti einungis
blómstrað undir blóðugu kúlna-
regni byssukjaftanna?
Því að sá skilningur er rangur
— það hafa Islendingar sannað í
meira en þúsund ár.
Það er enn einn þáttur í mikil-
leik landsins.
(Jörgen Schleimann er einn
þekktasti dálkahöfundur f Dan-
mörku og aðstoðarfréttastjóri
danska útvarpsins. Greinin er rit-
uð fyrir danska lesendur, en
ástæða er til að hún komi einnig
fyrir sjónir íslenzkra lesenda).