Morgunblaðið - 10.06.1975, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. JÚNl 1975
23
á háeynni
og hrátt
Skrúðsböndlnn
IICIIII
Farið í eggjaleiðangur
með Fáskrúðsfirðingum
Texti: Árnl
Johnsen
Liósmyndir:
Friðbiófur
Helgason
Skipskönnurnar spiluðu
saman lítið lag i takt við létta
undirölduna. Þær héngu á
krókum fyrir ofan kabyssuna
um borð i Fáskrúðsfjarðarbátn-
um, Val SU 400, leiðin var sigld
áleiðis í Skrúðinn. Veðrið var
ekki upp á það bezta til að
sækja Skrúðsbóndann heim,
stilltur sjór að vísu, en nepju-
vindur og skaflarákir um öll
fjöll, meira að segja nýfallinn
snjór i Austfjarðafjöllin, sem
rísa eins og virkismúrar úr hafi
víðast hvar. En það var ekki
bara nýfallinn snjór i fjöllum,
varptími svartfuglsins var að
ganga í garð og fýlsins einnig
og einn aðaltilgangur ferðar-
innar var að ná i nýorpin bjarg-
fuglsegg, feikilegt lostæti. Þótt
það sé spennandi að síga og
klífa bjarg, þá er ekki siðra að
skoða sig um í nágrenni bjargs-
ins, hliðum bekkjum og syllum,
finna keim af því lífi sem þar
lifir, rekja örmjóar syllur eða
feta lausbeislaða súruhausa
utan í snarbröttum hliðunum.
Eftir slíkar ferðir finnst manni
gangstétt við götu óttalega
breið og í bjarginu finnur hver
bjargmaður sig öruggastan.
Hinn rammi sterki þefur úr
byggðum bjargfuglanna og
gróandinn i hlíðum dregur
bjargmanninn til sín svo hann
verður óafvitandi hluti af lífi
staðarins, fetar einstigi fugl-
anna og styður sig við minnsta
blóm í torfuhnaus.
Sigurður Arnþórsson skip-
stjóri stóð við stýrið og gaf rösk-
lega í. Brátt lúrói Fáskrúös-
fjarðarbyggð að baki, sólin tipl-
aði héf og þar eldsnemma
morguns, en hvarf skjótt aftur
undir sæng skýjabólstranna.
Það var skrafað og skeggrætt
um borð eins og gengur og
menn veltu því fyrir sér í
hvernig skapi Skrúðsbóndinn
myndi vera, því tröll eru þó
alltaf tröll og betra að stýggja
þau ekki um of þegar undir er
að sækja.
Skeiðin skreið létt út
Fáskrúðsfjörð, fram hjá Æðar-
skeri og Andey og þá var leiðin
óvörðuð til Skrúðsins i mynni
Fáskrúðsfjarðar. Einhverntíma
las ég það i kennslubók í landa
fræði að Skrúðurinn teldist til
Reyðarfjarðar, en það hefur
verið kynlegur útreikningur og
ugglaust unninn á skrifborði
syðra hjá sjálfu kerfinu.
Auðvitað hlýtur Skrúðurinn að
teljast til Fáskrúðsfjarðar.
Hann var heldur að hvessa á
útleiðinni og menn fóru að
velta því fyrir sér hvort ófært
yrði til landtöku. En ylgjan
gekk hægt upp og við vorum
ákveðnir í að vera á undan
henni. Leiðin styttist og menn
fóru að tygja sig til landtöku. I
ferðinni voru Már Hallgríms-
son, Guðmundur Ilallgrímsson
og Gunnar sonur hans, Sig-
urður Guðmundsson úr Kefla-
vík, Albert Kemp, Sigurður
skipstjöri, Þorsteinn Bjarnason
og blaðamenn Morgunblaðsins.
Fyrst var rennt að flánni é
sjávarhelli í bjarginu undii
Lundabrekkum, en þar býi
svartfugl á syllum í hell-
inum, sem heitir Askja.
Ekki er hægt að klífa upp
á syllurnar heldur verður
að mausa nokkuð og nota stiga,
árar eða annað sem hægt er að
tylla i bjarginu. Fyrstu eggja-
föturnar fóru að berast og hin
listafögru svartfuglsegg voru
handlönguð um borð. Þar með
gat svartfuglinn farið að huga
að því að verpa á ný eftir tæpar
tvær vikur.
Á meðan við fórum þrír í
Öskjuna, fóru aðrir leiðangurs-
menn í land á eynni og var
tekin landganga á Löngunöf.
Gekk það fljótt og vel, því þar
hallar berg vel í sjó fram og er
nánast beljuvegur upp, a.m.k.
fyrir yngri kýr. Þar sem ekki
eru klappir i Skrúðnum er jarð-
vegur mjög lausbundinn, nema
á háeynni í rótföstu þýfi. Laust
er undir fæti í hlíðum þai' sem
mikið er af torfuhnausum með
skarfakáli og súru. Verður að
gæta þess að stíga létt niður og
treysta ávallt fyrst og fremst á
sjálfan sig, en ekki þúfnakarg-
ann.
Við byrjuðum á að taka egg í
Neðri-Mávarákunum. Svart-
fuglinn var rétt að byrja að
verpa og við því á fyrra fallinu í
sókninni. Sums staðar var
hægast að fara laus um bjargið,
en vissara að hafa bandspotta
að styðjast við á öðrum stöðum
og svo síga bundinn og taka
smá polka i bjarginu við undir-
leik hvitíyssap^lj_öldunnaiv*e«n
glettist við bergið.
Tímarnir liðu og það var
skroppið í Lundabrekkurnar á
eftir Mávarákunum og -heilsað
upp á lundann en hvert sér-
kennilegt svæði á eynni hefur
sitt sérnafn eins og t.d. Kál-
botnar, Bóndasæti, Seigildis-
rák, Halasig, Sauðakambur,
Móhella og tveir útbyggjarar
eru við eyna, Þursasker sem er
rétt við Blundsgjá á Skrúðnum
og Arfaklettur á móti Sauða-
kambinum. Mikill gróður er á
eynni og viða gekk maður fram
á máfshreiður með mödröfn-
óttum eggjum.
Svo mikil gróska er þarna í
jörð að víða hefur jarðvegurinn
ofkeyrt sig og fúnað. Það var
þvi viða varasamt aó feta sig
um hált skarfakálið og bergs-
nasir hálar af fugladriti, en allt
venst. Utan i bjarginu yfir
Sauðakambinum i fyrrnefnd-
um Mávarákum fórum við í
skemmtilegan helli, sem
Guðmundur smokraði sér inn i
eins og snákur og rak svartfugl-
inn af bæii sínu. Tæplega 100
egg voru í hellisbælinu, sem við
kölluðum Guðmundarbæli.
Um alla ey kvað fuglinn vor-
ljóðin sin í nepjunni, en hann
lét það ekkert á sig fá, því
brjóstvitið boðar betri tíð fram-
undan. Náttúran er söm við sig.
Langviur, lundi, rita, fýll,
sólskríkja, veiðibjalla og ýmsar
fleiri fuglategundir voru i
varpa og síðast en ekki sizt,
drottning Atlantshafsins,
súlan, sem hefur með hverju
ári um nokkurt skeið lagt undir
sig æ stærri byggðir svartfugls
og fýls í hábjarginu.
Það var klöngrast upp og
niður rinda og rákir og stöðugt
varó eggjafengurinn meiri, þótt
þetta yrði auðsjáanlega svipur
hjá sjón miðað við fullorpið
bjarg, en það var þó allavega
smakk og hressandi ferð. Allt í
einu blasti Hellisvíkin við und-
ir þverhníptu Halasigi og
Þóróarbjargi, dalverpi og und-
irlendi, sem lá að sjálfum
Skrúðshellinum. Þórðarbjarg
heitir svo eftir Þórði þeim sem
hrapaði til bana í bjarginu. Var
hann í sigi er stór steinn lenti á
honum og tók hann með sér á
annað hundrað metra til jarðar,
en Skrúðurinn er um 170 m
hár.
Við lögðum nú leið okkar í
Skrúóshellinn, stórkostlegt
náttúruundur, sem holar svo til
allan Skrúðinn að innan. Lætur
nærri að hellirinn inni í miðri
eynni sé álíka stór og salur
Laugardalshallarinnar i
Reykjavík, svo alkunn
viðmiðun sé nefnd. Skammt frá
Hellisvíkinni er Bóndasæti og
þar situröllkarlinn, Skrúðs-
bóndinn, á síðkvöldum og þegar
vel liggur á honum,og hlær út í
heiminn.
Skrúðshellirinn er feikileg
hvelfing og fremst í honum
nýtur dagsbirtu sem úti væri.
Er þar hlaðin rétt, því fyrrum
voru sauðir látnir ganga úti í
Skrúðnum og í bjarginu þar
býr ein og ein rita, en svartfugl-
inn rásar stundum þangað inn í
flugleikjum sinum. Þegar
komið er um 50 metra inn í
hellishvolfið er maður allt í
einu fyrir framan kolsvartan
vegg myrkurs. Hægt og sígandi
er fetað inn í myrkrið og smátt
og smátt aðlaga augun sig ljós-
magninu og eftir um það bil 10
minútur greinir maður lands-
lagið inni í eynni: Salarhvelf-
ing sem gæti rúmað handbolta-
völl, afhellar og innst í hellin-
um er vatnstjörn, sem var
frosin ennþá í mailok.
Feikn mikil skriða er úr berg-
inu innst í hellinum við tjörn-
ina og segir þjóðsagan að hand-
an við þá skriðu séu göng úr
Skrúðnum undir sæ og land að
prestssetrinu gamla, Hólmum
við Eskifjörð. Um þessi göng
átti Skrúðsbóndinn að hafa
farið forðum og rænt prests-
dótturinni að Hólmum og haft
með sér út í Skrúð, en síðan
hefur ekkert til hennar heyrst
þótt spurst hafi til hennar hjá
tröllkarlinum Skrúðsbónd-
anum. Við fórum nokkuð upp i
skriðuna, en ljós höfðum við
engin og afréðum því að reyna
ekki að sinni för um göngin til
lands, enda er engin prestsdótt-
ir lengur á Hólmum.
Önnur sögn segir að tröllið i
Skrúðnum hafi með göldrum
náð prestsdótturinni til sin með
því að magna fjöl eina og láta
reka á land nálægt Hólmum.
Eitt sinn þegar hin fagra
prestsdóttir kom skartklædd
frá kirkju, féll yfir hana annar-
leg tilfinning og var hún sem
vitskert. Hríðarfok gekk þá yfir
þótt um sumar væri og sást
siðast til prestsdóttur þar sem
hún rásaði niður i fjöruna og
settist á sjóreknu spýtuna, sem
þegar sigldi særokin i átt til
Skrúðsins.
I þjóðsögum Jóns Árnasonar
segir að bændur í sveitum við
Reyðarfjörð hafi oft sett fé í
Skrúðinn að hausti og sótt það
aftur á bak jólum. Ávallt var þá
bezti sauðurinn horfinn úr
hópnum, en engu fé öðru virtist
hafa orðið misdægurt. Eitt sinn
náði austfirskt fiskiskip ekki
lendingu á landi og var því
hleypt upp undir klett í
Skrúðnum og skipiö brýnt þar.
Fóru skipverjar i Skrúðs-
hellinn blautir og hraktir og
hófu að syngja Mariuvers. Opn-
ast þá kletturinn og kom þar út
forkunnarstór mannshönd með
hring á hverjum fingri og rauð
skarlatsermi að ofan. Var rétt
þar út stórt grautartrog með
spón fyrir hvern skipverja um
leið og rödd úr berginu heyrðist
segja: ,,Nú er konu minni
skemmt, mér er ekki skemmt"
Þegar skipverjar voru orðnir
mettir og hressir af grautnum
hvarf höndin inn i bjargið.
Daginn eftir náðu skipverjar
landi.
Ári seinna um svipað leyti
fór á sömu leið fyrir öóru skipi
og settust skipverjar þá á syllu í
bjarginu og kváðu allar Andra-
rímur. Þá kom sama höndin út
úr bjarginu með fullt trog af
feitu og heitu hangiketi og
heyrðu skipverjar þá sagt: ,,Nú
er mér skemmt, nú er ekki
konu minni skemmt"
Nokkrum árum seinna var
Guðmundur biskup i visitasíu-
ferð um Austurland og vigði
hann þar vötn og brunna og
m.a. batt hann orminn undir
fossinum í Lagarfljóti.
Guðmundur biskup gisti á
Hólmum hjá presti þar og
prestur bað hann vígja
Skrúðinn og þá sérstaklega
Þórðarbjarg, sem ér annar
dyrastólpinn i helli Skrúðs-
bóndans. Nóttina áður en vígja
átti Skrúðinn dreymdi biskup
Skrúðsbóndann mikinn vexti
og sagði hann við biskup í
draumnum: „Farðu ekki að
vígja Skrúðinn, ég hef mikið að
flytja og á erfitt með flutninga,
enda muntu ekki fleiri ferðir
fara, farir þú til byggða minna
að gera mér mein"
Hélt biskup af Austurlandi
án þess að vígja Skrúðinn.
I grein um Skrúðinn sem
gamall Fáskrúðsfirðingur,
Gunnlaugur Árnason, reit fyrir
nokkrum árum í Heima er bezt,
ritar hann vísnabálk, sem hann
kveðst hafa heyrt í bernsku
sinni af vörum gamallar konu,
en bálkurinn fjallar um rán
prestsdótturinnar:
Fyrir auslan í Fáskrúðsfirói.
fagurl mjög þar t*r. Iíö or leið og löng.
I fegurö þó Skrúöurinn
af öllu saml þar ber.
já. satt er þaö. sorgin er slriing.
Kin dóllir presls á Ilólmum.
álján velra var, tíö er leiö og Iting.
Og aldrei Reyöarfjöröurinn
fegri meyju bar,
já, satt er þaö, sorgin er slröng.
Kinn risi býr í Skrúönum,
þeirri undurfögru oy, líö er leiö og löng.
A háum hjalli silurog magnarseiö
aö mey.
já, sall er þaö. sorgin er siröng.
A páskadag fyrsla,
þá preslur gekk úr stól.
tíó er leió og löng.
Fór prúö á undan blessum.
úr kirkju faldssól,
já, sall er þaó. sorgin er slröng.
Þig fagra Reyóarfjall.
og þig llólmalindur hár. líö er leió
og löng,
Ég hin/i a sinn kveö
og þig himinn fagurblár.
já. sall er þaö. sorgin er ströng.
Kg sé hiö gulli greypla.
fagurbúna fley, líö er leió og Ittng.
Sinn hraóskreiöasla dreka
sendir bóndi sinni mey.
já, satt er þaö, sorgin er ströng.
1 hlaóvarpanum lá þarna.
gönui I fúin fjöl. tíö er loiö og liing.
Kn fjöróurinn ra*»k. vm
í vindi feyklisl injöll.
já, sall er þaö. sorgin er slröng.
Og mærin vili firrl.
sellisl fjiilina á. liö er leió og liing.
Im í fjöHn var drekinn.
sem hún þóllisl sjá,
já. sall erþaö, sorgin erslriing.
Kn fjölin þaul meó hana.
fram langt ásjá, líö er leió og liing.
Hún flaugsem í loftinu bylgjunum á.
já. sall er þaö, sorgin er ströng.
Og síóasl til hennar.
sáu menn þá. tiö er leiö og liing.
Ilún sveif inn i Skrúöshelli fjiilinni á.
já, satl er þaó. sorgin er slröng.
Eftir 6 klukkustunda dvöl í
eynni: eggjatinslu, náttúru-
skoðun úteyjalífsins og aðrar
vangaveltur eins og sæmir
bjargfuglum, var haldið i land.
Valur kom á Hellisvikina, sjó-
inn var að ýfa og skemmtileg-
um degi var lokið í fagurri
eyju, sem var þó rétt að byrja
að klæða sig i sumarskrúðann.
Þá mun blóm við blóm vagga
sér í vindinum, bjargfuglinn
sækir ungum sinum æti i
djúpið umhverfis og allt hefur
sinn gang eins og um aldir.
Við sigldum fram hjá Bónda-
sadi, en bóndinn var ekki við.
Það var þó veifað til vonar og
vara, síðan stungið sér niður í
lúkar þar sem búið var að sjóða
nýorpin svartfuglsegg, þessi
skrautlegu egg, sem hvert um
sig er eins og sjálfstætt lista-
verk með óteljandi litbrigðum
og formum.