Morgunblaðið - 27.10.1974, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. OKTÓBER 1974
Helgi Tryggvason:
Hallgrimur Pjeturson og börnin.
Hallgrimur Pétursson
„Sá deyr ei, sem heimi gaf líf-
vænt ljóð.“ Þessi orð Einars
skáldspekings Benediktssonar
eru alltaf að rætast á séra Hall-
grími Péturssyni, og kannski
aldrei augljósar en nú, því að
sálmar hans og óbundið mál frá
hans hendi berst á bylgjum ljós-
vakans yfir land allt, og minn-
ingarkirkja hans ris hærra en öll
venja er um kirkjur hér á landi,
— fyrir ötula forgöngu hinna fáu
og samtakamátt hinna mörgu,
sem viðurkenna i verki þakkar-
skuld sina, foreldra sinna og niðja
við trúarskáldið, hinn mikla upp-
alanda i kristinni trú.
Matthías sagði 1874 i lok kvæðis
síns „Atburó sé ég.“ í tilefni þess,
að tvær voru aldir liðnar frá and-
láti skáldsins, — kvæðis, sem má
telja að fagurri reisn og andans
innblæstri eitt hið stórkostlegasta
frá hendi höfundarins, og þannig
mjög hæfandi yrkisefninu:
„Trúarskáld, þér titrar helg og
klökk,/tveggja alda gróin ástar-
þökk./Niðjar Islands munu minn-
ast þín/meðan sól á kaldan jökul
skin. En í Akureyrarkirkju 1914,
þegar séra Matthías minntist þrjú
hundruð ára fæðingarafmælis
„vors ódauðlega skáldmærings,"
breytti hann hendingu og sagði:
„tveggja, þriggja alda hjartans
þökk.“ Og nú er komið á fjórðu
öldina síðan Passíusálmarnir fóru
að vinna verk sitt, verk, sem enn
heldur áfram hérlendis og í mörg-
um og æ fleiri öðrum löndum,
eftir því sem þeir birtast á fleiri
þjóðtungum, enda er séra Hall-
grimuralmennttalinn meðaiallra
fremstu sálmaskálda kristninnar.
Fyrir nokkrum árum bættist ný
þýóing við á ensku og Hallgríms-
söfnuður gaf út, þar sem meira að
segja lengd hverrar hendingar og
bragarháttur hefur verið látinn
haldast. Þetta afreksverk vann
enskur maður, sem dvaldi fjölda
ára á Islandi og vann íslenskri
þjóð afburða vel, Arthur Gook,
sem allt miðaldra fólk og eldra
hér á landi kannast við. Meðal
þeirra, sem hafa lokið lofsorði á
þá þýðingu, er Richard Beck, pró-
fessor og skáld sem stendur jafn-
traustum rótum f enskum og ís-
lenskum heimi. Sami söfnuður er
nú að senda frá sér þýska þýð-
ingu. Og ungversk þýðing er bráð-
lega væntanleg.
Þegar minnisvarði Hallgríms
Péturssonar við Dómkirkjuna var
afhjúpaður, lét Pétur Pétursson
biskup svo um mælt, að hjá hon-
um væri allt svo hátt og djúpt og
einfalt, fullt af Guðs krafti. Hann
benti á, hversu sálmareða einstök
vers Hallgríms „fylgi mönnum
alla ævi í freistingum og mæðu
lífsins eins og heimneskur hlffi-
skjöldur". Skýringuna hvað hann
vera þá, að honum hafi svo að-
dáanlega tekist að sameina há-
fleygar hugsanir við einfaldleik
kristinnar trúar.
Svipað verður ýmsum að orði,
sem rita um skáldið. Arne Möller
segir í lok bókar sinnar um
Passfusálmana, að ekkert skáld
hafi taiað með svo hreinni barns-
rödd og heilögum einfaldleik og
Hallgrímur. Dr. Sigurður Nordal
segir: „Ef til vill er það einlægn-
in, öllu fremur en innileikurinn
og mildin (sem hann einnig met-
ur mjög mikils), sem hefur var-
veitt Passíusálmana svo lengi sf-
unga kynslóð eftir kynslóð." I
síðastasamtali okkar dr. Nordals
fyrir nokkrum misserum spurði
ég hann, hvort okkur bæri ekki að
meta Hallgrím Pétursson sem
mesta uppeldismálamann á Is-
landi fyrr og síðar. Kvaðst ég hik-
laust gefa honum mitt atkvæði, og
nefni til þess nokkur rök. Hann
svarði rólega og skýrt að vanda,
og kvaðst ekki kunna að nefna
annan honum fremri á því sviði,
— og bætir við: Þú ættir, frændi
sæll, að rekja þetta nánar á opin-
berum vettvangi. Skal núK reynt
að drepa aðeins á nokkur atriði í
þessu sambandi, en mjög stutt-
lega að sinni.
Bænavísur og vers Hallgrfms
Upp-
eldis-
leið-
tog-
inn
urðu fljótlega og hafa síðan verið
fjölda barna um allt land fyrstu
bænir, sem mæður báðu mcð
þeim og kenndu þeim. Þau stef
urðu börnum kær og fylgdu þeim
oft alla ævi. Síðustu hugsanir að
kvöldi eru mjög þýðingarmiklar,
þegar dagsins ys er lokið og að
augum sækir svefn. I bænavers-
inu er horft til himins og öryggi
færist yfir. Þetta gefur nætur-
hvíldinni meira gildi.
Þegar svo er vaknað að morgni
og hugsað til dagsins, er líka
hressing að fá morgunstefið til
samfylgdar og hugsa til verndar
himnaföðurinn „í frelsarans
Jesú nafni". Formæður okkar og
forfeður vissu, að það er drjúgt,
sem drýpur, þegar um góðar venj-
ur er að ræða.
Þegar fullorðnir fara með bæn-
ir með börnum, minnast þeir
ósjálfrátt eigin bernsku í
foreldrahúsum (og jafnvel afa og
ömmu líka), og næra þar með sína
barnslegu einlægni ogtrúartraust
með hendingum Hallgríms, sem
þrungin eru barnslegri einlægni.
Þannig hafa ættliðirnir stutt
hvern annan gagnkvæmt. En nú
hefur kynsióðabilið verið fundið
upp og gælt heldur en ekki við
það með uppeldislegu kæruleysi,
sem villir ýmsa afleiðis.
Prófessor Magnús Jónsson vík-
ur réttilega að því hvað eftir ann-
að í bók sinni um séra Hallgrim,
að löngunin til að fræða sé miklu
ráðandi í skáldskap hans. Þannig
séu heilræðavísur Hallgrims
fræðsla í lffsvísdómi, nokkurs
konar unglingaskóli, og geti þó
fullorðnir haft gagn af. Um „Ung-
um er það allra best“ segir hann:
„Er vafasamt, hvort nokkurt
kvæði hefur verið lært af fleiri
börnum á Islandi en þessar vísur.
Og um þær hefur fyrir löngu
verið kveðinn upp sá hæstaréttar-
dómur, sem ekki verður áfrýjað.“
(Bls.329).
Enn segir m.J.: „Þegar H. fer
að yrkja heilræðakvæði, finnst
manni, að engu megi sleppa. Þar
er allt fullt af speki og mannviti.
Hvar sem Hallgrímur gekk, stráði
hann fróðleik og fræðslu á veg
sinn. Fáum hefur verið gefið það í
eins ríkum mæli að láta list og
fræðslu haldast í hendur."
Hér ber þó að hafa ávallt í huga,
að fræðsla skálds Passíusálmanna
voru hugleiðingar, sem miðuðu
fyrst og fremst að því að gera
hvern mann, líka höfundinn,
sjálfan, að betri manni, að sönnu
barni síns himneska föður, þakk-
látu og þolnu 1 þrautum, fylgjandi
Jesú, jafnvel hans erfiðustu spor,
enda þótt trúin væri ekki svo full-
komin eins og vera ætti. Hann
höfðaði til skynsemi, tilfinninga-
lífs og viljalífs jöfnum höndum,
og þess vegna urðu siðbætandi
áhrif hans svo haldgóð og varan-
leg. Hann sneri saman báða þætt-
ina, rétta kenningu og rétta
breytni, eins og vor heilaga
Ritning gerir. Játning og bæn
skáldsinsí 12. versi 15. sálmshafa
endurrómað í hjörtum margra
heyrenda og lesenda þessara
sálma: Víst er ég veikur að trúa, /
veistu það, Jesú, best;/ frá synd-
um seinn að snúa,/ svoddan mig
angrar mest./ Þó framast það ég
megna/ þfnum orðum ég vil/
treysta og gjarnan gegna;/ gef þú
mér náð þartil.
Kristin kirkja telur Passíu-
sálmana orta út af mikilfengleg-
ustu meginatburðum þeim, sem
Biblían skýrir frá, ógnþrungn-
ustu átökum milli góðs og ills.
Hallgrímur talar alltaf um Biblí-
una sem Guðs orð og notar hana
þannig, og flestir eiga svo auðvelt
að veita einmitt þeim manni sam-
sinningu um það mál. I fylgd með
honum komast svo margir nær
Guði en endrarnær. Bænaversin í
Passíusálmunum eru sögð vera
nær 70, auk margra versa um
bænina og nauðsyn þess að biðja.
Vel er hann að sér í Ritningunni,
tekur mörg dæmi þaðan og leggur
út af þeim með andríki, næmleik
og nákvæmni. Ef njótendur þess-
ara ljóða hefðu ekki skynjað
djúpt i hjarta sínu, að það er
boðskapur rakleitt frá himnum,
sem ómar í hendingum Hallgríms,
myndu þeir ekki eins fúslega hafa
hlýtt á eða seilst eftir að lesa þau
öld eftir öld. En eintal sálarinnar
hjá höfundinum hefur þau áhrif á
viðstadda, að þeir einnig komast á
eintal við Guð sinn. Þetta er líka
tilgangur skáldsins, eins og
greinilega sést í bæn í inngangs-
versunum að fyrsta sálmi, sem
endar þannig: „Síðan þess aðrir
njóti með.“
íslendingar hafa verið sneyddir
því hlutskipti, sem margar þjóðir
hafa hrósað sér af í rfkum mæli,
en það eru forn og fögur hús, sem
víða í löndum eru hin virðuleg-
ustú og varanlegustu listaverk
aldanna. Islendingar lærðu ekki
að yrkja stuðla í stein, og er mikil
eftirsjá að slíku. Efni áttu þeir
ekki eins hentugt og vfða annars
staðar er að finna. Með því að
engin slfk gömul og göfugleg hús
eru til hér á landi, hefur það oft
hent tslendinga, sem ferðast
erlendis, að kunna lítt að meta
þennan dýrmæta og fornhelga
arf. Þeir hafa lítið hugsað út í
það, að tignarleg kirkjuhús hafa
tekið undir verndarvæng sinn
fjölda marga ættliði þjóðarinnar,
um langan aldur, jafnvel meira
en þúsund ár. Þegar menn höfðu
gert þessi hús úr garði eins vel og
unnt var með snilld og tilbeiðslu-
anda, þrautseigju og nákvæmni,
voru þau stöðugt helguð sama
hlutverki, sömu himinleitandi
hugsunum þeirra, sem inn komu
og áttu þar sameiginlega stund.
Stuðlastoðir, hvílandi á undirstöð-
um jarðarinnar, lyftu bygging-
unni hátt og bentu til himins. I
sjálfum stfl margra fornra kirkju-
bygginga er andi lotningar og til-
beiðslu. Og meðvitundin um það
að vera f sporum og umhverfi
hinna fjölmörgu, sem áttu sínar
háleitustu hugsanir í feðranna
trú á slíkum heilögum stað, hefur
verið hverri kynslóð trúarstyrk-
ur. Um það er gott að hugsa, að
trú feðranna veitti þeim þol og
þrek til að mæta erfiðleikum
með Guðs hjálp f lífi og dauða.
En mér verður oft hugsað til
þess, að f rauninni höfum við Is-
lendingar átt samt sem áður eina
slíka allsherjar dómkirkju, með
sínar traustu stuðla stoðir og
himinleitandi hvelfingar, — með
sín guðdómlegu ölturu og fjölda
fagurra listaverka í myndum frá
starfi Jesú, lífi og dauða, eins og
er að finna í mörgum veglegum
dómkirkjum. I þessa dómkirkju
hefur höfuðprestur landsins kall-
að þjóðina til guðsþjónustu jafn-
vel á hverju kvöldi hluta úr árinu
um langan aldur. Þessi dómkirkja
eru Passíusálmar séra Hallgríms
Péturssonar.
Eitt af ættgrónum einkennum
íslensku þjóðarinnar eru ljóða-
gerð hennar og Ijóðaást, hin sér-
stöku og sterkmótuðu stuðlamál,
svo að engin þjóð á sér nándar
nærri slfk fagurmótuð listaverk
að öllu ytra formi, og það eins
þótt litið sé langt til baka, t.d. til
Rómverja og Grikkja. Nú var séra
Hallgrímur meðal allra færustu
Islendinga fyrr og sfðar í braglist.
Um það vitna ekki síst vísur hans
og kvæði af veraldlegu tagi.
I tslandssögubók þeirri, sem
Iærð hefur verið við framhalds-
skóla landsins um áratugi, segir á
þessa leið um Hallgrím Péturs-
son: „Ekkert af sálmaskáldum
vorum nær honum í háleitri ein-
feldni, orðgnótt og hugmynda-
gnótt, en höfuðeinkennið á kveð-
skap hans er þó lifandi trú og
traust á guðdóminum, sönn auð-
mýkt og undirgefni undir vilja
forsjónarinnar og brennheit elska
til skaparans og lausnarans." Á
þessa leið hefur skoðun þjóðar-
innar jafnan verið á Hallgrimi og
verkum hans.
I sambandi við meðferð Passíu-
sálmanna og tilheyrandi hugvekj-
ur á föstunni má drepa hér aðeins
á nokkur atriði uppeldislegs eðlis.
Fullorðnir og börn lúta sama sið-
ferðilegu valdi. Börn finna, að
þeir eldri álíta sig ekk upp úr því
vaxna að vera börn síns himneska
föður. Yngri kynslóðin venst virð-
ingu fyrir þeirri stund, þegar
heimafólkið á öllum aldri situr
hljótt og hlustandi á virðulega
fluttan boðskap, eða tekur jafnvel
allt þátt í með söng. Börn skilja
ekki allt í Passíusálmunum, en þó
margt að meira eða minna leyti,
og sumt vel. Vísnastefjum vönd-
ust börn löngum við frá ungum
aldri og var tiltölulega tamt að
muna þau. Endurtekning frá ári
til árs jók skilning og festi betur í
minni. Og hvert ár bætir nokkru
við almennan skilningsþroska.
Fullorðna fólkið vitnar stundum í
stef sálmanna, sem tengd eru viss-
um atvikum eða viðhorfi, til þess
að árétta lífssannindi, og
unglingarnir kannast við þetta
allt frá húslestrunum, sem fluttir
hafa verið ár eftir ár. Skáldið
vitnar oft í staðreyndir þess efnis,
að rétt viðbrögð við þeim eru svo
augljós, að allir sjáandi geta séð
og heyrandi heyrt.
Skáldið leggur ávallt kapp á að
vinna að aukinni virðingu fyrir
boðum Guðs og réttum samfélags-
háttum, bæði hjá hærra og lægra
settum í þjóðfélaginu. Hann legg-
ur áherslu á hlutverk hvers og
eins aðila, foreldra, barna, hjúa,
kennimanna og handhafa verald-
legs embættis. Kenning hans um
skyldur réttarfarsins og ádeiia
hans á ranglætið f margs konar
gervi er einarðleg mjög og „lík
hvellum lúðurhljómi“, eins og
hann segir kenningu prestanna
eiga að vera. En þegar til þess
kemur að þola ranglætið, bendir
hann á hógværð og hugrekki Jesú
og leggur út af þvi. Svona má
halda lengi áfram að telja.
Þannig fær Hallgrimur þjóð
sinni í hendur siðfræði af hæstu
gráðu, þ.e. tæki til einlægrar og
öflugrar innrætingar kristins
hugsunarháttar og siða, sem
mikill fjöldi heimila i landinu
hefur um 300 ára skeið notað sér
vel og gerir enn, eftir hætti.
Bókaeign Islendinga á þúsund
heimilum seint á 18. öld hefur
verið könnuð, segir M. J. í bók
sinni um Hallgrím, og reyndust
Passíusálmarnir vera á nálega
hverju heimili, og víða 2 — 3
eintök. (Um alþýðumenntun á Is-
landi, eftir Hallgr. Hallgrímsson
bókavörð). Á bls. 283 (hjá M. J.)
er vitnað í Valdimar Briem: „Eng-
in bók á íslenskri tungu, að frá-
skilinni heilagri Ritningu, hefur
haft jafnmikil og góð áhrif sem
Passíusálmar séra Hallgríms.
„Hann telur Hallgrím mesta vel-
gerðarmann þjóðarinnar. Og
vissulega er það mesta velgerð við
hvern og einn að laða hann á
þann veg, sem hann á að ganga,
svo að honum auðnist að verða
hamingjumaður allt sitt æviskeið,
frá upphafi til enda, þótt mörgu
erfiðu sé að mæta.
Helgi Tryggvason.