Morgunblaðið - 03.07.1976, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. JÚLl 1976
15
--T
Vigsla brúará Blöndu hjá Blönduósi 1897.
FORSPJALL:
Þegar við höldum hundrað ára af-
mæli Blönduóskauptúns, á elfurin
Blanda drjúgan hlut að máli, þvi á
þessum stað hefði kauptún aldrei
byggzt ef hún hefði ekki búið því stað
En hvenær mynntist Blanda fyrst við
Ægi? Þeirri spurningu getur enginn
svarað, því upphaf fljótsins í árdaga
þekkir enginn maður Var Blanda
kannski til á hlýindaskeiðinu milli isald-
anna og markaði sér þá braut um
landið, sem hún síðan hefir farið?
Eftir lok síðari ísaldar hörfaði jökull-
inn brátt af öllu láglendi, en íshellan lá
lengi enn á hálendinu og bættust á
fannir hvern vetur Þegar sumarsólin
hellti brennheitum geislum sínum yfir
fsinn og fannbreiðurnar færðist ofur-
vöxtur í elfina Mun vöxtur hennar hafa
verið minnst fjórfaldur við það sem
hún verður nú mest. Tók hún þá trölla-
tökum á björgum og öðrum fyrirstöð-
um og molaði allt smátt, geystist fljótið
ofan dalina allt til sjávar Þá tóku
máttarvöldin i taumana og fólu land-
vættum að stöðva óhemjuna í bili og
láta hana vinna annað þarfara verk en
rífa niður. Brugðust landvættirnar vel
við og sendu mikla skriðu úr fjallinu
austan við dalinn norðan við Þor-
brandsstaði. Var kraftur skriðunnar svo
mikill að hún fyllsti ekki aðeins farveg
árinnar heldur og hljóp langt upp í
ásinn vestan megin. Þar heita nú
Köldukinnarhólar, en skriðan austan
megin árinnar er kölluð Buðlunganes
og er um 300 metra breið, og svo var
hún há að áin myndaði stöðuvatn yfir
allan Langadal og tók hana marga tugi
ára að sverfa niður farveg svo jafn-
streymi yrði. Þá kom i Ijós er vatnið
fjaraði að framburður árinnar hafði
myndað mikið og slétt undirlendi, sem
síðar urðu grasgefin engjalönd bænda
i dalnum
Þegar sólin svellin máði,
sunnanblærinn lék við skaut,
jokulhjálminn geislinn gljáði,
glóðin feldinn niður braut,
feikna vexti fljótið náði
fjötraviðnám landsins þraut.
Allt frá jökla kólgu kinnum,
klauf hún Blanda heiðarvang,
kletta braut að bergsins innum,
byllti jörð í Ægis fang.
Kynngi magnað flóði finnum,
fipa manna yfirgang.
En allt þetta gerðist mörgum öldum
fyrir landnám á íslandi.
HAFNARMÁL:
Elztu sagnir frá komu hafskipa í
Blönduós er að finna í Landnámu en
þar segir, að Ævar Ketilsson helluflaga
hafi siglt knerri sinum norður fyrir
ísland inn Húnaflóa og hafnað i
Blönduósi. Fór Ævar upp með Blöndu
um Langadðl. Nam Ævar land upp frá
Móbergsbrekkum og bjó i Ævars-
skarði Þess er þá og getið i Vatnsdælu
að Eyvindur sörkvir landnámsmaður í
Blöndudal hafi siglt Stiganda, skipi
Ingimundar gamla, frá Noregi til ís-
lands og tekið höfn í Blönduósi
Knerrir landnámsmanna hafa verið
allstór skip og rist djúpt, enda burðar-
mikil eins og Ijóst er af því, að með
þeim fluttust, hverju skipi, tugir
manna, búpeningur, farangur nokkur
og vistir, jafnvel timbur til bygginga
Þetta sýnir ótvirætt að ós Blöndu hefur
verið fyrir tæpum ellefu öldum miklu
opnari, dýpri og vatnsmeiri en síðar
varð, og má um það kenna samvinnu
þeirra Ægis og elfarinnar að skapa nýja
strönd
Frá fyrri öldum eru fáar sagnir um
komu kaupfara i Blönduós, enda brim
tið við ströndina og Ósinn oft ófær.
Þarna er hvorki vík eða vogur né annað
hlé fyrir stórsjóum Húnaflóa. Þó er
h.u.b. einum km. fyrir norðan Blöndu
örlítið vað í norðanveðrum, sem seinna
getur en þar var ströndin stórgrýtt, og
því ekki lendandi meðan ekki var úr
bætt.
Og aldir renna. Húnvetningar sóttu
verzlun sína til Borðeyrar við Hrúta-
fjörð, þ.e.a.s. þeir er bjuggu vestan
Viðidalsár, en búendur í austursveitum
sóttu verzlun i Höfða á Skagaströnd.
Blanda var válynd og oft illskiptin fyrir
þá er bjuggu vestan hennar, komst þar
margur f krappan dans, og fyrir kom,
að sú ferð í kaupstaðinn væri sú hinzta.
í verzlunarferðum voru þó slys öllu
færri en búast mátti við.
Og enn streymdi tíminn fram. Eng-
um kom i hug, svo vitað verði, að setja
verzlun við Blönduós, þar til Ásgeir
Einarsson á Þingeyrum kom til sög-
unnar Ásgeir og Páll i Dæli voru
þingmenn Húnvetninga árið 1875 Þá
báru þeir fram frumv. á Alþingi um
löggildingu verzlunarstaðar við
Blönduós. Þrátt fyrir mikla mótspyrnu
varð frumvarpið að lögum sama ár. Ári
seinna, 1876, byggði Jarowsky Tom-
sen fyrsta verzlunarhúsið á Blönduósi,
á árbakkanum sunnan við Blönduós-
inn. Sama ár flutti Hillebrandt kaup-
maður á Hólanesi verzlun sina til
Blönduóss og setti hús sin innan
Blöndu, á sömu slóðum og Tomsen
mágur hans Nokkrum árum seinna,
árið 1882, hóf Höepfner verzlun á
Blönduósi. Þá voru ibúarnir 48. Kaup-
túnið óx svo hægt og hægt
Eftir fráfall Thomsens kaupmanns
árið 1877 keypti Jóhann Möller verzl
unina og rak hana til dauðadags
1903. Jóh. Möller var mikill athafna-
maður, framfarasinnaður og vinsæll.
Jóh Möller byggði mörg íbúðarhús á
Blönduósi m.a yfir embættismenn, er
fluttust til Blönduóss um 189 7 Og á
margan annan hátt jók hann velmegun
og veg staðarins.
Jóhann Möller undi illa við hafnleys-
ið á Blönduósi og hugði ákveðið til
umbóta, hafði hann tekið eftir að sjólag
var nokkru betra innan við Bolanöf, en
það er klettasnös er gengur nokkuð
fram í sjó norðan við Mógilshvamm.
Eftir nákvæma athugun á sjólagi og
hvernig stefna bryggjunnar myndi bezt
verða, lét hann 1898 byggja 25 metra
langa bryggju fram undan Mógils-
hvammi Bryggjan var traust gerð úr 8
tommu trjám og klætt á með plönkum,
kerin síðan þétt grjótfyllt
Jóhann Möller ætlaði sér að lengja
bryggjuna síðar, ef fé fengist til, en því
miður var sá mikli athafnamaður allur
áður en af því varð. Jóhann Möller dó
árið 1903
Seinna lét sýslufélagið Tengja
bryggjuna með nýjum plankakerum,
sem voru svo óvandlega gerð að þau
biluðu í brimgarði árið 1917 og skal
þess ekki frekar getið, þó undirritaður
kæmi allmikið við sögu endurbygging-
arinnar.
Með hafnarlögum frá 1946 var
kauptúnum falin stjórn hafnarmálanna
á hverjum stað, undir yfirstjórn vita og
hafnarmálastjóra Var þá ekki lengur
beðið Sama ár kaus sveitarstjórn
Blönduóshrepps hafnarnefnd, og var
undirritaður form hennar Þegar lét
nefndin byggja ker á Skagaströnd, 12
x 10 m. Kerið var sett 10 m frá
þáverandi bryggjuhaus, hólfið á milli
var steypt, og fyllt mpð grjóti, og
dekkið steypt. f'
Árið 1953 voru steypt ker á Skaga-
strönd fyrir Blönduóshöfn Næsta sum-
ar voru þau flutt til Blönduóss og
Þryggjan þar lengd með þeim um 20
m. Var þá komið allgott viðlegurúm
fyrir minni millilandaskipin, og þau
notuðu það Þá var steyptur skjólvegg-
ur á norðurkant bryggjunnar, hæstur
við bátaskýlið, því þar bar brimið hæst,
vegna mótstöðunnar við skýlið
Nú var komin aðstaða fyrir olíufélög-
in að dæla olíunni úr skipum sínum við
bryggjuna í geyma á landi, enda
byggðu þau þegar mikla geyma fyrir
bensín og olíur, skammt ofan við
bryggjuna
Allar framkvæmdir við Blönduós-
höfn hafa frá og með 1946 verið
gerðar samkvæmt teikningum og fyrir-
sögn Magnúsar Konráðssonar verk-
fræðings Var samvinna okkar hin
ágætasta sem ég vil þakka
Eftir að ég hætti oddvitastörfum á
Blönduósi, og formennsku hafnar-
nefndar árið 1 958, hefir stjórn þessara
mála verið í höndum Jóns ísbergs
sýslumanns, er unnið hefir að þeim
með áhuga og ágætum
RAFORKUMÁL:
Á allfjölmennum hreppsfundi á
Blönduósi þann 15. febrúar 1930 var
svofelld tillaga frá Steingrími Davíðs-
syni samþykkt i einu hljóði Fundurinn
samþykkir að kjósa þriggja manna
nefnd til að rannsaka skilyrði og undir-
búa rafvirkjun fyrir kauptúnið. í nefnd-
ina voru kjörnir: Steingr. Davíðsson
skólastjóri, Kristófer Kristófersson
gjaldkeri og Friðfinnur Jónsson hrepp-
stjóri.
Blönduósingar höfðu þá um árabil
komizt í nokkra snertingu við þá dýrð-
legu orku, sem lýst gat og hitað hýbýli
manna Lítill Ijósamótor hafði verið
starfræktur frá árinu 1924 vegna
sjúkrahússins og nokkur hús nutu
góðs af. En kauptúnsbúar undu ekki
við svo búið, og því kom fyrrnefnd
tillaga fram og sem fékk almennan
stuðning. Sumum þótti að vísu i mikið
ráðizt á mestu kreppuárum þessarar
aldar, og vist horfði illa um fjáröflun,
en forgöngumennirnir létu ekki hug-
fallast, þeir töldu þessa framkvæmd
eitt bezta bjargráðið, sem og lika
reyndist. Fyrstu undirbúningsnefnd-
inni var Ijóst að Blönduóshreppur einn
hafði ekki fjárhagslegt bolmagn til
þess, en sýslunefnd Austur-
Húnavatnssýslu og samvinnufélögin
hlytu að fást til samstarfs vegna sinna
stofnana á Blönduósi, — vegna sjúkra-
hússins og kvennaskólans annars veg-
ar og hins vegar vegna frystihússins og
margrar annarar starfsemi þá og síðar
Voru því hafnar viðræður um málið við
þessa aðila, en málaleitunin fann litinn
hljómgrunn í fyrstu atrennu.
Síðla þetta sumar, 1932, skoðaði
Jakob Gíslason raforkumálastjóri virkj-
unaraðstöðu þarna við Laxárvatn.
Hann lagði til að leiða vatnið úr norð-
urenda Laxárvatns, en aðeins ofan fyrir
Sauðanestún, virkjunarstöð með tutt-
ugu metra fallhæð Að þessu ráði var
horfið
Um haustið 1932 var rafveitufram-
kvæmdin í heild boðin út, nema að-
færsluskurðurinn frá vatnsenda að inn-
taksþró-þrýstipípu Tilboð gerðu Hösk-
uldur Baldvinsson verkfr., en hann
hafði verið við mælingar á væntanleg-
um raftaugum á Blönduósi, hann bauð
í heildarverkið 146 þús. krónur, en
Stefán Runólfsson bauð kr. 95 þús.
Tilboð Stefáns réð úrslitum um. að
hafizt var handa og byrjað að byggja
rafveituna, því sýslunefnd vildi ekki að
sinni ráðast í verkið, ef það þyrfti að
kosta sem næmi yfir kr 100 þús.
Nokkrir Blönduósingar undir forustu
Kristins Magnússonar kaupmanns
tóku í ákvæðisvinnu að grafa skurðinn
frá Laxárvatni að inntaksþró Sú vinna
var framkvæmd um veturinn 1932 —
'33.
Næsta sumar var rafstöðin byggð
ásamt stíflum í Laxárvatnsós og há-
spennulínur til Blönduóss og lág-
spennulínur um kauptúnið Öllu þessu
var lokið fyrir áramótin 1933—34 og
stöðin sett í gang 1 janúar 1934 Þá
skal þess getiðað nokkur hluti stíflunn-
ar var gerður úr torfi, vegna þess að
tími vannst ekki til að flytja á bátum
eftir Laxárvatni. Sú stífla bilaði í mikl-
um leysingum síðla vetrar en málinu
var bjargað til bráðabirgða með timb-
urbúkkum og sandpokum
Orkustöðin við Sauðanes eins og
hún var venjulega kölluð framleiddi í
fyrstu 240 kw, en var seinna stækkuð í
500 kw. Orkan frá stöðinni var alla tíð
seld svo ódýrt, að íbúar kauptúnsins
og nærliggjandi bæja notuðu orkuna
ekki aðeins til suðu og lýsingar, heldur
einnig til upphitunar íbúðahúsa og
þótti vel gefast og vera ódýrari en
nokkur annar hitagjafi
Helzt svo þar til rafveitur ríkisins illu
heilli yfirtóku nefnda rafstöð og öll
mannvirki hennar, þar með lágspennu-
kerfi um kauptúnið og næstu sveita-
bæi, árið 1951
HAPPAÁRIÐ MIKLA
Árið 1897 bárust sérstök höpp á
veg Blönduóskauptúns, sem þá var
enn á bernskuskeiði, fámennt og fá-
tækt Þetta ár tóku þar búsetu héraðs-
læknir og sýslumaður Jóhann Möller
kaupmaður tók embættismönnunum
með opnum örmum og byggði hús
fyrir báða Þá gerist það og þetta sama
ár, að Hjaltabakkakirkja var tekin nið-
ur, en í stað hennar reist ný kirkja á
Blönduósi Og enn gerðist það þetta
sama ár, að traust og vegleg stál-
grindabrú, sem byggð hafði verið yfir
Blöndu á klöppunum ofan við kauptún-
ið var vígð þetta sumar, að viðstöddum
mannfjölda Páll Ólafsson hreppsstjóri
á Akri orti vigsluljóð er sungin voru við
athöfnina Jóhann Möller hinn mikli
hugsjóna og framkvæmdamaður var
einn aðalhvatamaður að byggingu brú-
arinnar
SAMEINING
KAUPTÚNSHLUTANNA
Þegar samvinnufélögin hófu starf
semi á Blönduósi notuðu þau sé'r þessa
bættu aðstöðu og reistu sin fyrstu
verzlunarhús skammt fyrir innan
Skúlahorn Brátt óx rekstur Kaupfé-
lagsins að miklum mun. Starfsfólk við
verzlunin tók að byggja þarna á sjávar-
bakkanum Þess skal og minnzt, að
Kvennaskóli Húnvetninga hafði verið
fluttur til Blönduóss árið 1901, og
laðaði það enn menn til að byggja
norðan óssins.
Um 1 930 voru ibúarnir á Bakkanum
nær þriðji hluti af ibúum alls kauptúns-
ins. En það gerði gæfumuninn, að sá
hluti var í Engihlíðarhreppi Sá hrepp-
ur hirti tekjurnar af kauptúnshlutanum
en kostuðu engu þar til. Blönduóss-
hreppur varð fyrir nokkrum útgjöldum
vegna ..Bakkans" t d vegna skóla-
göngu barna. Þegar hér var komið
sögu var farið að hreyfa því í hrepps-
nefnd Blönduóshrepps, að nauðsyn
bæri til að sameina kauptúnshlutana í
eitt hreppsfélag Sá er þetta ritar bar
fram tillögu um þetta árið 1932. Til-
lagan fékk góðar undirtektir, en þó ekki
nægilega ákveðnar til þess að hafizt
væri þá þegar handa um nauðsynlegan
undirbúning. Sameiningin varð ekki
framkvæmd nema með lögum frá
Alþingi Leið svo tíminn, málinu haldið
á dagskrá með nokkuð auknum þrýst-
ingi, og skilningur fólksins og ráða-
manna fór vaxandi Og um haustið
1936 var tíminn fullnaður Þá um
haustið ég ætla seint í október, sam-
þykkti hreppsnefnd Blönduósshrepps
einróma, að fá ef kostur væri lög frá
Alþingi Kallaðir voru fleiri áhugamenn
hreppsnefndinni til aðstoðar Fimm
menn voru kosnir í framkvæmdar-
stjórn. Skyldi nefndin kynna sér m.a.
hugi manna á ..Bakkanum" til málsins.
Reyndist svo, að flestir íbúar í kaup-
túnshlutanum norðan Blöndu voru
hlyntir sameiningunni, töldu hana
nauðsynjamál hið mesta. Hinsvegar
mátti búast við harðri mótstöðu
hreppsnefndar Engihlíðarhrepps er
taldi sveitahrepp sinn missa stóran
spón úr aski sínum, sem og var Sókn
og vörn í þessu máli var æðihörð, en
sú saga verður ekki rakin hér. Hinsveg
ar skal geta þess að haustið 1936 var
undirritaður sendur suður til Reykjavík-
ur til að fá frumvarp um sameininguna
borið upp • Alþingi og fékk ég erindi
sem erfiði
í fæstum orðum sagt, þá var frum-
varpið afgreitt sem lög frá Alþingi
1936 Þá var önnur lotan unnin, sú
mikilvægasta. Eftir var að mæta kröf-
um sveitarstjórnar Engihlíðarhrepps og
taka landsspilduna úr Ennislandi eign
arnámi, þvi engin von var um frjálsa
samninga, þó það yrði að sjálfsögðu
reynt Lögin hlutu nú formlega stað
festmgu konungs, og þar til var ekkert
meiriháttar gert í málinu.
Ákveðið var að Hæstiréttur útnefndi
matsnefnd til að meta ef til kæmi
hvorttveggja skaðabæturnar til Engi-
hliðarhrepps og landverðið til bónd
ans, Þorsteins Sigurðssonar i Enni
Einar Arnórsson hæstaréttardómari var
formaður matsnefndarinnar Svo leið
timinn fram á vorið
Síðla sumars 193 7 lézt oddviti
Blönduóshrepps. Þorsteinn Bjarnar-
son, og undirritaður tók við oddvita-
störfum í stað hans
Skaðabótamálum Engihlíðahrepps
og kröfu Ennisbóndans var báðum vís-
að til matsnefndar
Sameiningin var eðlileg og sjálf-
sögð, enda orðið báðum kauptúnshlut
unum til ómetanlegs hagnaðar Um
það vitna nú allar sameiginlegar fram-
kvæmdir í kauptúninu til þessa dags,
og þær sem framundan eru. Nauðsyn
þess að taka svo mikið land eignar-
námi sem gert var árið 1936, var sú
að á þeim tíma gátu íbúarnir ekki
fengið mjólk keypta í sveitinni og urðu
sjálfir að hafa kýr
Þess skal til fróðleiks getið, þó ekki
komi það beint við umrætt mál, er ég
fór suður haustið 1937, þá festi ég til
handa Blönduóshreppi kaup á svokall
aðri Klaustureign, en það voru allar
byggingalóðir svo og tún fyrir neðan
Húnvetningabraut norðan Neðri
brekku Kirkjusjóður átti þessa lands-
spildu Spildan kostaði átta þúsund
krónur og þóttu það góð kaup
Saga þessa máls er miklu lengri en
hér er greind og mjög knökrótt, getur
því átt heima í sögu kauptúnsins en
ekki blaðagrein
Steingrímur Davíðsson:
Nokkrir þættir úr 100 ára
sögu Blönduóskauptúns