Morgunblaðið - 26.06.1975, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. JÚNl 1975
^»STIKUR
Jóhann Hjálmarsson
Ljóðið er fáni
I sjálfsævisögu sinni Eg játa
að hafa lifað segir Pablo Ner-
uda frá mörgu, en eitt af því,
sem er í senn athyglisvert og
vekur til umhugsunar er frá-
sögn hans af upplestri ljóða
sinna fyrir fátæka chilenska
verkamenn, fólk, sem flytur
vörur á markaðinn á Vega
Central i Santiago de Chile.
Skáldinu var órótt innan-
brjósts þegar það var leitt inn i
sal, þar sem þetta fólk sat á
kössum og trébekkjum og líkt-
ist síst af öllu þeim hópi
manna, sem við köllum stund-
um Ijóðavini. Hvað átti nú að
taka til bragðs? Var ekki réttast
að koma sér burt? En Pablo
Neruda flýði ekki af hólmi.
• Hann dró upp ljóðabók sína
Spán í hjartanu og kynnti hana
fyrst í stuttu máli: „Það er ekki
langt síðan ég var á Spáni. Þar
va barist hart og hleypt af
mörgum skotum. Ég ætla að
biðja ykkur að hlusta á það,
sem ég orti um þetta.“ Neruda
hafði hugsað sér að lesa fáein
Ijóð, skýra þau og kveðja. En
eftir að lesturinn var hafinn
fann hann að allír fylgdust með
af áhuga og hann hætti ekki að
Voniní
LASSE Söderberg (f. 1931)
hefur verið í hópi svipmestu
skálda Svía síðan fyrsta bók
hans kom út: Akrobaterna
(1955). Meðal annarra bóka eft-
ir hann eru Fágeln i handen
(1959), Det obestandiga
(1962), En dörr med lás (1965)
og Ros för en revolution
(1972). Síðastnefnda bókin
fjallar um Kúbu. Lasse Söder-
berg hefur verið afkastamikill
ljóðaþýðandi, einkum úr
spænsku og frönsku. Hann býr
í Malmö og er bókmenntagagn-
rýnandi við dagblaðið Arbetet
þaríborg.
Eftir að Ros för en revolution
kom út hefur Lasse Söderberg
unnið að kynningu jass og ljóð-
listar víðsvegar um Svíþjóð á-
samt félaga sínum og skáldbróð
ur Jaeques Werup og komu
þeir hingað til lands í fyrra.
Tilgangurinn með þessum
kynningum hefur verið sá að
freista þess að ná út til lesenda
og áheyrenda um leið og sam-
runi jass og ljóðlistar hefur ver-
ið kannaður. Kynningarnar
hafa tekist afbragðsvel. Þær
hafa að mörgu Ieyti stuðlað að
þvi að Lasse Söderberg hefur
ekki langt áherzlu á að birta
lesa fyrr en eftir klukkutima.
Hann var sjálfur orðinn heillað-
ur af hljómi orða sinna og
hvernig þau virtust ná beint
til áheyrenda. Að lestrinum
loknum reis úr sæti sínu maður
og þakkaði skáldinu fyrir allra
hönd: „Það, sem ég vildi segja
yður, er að ekkert hefur haft
jafn mikil áhrif á mig.“ Að
þessum orðum mæltum grét
maðurinn og margir aðrir
grétu. „Getur skáld orðið hið
sama eftir slika þolraun?", spyr
Neruda að lokum.
Neruda var að lesa fyrir fólk,
sem ekki var vant ljóðum. Og
eins og hann tekur fram er
Spánn i hjartanu síður en svo
auðveld bók til skilnings.
Skáldið freistar þess að yrkja
ljóst en bókin er full af sárs-
auka og dimmum kenndum.
Ég býst við þvi að flest skáld
verði einhvern tíma fyrir svip-
aðri reynslu og Neruda lýsir í
upphafi, þ.e.a.s. þeim virðist
bilið langt milli ljóðsins og
áheyrandans og spyrji sig þeirr-
ar spurningar hvað það sé að
gera, hvaða erindi ljóð þess eigi
til annarra. Hvergi verður þessi
spurning ágengari en andspæn-
orðínu
Ijóð sín i bókum. Hann hefur í
staðinn fyrir bókina fengið nýtt
tæki til túlkunar og það hefur
síður en svo dregið úr skáld-
skap hans. Mörg ný ljóð eftir
hann, sem flutt hafa verið á
þ.essum kynningum, benda til
þess að hann hefur með góðum
árangri fært út landamæri
skáldskapar síns. Þótt ljóð hans
séu ekki hefðbundin í venjuleg-
um skilningi þess orðs ber ekki
að neita að viss einhæfni, runn-
in frá hinum franska súrreal-
íska skóla, hefur stundum sett
svip sinn á þau. Ef til vil mætti
orða þetta betur með því að
segja að Lasse Söderberg væri
skáld, sem vegna mikillar vand-
virkni og kunnáttu takmarkaði
sig um of; hann væri í rauninni
eitt þeirra skálda, sem sifellt
eru að yrkja sama ljóðið með
ýmsum tilbrigðum.
I fyrra kom út safn prósa-
Ijóða eftir Lasse Söderberg gef-
ið út í samvinnu við myndlistar-
manninn Uno Svensson. I bók-
inni, sem nefnist Undrens tid
eru níu prósaljóð eftir Lasse
Söderberg og fjórar teikningar
eftir Uno Svensson, en útgef-
andi er Galleri C, Kattsundsgat-
an 29, Malmö. Bókin er í all-
is áheyrendahópi. I aprílmán-
uði síðastliðnum fórum við Þor-
steinn frá Hamri á vegum Höf-
undamiðstöðvarinnar til að lesa
upp fyrir nemendur gagn-
fræðaskólans á Hvolsvelli. Is-
lenskukennarinn, sem hafði
fengið okkur til að koma, var
ungur og áhugasamur maður
um bókmenntir, hefur sjálfur
samið tvær ljóðabækur, og eftir
að hann hafði sagt nemendum
deili á okkur hófst lesturinn.
Ég held að hann hafi gengið
sæmilega. Að minnsta kosti var
vel hlustað og aðeins einum
tómum ópalpakka var fleygt
upp á sviðið. Það hefði komið
sér betur að eitthvað hefði ver-
ið i honum!
Ljóðakynningunni lauk með
því að nemendum var gefinn
kostur á að spyrja okkur spjör-
unum úr. Islenskukennarinn
kom til hjálpar, en þegar um-
ræðurnar voru farnar að þróast
í þá átt að verða þriggja manna
tal, rauf einn nemandinn allt i
einu samtal okkar. Spurning
hans var ekki af verri endan-
um: „Hefur ljóðið og skáldskap-
urinn yfirleitt ekki mest gildi í
þjóðfélögum, þar sem fólk býr
við ófrelsi?“
Þessi ágæta spurning var
okkur tilefni til hugleiðinga,
sem hefðu getað haldið áfram
fram á nótt, en nú var okkur
ekki skömmtuð nema ein
Lasse Söderberg.
stóru broti, ljóðin sett með
stóru.letri og myndirnar eru
heilsíðumyndir. Bókin er ein-
staklega smekkleg að gerð. Uno
Svensson virðist vera frábær
Iistamaður í súrrealískum anda
og myndir hans falla vel að efni
ljóðanna þótt þær séu sjálf-
stæðar og geti notið sín án
tengsla við ljóðin.
Lasse Söderberg hefur ort
prósaljóð áður, þ.e.a.s. Ijóð, sem
sett eru upp sem laust mál og
ekki skipað í mislangar línur,
ef fyrir einhverjum skyldi vefj-
ast hvað átt er við með prósa-
ljóði. En það, sem einkennir
Pablo Neruda.
kennslustund og eftir að við
Þorsteinn höfðum lýst skoðun
okkar var dagskránni slitið. Eg
held að nemandinn ungi á
Hvolsvelli hafi í rauninni verið
að svara þvi hvers vegna ljóð
Pablos Neruda höfðu jafn mikil
áhrif á Chilebúana, sem hann
segir frá i ævisögunni. Aliir
vita að í Chile hefur lengi ríkt
ófrelsi og aðein fáeinum dögum
eftir að herforingjarnir tóku
völdin af Allende lést Nerunda.
I fréttum hefur verið sagt að
flest þessi ljóð, er heimspekileg
afstaða skáldsins, hugleiðingar
þess um stöðu mannsins í nú-
tíma samfélagi.
Þessi Ijóð eru yfirleitt inn-
hverf og lærð og krefjast tölu-
verðrar þekkingar af Iesandan-
um bæði á fortíð og nútíð. Það
er óhugsandi að átta sig full-
komlega á þeim við fyrsta lest-
ur. Ég get nefnt sem dæmi Eins
og rós úr myrkri, Frétt frá
Theseus. Augliti til auglits og
Höfuð handa Samuel Beckett. I
Eins og rós úr myrkri er sú
tilfinning áleitin að skáldið sé
lokað inni og geti ekki brotist
út. I upphafi var ópið, stendur i
ljóðinu. Þessi þrúgandi innilok-
unarkennd veldur því að frá
ljóðunum stafar vissum kulda,
sem ekki er venjulegt að finna í
skáldskap Lasse Söderbergs.
En hver kannast ekki við hinn
tæknivædda og ómennska heim
stórborgarlífsins í þessum ljóð-
um? Þau eru einmitt andsvar
skáldsins við honum.
Lokaljóð bókarinnar hefur
sérstöðu. Það nefnist einfald-
lega Chile og lýsir manni, sem
snýr baki við okkur. Sársauka
hans getum við aðeins rennt
grun í. En við sjáum sárið milli
herðablaðanna og ljósið, sem
drýpur úr því. Það sár verður
ekki grætt, ekki enn, segir
skáldið að lokum.
bækur hans hafi verið brennd-
ar, en það er ekki unnt að
brenna Neruda burt úr vitund
chilensku þjóðarinnar. Logar
eyða ekki.skáldskap. Eða eigum
við að nefna annað dæmi: Ætli
Sovétstjórninni hafi tekist að
losa sig við Alexander Solsénit-
sfn með þvi að banna bækur
hans og senda hann síðan úr
landi. Við þekkjum svarið.
Ég hef verið að kynna mér
nokkuð brasilískan skáldskap
að undanförnu. Hann er um
margt merkilegur eins og skáld-
skapur Suður-Ameríku yfir-
leitt. Meðal helstu skálda Brasi-
líu nú er Ferreira Gullar (f.
1930). I ljóði, sem nefnist Ág-
úst 1964, lýsir hann því hvað
hvarflar að honum í strætis-
vagni á leið heim frá vinnu. I
ljóðinu stendur m.a. að þessa
dagana sé skáldskapurinn svar
við yfirheyrslum herlögregl-
unnar. Skáldið minnist á lág
laun, óréttlátar refsingar, nið-
urlægingu, pyndingar og hvers
kyns ógnir. Við verðum að
koma okkur saman um eitt-
hvað, segir skáldið:
ljóð,
fána.
Auðvitað gerir Ferreira Gull-
ar sér ljóst að ljóðið er eitt
skæðasta vopnið i baráttunni
fyrir betra þjóðfélagi, það er sá
fáni, sem óhætt er að bera
fram. Fáninn einn er aðeins
tákn búið til úr eldfimu efni.
Þetta sár verður Lasse Söder-
berg tilefni til ljóðs, sem er
skylt prósaljóðinu um Chile í
Undrens tid, en þó með öðrum
hætti. I timaritinu Ord & Bild
6/1974 birtist langt Ijóð eftir
Lasse Söderberg: Tidnings-
bilder. Tilvitnun er sótt í ljóða-
bókina Spánn í hjartanu eftir
Pablo Neruda og fyrsti hluti
ljóðsins er um Neruda, skáldið,
sem herforingjarnir geta ekki
upprætt. Orð þess berast um
heiminn.
Eins og nafn Ijóðsins gefurtil
kynna eru það myndir úr dag-
blöðum frá valdaráninu i Chile,
sem ort er um. Ein þeirra sýnir
herforingjana, sem nú stjórna
landinu eftir fall Allendes.
Undir myndinni stendur m.a.:
Þeir vilja ekki sýna lófana
Of mikið má lesa úr þeim.
Þeir vildu að lófarnir væru úr stáli
eða minnsta kosti jafn harðir og andlit
þeirra.
Þeir vilja ekki sýna lófana.
Tidningsbilder er skorinort
ljóð. Þegar það er lesið eftir
Undrens tid verður okkur ljóst
að Lasse Söderberg er skáld,
sem vill að skáldskapurinn sé í
tengslum við það umhverfi og
þann heim, sem við lifum I. Við
getum ekki flúið hann, en í
orðinu er fólgin von.
Nýr Stefnir
FYRIR um það bil tuttugu ár-
um var Stefnir áhrifamikið
rímarit „um þjóðmál og menn-
ingarmál". Ritstjórar þess þá
voru Gunnar G. Schram, Matt-
hías Johannessen og Þorsteinn
Ö. Thorarensen. Þetta voru tím-
ar tímaritanna. Birtingur hafði
nýlega hafið göngu sína, Tíma-
rit Máls og menningar var enn
afl í menningunni og Eimreiðin
naut gamallar hefðar í höndum
nýrra manna. Fleiri tímarit
mætti að sjálfsögðu tína til, en
það, sem birtist í Stefni og fyrr-
nefndum tímaritum, fór ekki
fram hjá neinum áhugamönn-
um um menningarmál. Efni
tímaritanna var rætt og það var
stundum töluverður hiti í
mönnum.
Ég ætla ekki að þessu sinni
að rifja upp sögu islenskra
timarita síðustu áratugi, heldur
víkja lítiliega að því tímariti,
sem enn kemur út undir nafn-
inu Stefnir, Tímarit um þjóð-
mál og menningarmál. Ritið
hefur breytt um svip, brotið
hefur stækkað, efnið rýrnað,
auglýsingum fjölgað. Nýir
menn hafa tekið við ritstjórn
Stefnis. Hann hefur orðið nær
eingöngu málgagn ungra sjálf-
stæðismanna. Það er til dæmis
sjaldgæft að rekast á bók-
menntaefni i ritinu, en umræða
er þar fyrirferðarmikil. Núver-
andi ritstjóri Kjartan Gunnar
Kjartansson. Eftir að hann
gerðist ritstjóri Stefnis virðist
mér margt athyglisvert koma
fram í tímaritinu og liggur þá
beinast við að fletta 1. tbl. þessa
árs.
Það vekur athygli að rit-
stjórnargreinar eru tvær. Rit-
stjórinn skrifar hugvekju um
fyrirhugaða málmbræðslu í
Hvalfirði og fyrirtækið Union
Carbide. Einkunnarorð sækir
hann til Jónasar Hallgrimsson-
ar: „Smávinír fagrir, foldar
skart,“ o.s.frv. Hann er stórorð-
ur í greininni og hvetur menn
til „að snúast hart til varnar
gegn þessum andskotans eitur-
byrlurum“. En eins og hann
getur um eru skoðanir skiptar
um málmbræðsluna i stjórn
S.U.S. og þess vegna er formað-
ur sambandsins, Friðrik Sop-
husson, einnig fenginn til að tjá
sig. Hann virðist greinile'ga
telja málmbræðsluna þátt í
uppbyggingu atvinnulífsins, en
bendir þó á að sumt, sem
henni hefur verið fundíð til for-
áttu hafi verið á rökum reist.
Með báðar þessar ritstjórnar-
greinar í huga tel ég að Stefnir
hafi lagt sitt af mörkum til um-
ræðna um umhverfisvandamál
og stóriðju. Það kemur ekki síst
í ljós þegar rýnt er í árgang
Stefnis frá í fyrra. Rétt er að
vekja athygli fleiri en les-
enda Stefnis, sem yfirleitt eru
ungir sjálfstæðismenn, á því að
kynna sér málflutning ritsins
um þetta efni. Slik kynning
yrði ritinu ávinningur og er
ástæða til að þakka ritstjóran-
um dugnað hans og kjark, sem
vonandi er vísbending um
stefnu tímaritsins í framtíð-
inni.
Viðtalsþátturinn ísland og al-
þjóðamál vegur þyngst i Stefni
að þessu sinni. Þessi þáttur er
frá janúar síðastliðnum og mót-
ast að vísu af ýmsu, sem þá var
tímabært og hefur 'þe« "““'"a
I ' SS VP„„..
glatað nokkuð gildi sínu, en
margt fróðlegt kemur fram,
einkum um utanrikismál og
hlutdeild Islands í samstarfi
þjóðanna. Þeir, sem ræða sam-
an eru Björn Bjarnason deild-
arstjóri, Styrmir Gunnarsson
ritstjóri og Þráinn Eggertsson
hagfræðingur, en Jón Hákon
Magnússon fréttamaður stýrir
umræðum.
Það er til dæmis uppörvandi
þegar Þráinn Eggertsson lýsir
þvi yfir í upphafi að hann vilji
ekki tala um kreppuástand í
heiminum, heldur stöðnun.
Annars fer mest fyrir þeim
Birni og Styrmi í þættinum.
Spurningu um „detente"
stefnu stórveldanna svarar
Styrmir með því að benda á hve
fólk í lýðræðisrikjum sé fljótt
að gleyma og nægileg reynsla
sé ekki fengin til að unnt sé að
dæma um batnandi sambúð
austurs og vesturs. Styrmir tel-
ur höfuðnauðsyn að efla og
styrkja Atlantshafsbandalagið
vegna þess að við vitum ekkert
hvað gerast muni i Sovétríkjun-
um á næstu árum. Björn segir
að „þvermóðska Sovétríkjanna
gagnvart einstaklingnum“ veki
mest vonbrigði og minnir á
Askenasímálið i því sambandi.
Að dómi Björns eiga Vestur-
lönd að sína tortryggni: „Um
leið og sagt er að það sé að ósk
allra lýðræðisþjóða, að kalda
stríðinu sé lokið, megum við
hins vegar ekki vera það blind-
ir, að við gleymum kalda strið-
inu og við hvaða andstæðing við
eigum í höggi. Sovétmenn skilja
ekki annað en vald. Ef þeir sjá,
að með „detente“-stefnu sinni
takist þeim að grafa undan her-
styrk Vesturlanda, þá fylgja
þeir henni svo lengi sem þeir
telja sig hafa hag af henni“.
Annað athyglisvert efni um
utanríkismál i Stefni er Bylting
eða umbætur? Þættir úr skoð-
unum Herberts Marcuse og
Karls R. Poppers. Meðal þess,
sem þar kemur fram eru eftir-
farandi ummæli Poppers:
„Ótviræð afleiðing byltingar
vinstrihreyfingarinnar yrði, að
við misstum frelsið til að gagn-
rýna og mótmæla“. Þetta er ein
hrikalegasta staðreynd okkar
tima. Við getum reynt að
sporna við henni með því að
snúast öndverð gegn menning-
arfjandsemi úr hvaða átt sem
hún kemur. Vinstri eða hægri
verða marklaus orð i því sam-
bandi.