Morgunblaðið - 29.10.1975, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 29. OKTÖBER 1975
Frumsmíð og fullkomnun
Q Jón Thoroddsen:
□ MAÐUR OG KONA. 5. útg.
□ Helgafell. 1975.
LUNGNABÓLGAN var skæð í
gamla daga og lagði margan í
gröfina fyrir aldur fram. Legð-
ist einhver í lungnabólgu settu
ættingjarnir óðara upp jarðar-
fararsvip. Islenskar bókmennt-
ir mættu senda þessum forna
fjanda háan skaðabótareikning,
til að mynda fyrir þann þriðj-
ung Manns og konu sem Jóni
Thoroddsen tókst aldrei að
ljúka — fyrir hennar skuld.
Jón Thoroddsen samdi bæk-
ur sínar á þeim tímum er skáld-
sagan stóð á hátindi i heimsbók-
menntunum. Fullkomnun
sagna hans — þvi þær eru
vissulega furðulýtalausar ef
hliðsjón er höfð af að þær voru
frumsmíð i islenskum bók-
menntum — stafar meðal
annars af þvi að aðferðirnar
lágu í loftinu,- stórmeistarar
þessarar bókmenntagreinar
voru hvarvetna að ' <st við hið
sama á sama tíma, fyrirmyndir
bókmenntalegs eðlis voru þvi
ærnar þó þær væru ekki bein-
línis nærtækar. Hitt — að vera
hér einn og þurfa ekki að taka
tillit til innlendra keppinauta
veitti honum aftur á móti
frjálsari hendur til að sveigja
formið undir efnið, segja ótæpi-
lega frá því sem i huga bjó. En
efni sagnanna sótti Jón sem
kunnugt er til eigin reynsju og
Bókmenntir
eftir ERLEND
JÖNSSON
kynna sinna af fólki í uppvexti
við Breiðafjörð.
Tvennt er það sem við hljót-
um að undrast í skáldsögum
Jóns Thoroddsen. I fyrsta lagi
hvílík listatök hann hafði á
þessari nýju bókmenntagrein,
hversu bygging sagnanna er litt
aðfinnsluverð miðað við nost-
ursleg vinnubrögð skáldsagna-
höfunda nú á dögum sem senda
að visu frá sér ágæt verk í sam-
ræmi við tíma og fyrirhöfn en
þó ekki betri sögur. I öðru lagi
hversu sögur hans ætla að
reynast sígildar og varanlegar
þó sprottnar séu upp úr þjóð-
félagi gagnóliku okkar.
Unglingar gátu framan af
þessari öld hlegið sig máttlausa
að fyndninni i Heljarslóðar-
orustu Gröndals. En hver skilur
grinið í henni nú? Til þess verð-
ur að gera sér í hugarlund hví-
likur himinvíður munur var á
íslensku bændafólki annars
vegar og kóngafólki í Evrópu
hins vegar á dögum Gröndals.
Öðru máli gegnir um sögur
Jóns Thoroddsens. Þóumhverf-
ið sé það að sönnu öðru vísi en
bæði dreifbýli og þéttbýli nú á
dögum tefur það ekki fyrir
neinum að skilja sögurnar því
þær eru fyrst og fremst frá-
sagnir af mannlegu eðli sem
ekki breytist á einni öld.
Ágirnd séra Sigvalda á sér
margar hliðstæður í nútlman-
um. Skinhelgi Grims meðhjálp-
ara var af sama tagi og stima-
mýkt lágt settra valdastreitu-
manna nú á dögum. Framferði
Finns vinnupilts minnir á að
unglingavandamál voru til fyr-
ir daga Jóns Thoroddsens.
Tilhugalif þeirra Sigrúnar og
Þórarins fór að visu leynna en
svipaður samdráttur pilts og
stúlku myndi fara nú á dögum
en svipuð dæmi gætu þó gerst
enn í dag hvar og hvenær sem
er. Einhverjir mundu kannski
benda á kynjakvist eins og
Hjálmar tudda og þræta fyrir
að slikir kalsprotar spryttu upp
úr mannlifsjarðvegi nútimans.
Og það ber að undirstrika, sem
er auðvitað margtuggin stað-
reynd, að heimilið er annað nú
en þá, hin mannmörgu stór-
heimili með öllum kynslóðun-
um undir. sama þaki, ekki
aðeins húsbændum og börnum
og öfum og ömmum og öðrum
venslamönnum heldur og ann-
ars konar „heimilisfólki" af
ýmsu tagi — fólki sem nú
mundi sumt vera lokað inni á
stofnunum og aldrei verða á
vegi rithöfunda og því ekki
geta orðið persónur í skáld-
Jón Thoroddsen.
sögum — þau eru auðvitað
löngu fyrir bý og spretta líkast
til aldrei upp aftur. Jöfnuður
nútimans skefur líka sérkennin
af sliku fólki hvar sem það er
niður komið; og tiskan steypir
alla í sama móti.
Jón Thoroddsen deildi hverj-
um sitt. Þó látið sé í veðri vaka
að vit Hjálmars sé ekki á marga
fiska leggur höfundurinn hon-
um í munn svo kraftmikið mál
að fáar persónur Manns og
konu verða að lokum minnis-
stæðari.
Og þá er komið að þvi sem má
ef til vill vekja mesta undrun
nú á timum: stilnum. Á honum
hefur Jón Thoroddsen ótvíræð
listatök. Hvernig fór hann að
þvf að ná slíkum tökum á ís-
lensku máli þar sem bók-
menntalegar fyrirmyndir hans
voru erlendar? Þvi er ekki
auðsvarað. Benda má á íslend-
ingasögurnar sem Jón hafði
nokkra hliðsjón af við samning
Manns og konu (fremur en t.d.
Pilts og stúlku). Þjóðsögur
höfðu verið skráðar og gefnar
út milli þess sem hann sendi frá
sér Pilt og stúlku og skrifaði
Mann og konu. Ekki hefur
hann þó lært stórmikið af þeim.
Hlýtur þá að liggja i hlutarins
eðli að munnleg frásagnarlist,
sem stóð þá með meiri blóma en
nú á dögum, hafi átt drjúgan
þátt í innblæstri skáldsins er
hann festi á blað sögur sínar?
Það er ótvíræð list að segja vel
frá í mæltu máli. Og áreiðan-
lega hefur sú list verið meira
ræktuð og langtum framar i
heiðri höfð á dögum Jóns en nú
er. Svo illa sem höfundum
gengur nú að lifa af bókum
sinum mætti geyma i minni að
margur þá greiða fyrrum fyrir
vel sagða sögu — ætli hafi ekki
verið hægt að komast Iang-
leiðina að lifa af þvi þá til jafns
við að skrifa bækur nú? Fjar-
stætt væri þvi að ætla að alþýða
manna hafi ekki gert listrænar
kröfur þegar Maður og kona
var skrifuð fyrir hundrað
árum, hún var gagnrýnandi
sem höfundur hlaut að taka
tillit til. Jón Thoroddsen hefur
þvi vandað vinnubrögð sín eigi
miður en höfundar nú á dögum
þó hann hagaði þeim öðru visi,
„handskrifaði“ (eins og.það er
kallað nú á dögum noti maður
ekki ritvél) á pappir sem þá var
of dýr til að sóa mörgu uppkasti
i ruslakörfu; og hugsaði líklega
minna um „formið" en
Framhald á bls. 31
— Fjárlagaræða
Framhald af bls. 11
Auk þessa skal bent 5. að framlög vegna
rekstrarkostnaðar landhelgisgæslu og löggæslu
innan lands miðast vsð, að þar verði komið á
breytingum, er leiði til aukinnar hagkvæmni og
sparnaðar Er nú unnið að tillögum um þessi
mál.
Tekjur ríkissjóðs
1976
Tekjuáætlun rikissjóðs fyrir árið 1976 er að
venju reist annars vegar á endurskoðaðri áætlun
um tekjur rikissjóðs 1975 og hins vegar á
ákveðnum þjóðhagsforsendum fyrir næsta ár
einkum þeirri, að heildarútgjöld þjóðarinnar
verði ekki rreiri að raunverulegu verðgildi á
næsta ári en nú i ár Raunar bendir margt til
þess, du liemur ætti að miða við lægra útgjalda-
stig en hærra á næsta ári og verður það nú tekið
upp við endanlega afgreiðslu frumvarpsins frá
Alþingi, enda mun þá liggja skýrar fyrir ýmsar
forsendur tekjuáætlunar fyrir næsta ár en nú er
Áætlað er að 1976 verði heildartekjur á
rekstrarreikningi 57 401 mkr samanborið við
49 721 mki I endurskoðaðri tekjuáætlun árs-
ins 1975 og 47 626 mkr i fjárlögum ársins
1 975 Er hér þá reiknað með að fjölskyldubætur
dragist frá tekjuskatti einstaklinga að fullu
Hækkun tekna frá 1975 til 1976 er þvi áætluð
nema 15,4%.
í tekjuáætlun er gert ráð fyrir afnámi 12%
vörugjaldsins og að staðið verði við umsamdar
tollalækkanir
Tekjuskattur skv. frumvarpinu er við það mið-
aður, að skattvísitala hækki um 25% eða í
samræmi við áætlaða meðalhækkun tekna ein-
staklinga til skatts milli áranna 1 974 og 1975
Gert er ráð fyrir, að á næsta ári verði eigi þörf
á sérstakri fjáröflun til Viðlagasjóðs en sem
kúnnugt er tekur Viðlagatrygging íslands senn
til starfa í tekjuáætlun frumvarpsins er gert ráð
fyrir að þau 2%, sem til þessa hafa runnið I
Viðlagasjóð verði framvegis tekjustofn rikis-
sjóðs
Rétt er að vekja á þvi athygli, að lögin um 1 %
sölugjald, sem varið hefur verið til að greiða
niður ollukostnað vegna hitunar íbúðarhúsnæðis
falla úr gildi I febrúarlok 1976 Siðan gjald þetta
kom til hafa miklar hitaveituframkvæmdir átt sér
stað þannig að heil byggðarlög, er áður notuðu
oliu til kyndingar, hafa nú fengið hitaveitu.
Nauðsynlegt er þvi að endurskoða núgildandi
reglur um ráðstöfun tekna af gjaldi þessu svo og
að ákveða um framhald þess, áður en fjárlög eru
afgreidd
Verður nú vikið að helstu tekjuliðum
Persónuskattar. Iðgjöld atvinnurekenda til
almannatrygginga nema í heild 2.079 mkr. og
hækka um 626 mkr. frá fjárlögum 1975 eða
43,1%
Eignarskattar. Tekjur af eignarsköttum eru
áætlaðar 1 022 mkr. eða um 524 mkr nærri
en I fjárlögum 1975. Megin ástæða þessarar
breytingar er sú. að gert er ráð fyrír að við
álagningu eignarskatta verði tekið mið af þeirri
breytingu, er orðið hefur að undanförnu á verð
gildi fasteigna, en fasteignamat til eignaskatts
hefur verið óbreytt slðan 1972
Á vegum yfirfasteignamatsnefndar er nú 1
undirbúningi framreikningur fasteignamats skv
ákvæðum gildandi laga um fasteignamat og-
skráningu, sem vonast er til að taki gildi áramót-
in 1976/1977. Þá er og i undirbúningi I
fjármálaráðuneytinu gerð nýs frumvarps um
skráningu og mat fasteigna, að mestu samhljóða
eldra stjórnarfrumvarpi, sem lagt var fyrir Al-
þingi vorið 1974 en fékkst þá ekki afgreitt
sökum tlmaskorts, en með því frumvarpi er gert
ráð fyrir sifelldri matsstarfsemi og því, að mats-
fjárhæðir endurspegli raunverulegt gangverð
eigna á hverjum tima Verður gerð nánari grein
fyrir þessu máli þegar það kemur til kasta
Alþingis nú á næstunni
Innheimtur tekjuskattur einstaklinga. Á ár-
inu 1976 er tekjuskattur einstaklinga áætlaður
5 600 mkr að frádregnum barnabótum og
persónuafslætti til greiðslu útsvars, en þá er
meðtalin innheimta eftirstöðva frá fyrri árum.
Talið er að innheimtur tekjuskattur einstaklinga I
ár verði 4.350 mkr Þetta er 570 mkr lægri
upphæð en áætlað var i siðustu fjárlögum og
veldur þar mestu um sú breyting á skattalögun-
um, sem gerð var á s.l vori
Tekjuáætlun þessi er m.a á þvl byggð, að
tekjur til skatts hækki um 27% milli áranna
1974 og 1975 og er þá meðtalin 1—2%
fjölgun framteljenda
Áætlaður tekjuskattur félaga reyndist
nokkru hærri í ár en áætlað var eða um 1.200
mkr Búist er við að álagður tekjuskattur félaga
verði minni næsta ár en i ár og er gert ráð fyrir
að hann muni nema 950 mkr. við álagningu en
990 mkr. muni innheimtast og er þá miðað við
áætlaðar eftirstöðvar um næstu aramót
Gjöld af innflutningi hækka um 142 mkr,
frá endurskoðaðri tekjuáætlun ■ ð 1 975 en um
698 mkr frá fjárlögum 197r- Almennar toll-
tekjur eru áætlaðar 10 070 mkr, í ár sem er
aðeins 4% aukning frá fjárlagaáætlun
Gjöld af innflutningi árið 1976 eru áætluð
10 013 mkr Er þá gert ráð fyrir óbreyttu magni
og svipaðri samsetningu innflutnings og var á
árinu 1975 Rýrnun tolltekna vegna samnings
við EFTA og EBE er áætluð um 800 mkr
Verðhækkun á innflutningi er aftur á móti áætl-
uð 9% í krón.um miðað við núverandi gengi.
Áætlað er að innflutningur bifreiða verði
með svipuðum hætti á árinu 1976 og var nú i
ár Innflutningsgjöld af bifreiðum eru talin nema
800 mkr á næsta ári og hækka um 100 mkr
frá endurskoðaðri tekjuáætlun þessa árs Rétt er
að minna á, að innflutningsgjöldin voru hækkuð
í febrúar s I og er gert ráð fyrir óbreyttri
gjaldskrá á næsta ári
Innflutningsgjald af bensfni og gúmmigjald
er áætlað 2.033 mkr á næSta ári i fjárlögum
fyrir árið 1 975 var gjald þetta áætlað 1.830- m
kr Horfur eru á, að innheimtar tekjur af gjaldi
þessu verði svipaðar og áætlað var í fjárlögum.
Við endurskoðun vegaáætlunar á s I sumri var
gert ráð fyrir að benslngjaldið gæfi um 100 m
kr. meira I tekjur en fjárlög gerðu ráð fyrir, en
Ijóst er nú, að sú áætlun mun ekki standast
Skattar af framleiðslu eru taldir nema 299
mkr. á næsta ári þar af nemur álgjald 141 mkr
Við gerð siðustu fjárlaga var gert ráð fyrir að
álgjald næmi 320 mkr Forsendur þeirrar
áætlunar hafa breyst að hluta vegna ástands á
álmarkaði og nú er útlit fyrir, að einungis verði
greitt lágmarksgjald skv. álsamningnum bæði á
þessu ári og þv! næsta. Ljóst er, að tekjur af
álgjaldinu eru mun minni en vonir hafa staðið til
Að undanförnu hafa staðið yfír viðræður við
álfélagið um endurskoðun á framleiðslugjaldinu
Skattaraf seldum vörum og þjónustu. Inn-
heimtur söluskattur í rikissjóð I ár er nú áætlaður
1 6 300 mkr sem er460 mkr lægra en áætlað
var i fjárlögum 1975, en þvi veldur niðurfelling
söluskatts af ýmsum matvælum og af flugfar-
gjöldum innanlands, en lög um þessa skatta-
lækkun voru samþykkt í apríl sl Eins og áður
hefur verið skýrt frá er nú gert ráð fyrir, að 2%
sölugjald til Viðlagasjóðs renni óskert i rikissjóð
frá og með næstu áramótum Miðað við þær
forsendur og aðrar forsendur frumvarpsins um
neyslu er innheimtur söluskattur i ríkissjóð á
næsta ári áætlaður 21.560 mkr
Launaskattur er áætlaður nema 3 050 mkr
á næsta ári og þá miðað við óbreytt kauplag frá
október 1975 ogAábreyttar álagningarreglur í ár
er launaskatturinn áætlaður 2 520 mkr. Hlutur
Byggingarsjóðs af þessari upphæð verður 1.740
mkr á næsta ári en er i ár talinn verða 1416 m
kr Rétt er að vekja athygli á þvi, að til þess að
þessar tölur standist þarf að framlengja gildis-
tlma laga um launaskatt
Rekstrarhagnaður ÁTVR nemur I ár að likind-
um 5.150 mkr. sem er 1 050 mkr hækkun frá
fjárlögum Miðað víð núverandi útsöluverð
óbreytt eru tekjur af þessum stofni áætlaðar
5 900 mkr á næsta ári.
Flugvallargjald skv lögum nr 11 /1975 er
áætlað i ár 225 mkr. Ákvæði laga þessara um
flugvallargjald komu til framkvæmda 1. mai s I.
og gilda til loka febrúar 1976. Gert er ráð fyrir,
að framhald verð: í innheimtu þessa gjalds með
svipuðu fyrirkomulagi og tíðkast i nágrannalönd-
um okkar. Eru tekjur af gjaldi þessu þannig
áætlaðar munu nema 235 mkr. á næsta ári.
Aðrir óbeinir skattar nema um 2 736 mkr
skv. frumvarpinu en eru áætlaðir 2.313 mkr.
nú í ár Bifreiðaskattur er í ár áætlaður 487 m
kr. en 53 7 mkr, á næsta éri skv. vegaáætlun.
Lagt verður fram frumvarp á þessu þingi um
breytingu á þungaskatti þifreiða og verður gerð
nánari grein fyrir þvi, þegar þar að kemur
Unnið er að endurskoðun laga um aukatekjur
ríkissjóðs en gjöld fyrir ýmsa þjónustu, er rikis-
stofnanir láta I té hafa verið óbreytt frá 1 965 og
gjaldaupphæðir, sem í þeim eru tilgreindar, þvi
löngu úreltar
Verðjöfnunargjald raforku er áætlað 715 m
kr á næsta ári miðað við núverandi orkuverð
Hér að framan hefur verið getið helstu skatt-
tekna rikissjóðs en skatttekjur eru samtals um
99% af heildartekjum. Afgangurinn er m a
arðgreiðslur frá rikisfyrirtækjum, sem áætlað er
að hækki nokkuð á næsta ári aðallega vegna
aukinna tekna frá Frihöfninni
Lánsfjárætlun
1976
í næsta mánuði mun rikisstjórnin ganga frá og
leggja fram lánsfjáráætlun fyrir árið 1976
Áætlanagerð þessi á sér nokkurn aðdraganda
Allt frá árinu 1963 hafa að frumkvæði fjármála-
ráðuneytisins verið samdar árlegar fram-
kvæmda- og fjáröflunaráætlanir vegna þeirra
rikisframkvæmda, sem fjármagnaðar eru með
lánsfé Áætlanirnar náðu þó eingöngu til láns-
fjáröflunar til helstu opinberra framkvæmda, en
ekki til annarrar lánastarfsemi, og voru þær
lagðar fram sérstaklega og yfirleitt ekki fyrr en
nokkrir mánuðir voru á árið liðnir, sem um var
fjallað hverju sinni Á þessu varð breyting haust-
ið 1973, er framkvæmda- og fjáröflunaráætlun
fyrir árið 1974 var sameinuð fjárlögum Nú
hefur verið ákveðið að auka þessa áætlanagerð
og semja lánsfjáráætlun fyrir árið 1976, sem
lögð verði fram meðan fjárlagafrumvarp er til
meðferðar, þannig að yfirsýn fáist með skipuleg-
um hætti yfir lánastarfsemina ! landinu á sama
tima og fjárlagaákvarðanir eru teknar
Snemma á árinu 1975 gerðu Seðlabankinn
og viðskiptabankarnir með sér samkomulag um
stöðvun útlánaaukningar frá lokum febrúarmán-
aðar til loka maímánaðar Framkvæmd þessa
samkomulags tókst vel og hefur það slðan verið
framlengt tvisvar sinnum og gildir nú til ára-
móta Sá árangur, sem með þessu móti hef-
ur náðst i stjórn peninga- og lánamála er hinn
mikilvægasti Hann mun þó ekki koma að haldi
nema hemill sé jafnframt hafður á útlánum
fjárfestingarlánasjóða og erlendum lántökum, og
fjármálum hins opinbera: Af þeim sökum hefur
fjármálaráðuneytið á grundvelli samþykktar rlk-
isstjórnarinnar haft frumkvæði að samráði milli
opinberra stofnana á sviði fjármála, peninga- og
lánamála og efnahagsmála, til þess að gera
árlegar lánsfjáráætlanir, þ e heildaryfirlit yfir
þróun lánamarkaðsins innanlands og um heild-
arlántökur erlendis
Hin nýja heildaráætlun um lánamarkaðinn er
umtalsverð framför i islenskri efnahagsmála-
stjórn. Henni er ætlað að samræma starfsemi
allra lánastofnana i landinu og ákveða heildar-
framboð innlends og erlends lánsfjár með hlið-
sjón af þeim útgjöldum þjóðarheildarinnar, sem
stefnt er að, og samræmast jafnvægi í stöðunni
út á við. Ennfremur felur áætlunin í sér skiptingu
lána eftir forgangsröðun þarfa rikissjóðs, rikis-
stofnana, opinberra fyrirtækja, bæjar- og sveitar-
félaga, atvinnufyrirtækja og einkaaðila Með
lánsfjáráætluninni verður stefnan i lánamálum
mótuð hverju sinni fyrir árið, sem fer i hönd, og
frá henni verður ekki hvikað nema ný viðhorf
kalli á formlega endurskoðun
Seðlabanki Islands hefur að ósk fjármálaráðu-
neytisins unnið að þessu verki i samráði við þá
aðila, sem með lánamálin fara og þá, sem gera
áætlanir um framkvæmdir og framleiðslu.
Á hinum miklu verðbólgu- og þenslutímum,
sem undanfarið hafa gengið yfir þjóðina, hefur
umframeftirspurn eftir vörum og þjónustu leitt af
sér vaxandi lánsfjárskort innanlands, sem i sifellt
rikara mæli hefur verið mætt með lántökum
erlendis Afleiðingarnar hafa m a komið fram i
aukinni verðbólgu og gifurlegum viðskiptahalla
við útlönd Jafnframt hefur greiðslubyrðin stór-
lega þyngst, þ.e. afborganir og vextir af lánum i
hlutfalli af útflutningstekjum Horfur eru á, að
greiðslubyrðin muni halda áfram að vaxa á
næstu árum og aukast úr 1 5% i 20% að fjórum
árum liðnum og er þá miðað við aukið aðhald I
erlendum lántökum.
Augljóst er, að farsæl framvinda efnahags-
mála er undir þvi komin, að öruggum tökum
verði komið á lánamáiin. Þar skiptir meginmáli,
a.m k þegar til lengri tima er litið. að útgjöldum
þjóðarinnar sé haldið innan þeirra marka, sem
tekjurnar setja, og verulega sé dregið úr erlend-
um lántökum. Að þessu verður stefnt með
lánsfjáráætluninni.