Morgunblaðið - 31.10.1974, Síða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. OKTÓBER 1974
27
— Umræður um Islenzkt mál
Framhald af bls. 19
Skólameistarinn lætur það
skipta máli, að síðari grein min
birtist 13. október, af því að 13 sé
óhappatala. Þetta er víst það sem
sumir kalla að vera málefnalegur,
og verst að hann skyldi ekki vara
sig á tölunni. Sá bjálki, sem er
burðarás ræðunnar, virðist mér
vera að endurtaka i þaula, að ég
viti ekki um hvað ég sé að tala,
því ég hafi enga þekkingu á því
sem hér skipti máli. Reyndar fylg-
ir það einatt i kjölfarið, að það
viti hann að visu ekki heldur. Oft
hefur mér runnið til rifja fávizka
mín og annarra. En nú gat ég ekki
varizt brosi að sjá greinarhöfund
lýsa yfir sinni eigin fáfræði með
svo hnakkakertu yfirlæti. Fyrir
velsæmis sakir las hann mér
þennan stórmerka pistil, sem
margir mættu leggja eyru við: „1
öðru lagi er það staðreynd (sem
hver sem vill á aðgang að) að
jafnvel þeir sem mest hafa reynt
og rannsakað þann margvíslega
vanda sem fylgir námi og kennslu
«rlendra mála vita það litla sem
þeir vita með mun minni vissu en
til þess þarf að fullyrða eins
djarft um þessi mál og höfundur.
Enda verður þess ekki vart í grein
hans að hann hafi kynnt sér efnið
að því marki þar sem efasemdir
taka við af fullvissu þess sem lítió
veit.“ Þessi hógværð er sannar-
lega af frómum toga, hvernig sem
hún getur þó sprengt upp eldgos
þessarar greinar. Þegar skóla-
meistarinn er kominn í þennan
messuskrúða, þarf engan að
undra þótt hann veiti mér kárínu
fyrir að staðhæfa í stað þess að
láta svo lítið bera fram „sæmilega
hæverskar spurningar", hver sem
ætti nú að svara þeim. Þó stenzt
hann ekki reiðari en þegar ég
spyr í stað þess að staðhæfa. Þá
tala ég í „spurningum eða getgát-
um orðuðum á þann veg að sem
minnst ábyrgð fylgi". Ef ég segi
„Ætli... ekki...?“ eða „Það
skyldi nú vera ...“, þá fylgja því
dylgjur „sem virðist ætlað að
lauma svörum I hug lesenda“.
Hitt er þó verra, að mikilvæg atr-
iði þykist hann „mega lesa milli
linanna", og gerir mér þá upp
skoðanir sem ég aðhyllist ekki,
svo sem það, „að islenzk tunga
verði bezt ræktuð með þvi aó
kenna hana sem sérstaka náms-
grein eða gera þýðingar að megfn-
þætti í kennslu erlendra mála“.
Ég held því fram, að tungumála-
kennsla gerði bezt gagn með því
að efla kunnáttu i íslenzku. Hitt
þætti mér ljót kenning, að ís-
lenzk tunga yrði bezt ræktuð með
kennslu erlendra mála. Og enn
segir J.S.H.: „Hinsvegar hefi ég
ástæðu til að efast um samsinni
höfundar við þá skoðun mína að I
skólum hvaða lands sem er eigi
móðurmál nemenda að ganga fyr-
ir öllu“. Ég býst við að þetta og
fleira, sem hann segir eða spyr
um, hefði hann látið niður falla,
ef hann hefði séð greinarstúf
minn í sama blaði hinn 12. okt.
(12 „kvað vera“ happatala!); en
ekki var sjálfsagt að hann læsi þá
grein líka. Þar segir svo um til-
tekna bók: „Hún er staðfesting
þess, aðhvertskáldverker öðrum
þræði verk þeirrar þjóðtungu,
sem það er samið á, að ein og
sérhver tunga elur af sér hug-
smíðar, sem ekki hefðu orðið til á
neinu öðru máli. Hún er staðfest-
ing þess, að liði íslenzk tunga und-
ir lok, fölnaði að sama skapi fjöl-
skrúð mannlegrar hugsunar um
aldur og ævi.“ En hvort sem
J.S.H. hefur séð þessa grein eða
ekki, og hvað sem hann kynni að
„lesa milli línanna" i þessari
klausu, þá hefur hann alls enga
ástæðu til að ætla mér þær skoð-
anir sem hann þarna vill. 1 annan
stað ræðir hann fram og aftur um
sjálfsagða hluti á þann hátt sem
ég sé þar á öðru máli. Til dæmis
segir hann: „Sá ræktar ekki mál-
ið, sem talar fagurlega um ekki
neitt.“ (Hver hélt fram þeirri
firru?) Og áfram: „Málrækt er
umfram allt falin f málnotkun, og
sá ræktar málið bezt sem kennir
eða lærir að fjalla ljósast og skýr-
ast og af mestum heiðarleik um
sem flest viðfangsefni." Svo sjálf-
sagða athugasemd lætur hann
bera þannig að í grein sinni, sem
ég hafi á þessu aðra skoðun. I
grein minni 13. okt. standa þessi
orð: „Tungumálanámið ætti um-
fram allt að miða að því, að ís-
lendingum lærðist að hugsa, tala
og rita á fslenzku um hvert það
efnij sem um er fjallað á erlend-
úfn málum.“ Hafi ég skipt um
skoðun síðan á „óhappa“-daginn,
þá hef ég a.m.k. ekki skriftað það
fyrir skólameistaranum. Þar
mætti hann hins vegar finna
„milli línanna" svar við spurn-
ingu sinni, hvað það merki að
vera „hlutgengur sem Islending-
ur á þingi þjóða“, fremur en að
svara sér sjálfur, að „þing þjóða“
muni hér merkja: alþjóðleg ráð-
stefna!
Nei hann er ekkert fúasprek,
bjálkinn sem ber uppi þessa
grein, og vel fer henni titillinn
Mál og málflutningur. Nú dettur
mér ekki' í hug, að svo vænn
maður, sem ég veit að Jóhann S.
Hannesson er, fari þar með vísvit-
andi blekkingar; en hann lætur
sjóðandi reiði sína villa um fyrir
sér. Ekki lái ég greinarhöfundi að
stökkva upp á nef sér, þegar ég
nefni „mál kúreka“, fyrst hann
telur sennilegast að ég geri það í
óvirðingar skyni við enska tungu.
Þessu hef ég svarað fyrr í þessari
grein; einnig spurningu höfundar
um „merk“ tungumál. Og hér
hefði skólameistarinn mátt vera
ögn fimari f þeirri íþrótt sinni að
„lesa milli Iínanna“. Mér hefur
ekki verið launung á því, að ensk
tunga er mér kær, og enginn hef-
ur nokkra minnstu ástæðu til að
ætla, að ég vilji „hrakyrða" hana
eða óvirða á nokkurn hátt. Slfkar
getsakir eru ekki sæmilegar. En
fróðlegt þætti mér að vita, hvort
skólameistarinn yrði jafn-hneyksl
aður, ef ég segði, að skólakrökk-
um væri heilsað á máli lávarða, og
þá hvers vegna hneykslaður, eða
hvers vegna ekki hneykslaður.
Um próf i ensku, sem ég drap á
f upphafi þrettánda-greinar, segir
skólameistarinn m.a. að sá sem
þýði, sé „ekki að tjá hug sinn
heldur hug annars, og virðist þvf
ástæðulaust að örvænta um
getu ... til að tjá sinn eigin hug á
íslenzku“. Nú er ég dálftið hissa.
Hvernig er unnt að tjá hugsun
annars manns án þess að geta
hugsað hana sjálfur? Ef sá sem
getur tjáð sínar eigin hugsanir á
íslenzku, getur ekki tjáð á sömu
tungu hugsun annars manns, er
það væntanlega vegna þess að
hann getur ekki hugsað hana
sjálfur, þ.e.a.s. skilur hana ekki.
En í frásögn minni var ekki þvf til
að dreifa; það var tekið fram. Svo
gæti það verið fróðlegt, ef hægt
væri að mæla, hversu mikið af
hugsun skólameistarans hefur
komið honum í koll beint frá al-
mættinu framhjá kollum annarra
manna. Það kynni að reynast
minna en ætla mætti af þessum
orðum hans; og efast ég þó ekki
um að hann sé maður frumlegur.
J.S.H. telur, að ég gleymi þvi,
„að sérhver tunga býr yfir tján-
ingarmöguleikum, sem aðrar
tungur skortir". Sú gleymska
hefði þá komið yfir mig á einni
nóttu, því daginn áður (12. okt.)
Járniðnaðarmenn
og
nemar
óskast sem fyrst
Hlutafélagið Hamar
Tryggvagötu — Borgartúni
Sími 22 123
benti ég einmitt á þetta atriði
sérstaklega í fyrr nefndri grein í
sama blaði, og að ég held öllu
rækilegar en J.S.H. gerir hér, og
leyfi ég mér að visa til þess.
Hvernig væri nú að átta sig á
því, að þann dag sem menn gerð-
ust svo allsgáðir að impra aldrei á
öðru en því, sem stutt yrði niður-
stöðum visindalegra rannsókna,
þá yrðu fleiri klumsa en ég og
Jóhann S. Hannesson. Þá yrði
sem sé engin umræða, hvorki um
þetta mál né neitt það sem mestu
varðar í menningarlifi hverrar
þjóðar. Og svo ég fari að frómu
dæmi skólameistarans og spyrji
fremur en að staðhæfa: Er það
þetta sem hann vill? Eg bæti þvi
við eins og hann, að ég býst ekki
við svari. Ef samt ætti að leyfa sér
umræðu, færi e.t.v. bezt á því að
byrja hverja setningu: Ég býst
við, ég tel eða — á máli lávarða —
ég mundi segja. Sjálfur er
greinarhöfundur einstaklega nat-
inn við að klæða og jafnvel dúða
staðhæfingar sínar í slfkan grímu-
búning. En ætli þvílíkur fyrirvari
sé ekki óþarfur, þegar allir mega
sjá, að hann liggur í hlutarins
eðli. Hvort menn kalla það, sem
þá stendur eftir, staðlausa stafi
eða holl skoðanaskipti, held ég
fari meðal annars eftir hreysti í
maga. Sá er mergurinn málsins,
að það sem sannað hefur verið,
þarfnast engrar umræðu framar.
Skólameistara þykir ástæða til
að bera af sér „frjálslyndi" af því
tagi sem ég gat um í grein minni;
en þvf segir hann hafa verið
marglogið á sig. Það hef ég þó
ekki gert. Og ég vona fastlega, að í
andstöðu sinni við frjálslyndið
láti hann aldrei deigan sfga, held-
ur „berjist þeim mun djarfar sem
ósigurinn er visari“, því frjáls-
lyndi í málgæzlu yrði honum
hvumleitt á efsta degi. Raunar
eru fáar syndir lævísari en sú
ábyrgðarlausa værð, sem hreiðrar
um sig bakvið frjálslyndi. Því
frjálslyndið er í tygjum við þann
andlega ræfildóm, sem kann ekki
greinarmun á frelsi og lausungu.
Eðli frjálslyndis er bilbugur;
heillaráð þess í hverjum vanda er
uppgjöf; en sönn menning sækir
á brattann.
Löngum hefur mig furðað á þvf,
að önnur eins ráðstefnu-þjóð og
Islendingar skuli geta stillt sig
um að þinga á hverju ári um hag
móðurmálsins. Árlega eru til
kvaddir fulltrúar allra byggða og
starfsgreina til að ráða ráðum sfn-
um um afkomu atvinnuveganna,
hvernig hagkvæmast sé að afla
heyja og veiða fisk, hvernig auka
megi ræktað land, hvernig vernda
skuli fiskstofna, verja fiskimið
fyrir erlendum ágangi og forða
mengun af völdum sjálfra vor og
annarra. En um þann vanda að
tala íslenzku i nútíma-þjóðfélagi
er síður þingað, og er sá vandi þó
engu minni en að veiða fisk. Eng-
ar ráðstefnur eru haldnar til
lausnar því brýna viðfangsefni að
gera fslenzka tungu hlutgenga á
öllum sviðum nútímalífs, án þess
að rofni sifjar hennar við afrek
sín á liðinni tíð. Hvað veldur? Er
það kannski vegna þess, að móð-
urmálið verður hvorki étið undan
askloki né þurrkað f skreið til
útflutnings, að oss þykir naumast
taka þvf að hafa svo mikið við?
Islendingar hafa góðu heilli
myndað samtök til verndar is-
lenzkri náttúru; þar hafa ólærðir
áhugamenn og sérfræðingar i
náttúruvísindum tekið höndum
saman um að verja gróið land
gegn uppblæstri og öðrum spjöll-
um, bæta gróðurríkið og efla til
nýrra landvinninga, en vernda þó
sérkenni og fegurð fslenzkrar
náttúru. Þessum þörfu samtökum
hefur orðið vel ágengt, og er þó
meira í vændum. En ekki er mér
kunnugt um neinn slfkan félags-
skap til verndar íslenzkri tungu.
Engin landssamtök allra flokka
og allra stétta hafa gengið til liðs
við baráttu móðurmálsins fyrir
lífi sínu, sem er þó f engu minni
hættu en gróður landsins. Flestir
vita af hættunni, en ýmist láta sér
fátt um finnast, eða fara með
hana eins og einhvers konar
feimnismál, gera sem minnst úr
henni, jafnvel dylja hana fyrir sér
og öðrum. Þegar svo viðrar, er
haftt við að flest sem bent er á til
hvatningar eða varnaðar, verði
óðara brennimerkt sem öfgar eða
ofstæki. Enda er óttinn við eigið
ofstæki að verða félagslegur sjúk-
dómur. Menn þora hvorki að
hvetja né letja af neinni einurð,
því það er svo varasamt og ljótt og
leiðinlegt að vera öfgafullur. Þeg-
ar slíkur doði hefur lagzt yfir
íslenzka málvernd, þá hallar ört
undan fæti.
Svo sem ég vék að i upphafi, var
sá tilgangurinn með greinum
mfnum að eggja menn til að end-
urskoða mat sitt á gildi íslenzkrar
tungu fyrir oss Islendinga sjálfa
og jafnframt fyrir menningu ann-
arra þjóða, og skyggnast um gáttir
og glöggva sig á þeim hættum,
sem fara leynt og ljóst, endur-
meta viðnámsþrótt móðurmálsins
á nýrri öld og ráða ráðum sinum
þvi til varnar. Hafi þetta að ein-
hverju leyti tekizt, sem ég hef
ástæðu til að vona, þá er það fyrir
viðbrögð þeirra mætu manna,
sem hér hafa lagt orð f belg. Þökk
sé þeim öllum. Helzt vildi ég óska,
að þessari umræðu yrði haldið
áfram, á heimilum, í skólum, og á
förnum vegi, en þó umfram allt af
þeim mönnum, sem eiga sér
f ræðilegri vettvang en vænta má í
dagblöðum. Þess vegna ætti nú að
vera lokið minni þátttöku. Eg hef
einungis varpað þvi fram til um-
hugsunar, sem mér, skeikulum
leikmanni, virðist ekki aðeins
vera sennilegt, heldur liggja í
augum uppi.
HAFNARFJÖRÐUR.
Vinna óskast eftir hádegi (frá
1—6) er vön skrifstofu &
verzlunarstörfum.
Uppl. i sima 52697.
Boröið ódýrt í fallegu umhverfi.
KAFFITERÍAN GLÆSIBÆ
(á annarri hæð)
RETT
KR. 230.00 MED ÁBÆTI
Aðrir réttir á sérlega hagstæðum verðum:
Bóndarif.............. kr. 375,—
Grísarif.............. kr. 475,—
Töfrasprotinn......... kr. 550,—
Greifasteik............ kr. 550 —
Kjúklingur Spania...... kr. 550,—
Draumad-ÝSA-Orly....... kr. 300,—
Rauðsprettuflök........ kr. 300,—
BARNABORGARAR.......... kr. 100 —
MÖMMUBORGARAR.......... kr. 150,—
PABBABORGARAR.......... kr. 200.—
Skútukarlasamloka...... kr. 100.—