Morgunblaðið - 09.07.1976, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 9. JÚLÍ 1976
Prófessor Klaus A. J Jarvineru
Ofnæmissjúkdómar
FRÆÐSLUERINDI FRÁ SAMTÖKUM
ASTMA- OG OFNÆMISSJUKLINGA
Erindi þad srm hér birtist flutti forseti finnsku ofnæmissam-
takanna, prófessor Klaus A.J. Járvinen, á ráðstefnu um „REN
LUFT“, sem haldin var f Ilelsinki s.l. haust. Prófessorinn hefir
vinsamlegast heimilað samtókum okkar birtingarrétt á fyrir-
lestrinum, og er það liður f stefnu félagsins að miðla fræðslu um
astma- og ofnæmissjúkdóm til þeirra, sem Ifða af þeim.
Morgunblaðið hefir verið svo vinsamlegt að taka efni þetta til
birtingar og vonum við að framhald geti orðið á því, er samtök-
um okkar vex fiskur um hrygg. Og enn viljum við hvetja astma-
og ofnæmissjúklinga til þess að ganga f lið með okkur, þvf fleiri
sem við erum þvf öflugri verður starfsemin. Heimilisfangið er:
Samtök astma- og ofnæmissjúklinga, Suðurgötu 10, Reykjavfk.
Magnús Konráðsson form.
Áreynslupróf gert með innöndunartæki
(provokationstest).
HVAÐ ÞÝÐIR OFNÆMI
VIÐ ATVINNUVAL?
Ein af þeim mikilvægustu
ákvörðunum, sem við gerum á
lífsleiðinni, er að velja okkur
atvinnu. Margir ólikir eigin-
leikar skipta miklu máli við
þetta vai, gáfur, hæfileiki til
þess að aðlagast, úthald og
líkamsbygging. Það er ljóst, að
heppnin er einnig með hér.
Þrátt fyrir að mörg störf krefj-
ast mikils af okkur (heilsa og
úthald), þá hefur þessum atrið-
um ekki verið veitt nógu mikil
athygli. Læknirinn sér mjög oft
mistök í þessu sambandi. Ung
manneskja hefur e.t.v. lokið
menntun sinni fyrir eitthvað
ákveðið starf, með mikilli
áreynslu og fórnum. Þegar
svona langt er komið, þá upp-
götvast e.t.v. að viðkomandi
manneskja getur alls ekki
gegnt þessu starfi vegna heilsu
sinnar. Til þess að hindra þetta
verður að gera eftirfarandi:
Þegar við starfsval verður að
taka heilsuástand viðkomandi
með í reikninginn.
Við atvinnuval eru þeir, sem
hafa eiginleika fyrir ofnæmi,
mikið vandamál og allt valið
hlýtur þvi að verða vandasamt.
I því, sem á eftir fer, einbeitum
við okkur að eftirfarandi: Of-
næmissjúkdómar af gerð nr. I
og þá sérstaklega ofnæmissjúk-
dómar í öndunarvegum: astmi,
ofnæmiskvef og ofnæmishósti.
Ef maður veitir þessum sjúk-
dómum ekki næga athygli þeg-
ar velja skal atvinnu, þá getur
það haft alvarlegar afleiðingar.
Við vitum nefnilega, að 1/10 af
íbúunum, eða 460 þús. Finnar
(rúmlega 20 þús. íslendingar),
og það er mikilvægt, hafa meiri
og minni erfðalega eiginleika
fyrir að veikjast af ofnæmis-
sjúkdómum, sem snerta öndun-
arvegi.
HVAÐ ER OFNÆMI
AFGERÐNR. I?
Frumorsakir til ofnæmis eru
nú svo mikið rannsakaðar, að
við vitum nú næstum hvað það
er. Þeir sjúkdómar, sem áður
fyrr voru taldir valda ofnæmi,
eins og t.d. migraine og hug-
sýki, eru nú vandlega rannsak-
aðir. Það sem liggur á bak við
ofnæmi af gerð I eru erfðalegir
eiginleikar, sem stuðla að
snöggri ofnæmissvörun. Þegar
fólk meö þennan eiginleika
kemst í samband við viss, sér-
stök og áður ókunn eggjahvítu-
efni, myndast mikið af „mót-
efnum" (antibodies) í slím-
himnu öndunarýeganna á móti
þessu ókunna eggjahvítuefni,
þ.e.a.s. sérstakt mótefni (í blóði
= immunoglobulin — E). í að-
alatriðum eru það aðeins nokk-
ur sérstök efni, sem svífa í loft-
inu og valda þessari sérstöku
svörun, þ.e.a.s. ryk, sem er auð-
veldlega uppleysanlegt í vatni
og fitu. Það er mikilvægt að
vita, að almennt krefjast þau
'A—2 ára, þ.e.a.s. maður verður
að vera í sambandi við áður-
nefnd eggjahvítuefni í þennan
tíma, áður en þau fara að gefa
einkenni sem ofnæmi. Ef nú
maður, sem er næmur fyrir sér-
stöku eggjahvítuefni, fær þetta
ryk einhvern tíma seinna niður
í öndunarvegi sína, þá bólgnar
hin næma slímhúð upp á 5—10
mínútum nokkuð mikið, úr
slímhimnunni kemur seigt,
glært slim, og um leið getur
orðið samdráttur í sléttu vöðv-
unum. Það er komið undir því,
hvaða hluti öndunarfæranna
verður fyrir þessari svörun,
hvort afleiðingin verður sú, að
viðkomandi fái stíflað nef, of-
næmishósta (bólga í barkakýli
eða efri hluta barkans) eða
astma.
HVERSU OFT Á SÉR
STAÐ OFNÆMI
í ÖNDUNARVEGUM?
Þegar hefur verið getið um
að erfðalegir eiginleikar fyrir
ofnæmi af gerð I séu hjá 10%
af fólki. Það eru oft utanaðkom-
andi áhrif, sem valda því, að
fólk, sem hefur þennan eigin-
leika, veikist með ofnæmi af
gerð I. Núna er gert ráð fyrir,
að um 2% af landsmönnum
með þennan eiginleika, fái
astma. Um það bil 8% eru með
nefstíflu. Það er óhjákvæmilegt
að brjóta þessa prósenttölu nið-
ur, þar sem ofnæmi í öndunar-
vegum byrjar venjulega sem
nefstífla og síðan, eftir að and-
að hefur verið að sér meira og
minna af ryki, verður þetta að
astma.
HVERNIG VEIT
MAÐUR, HVERJIR
OKKAR HAFA
EIGINLEIKA FYRIR
OFNÆMI AFGERÐI?
Við getum sjálf dæmt vissar
kringumstæður og út frá þeim
ályktað, hvort við e.t.v. höfum
einhverjar líkur á að fá ofnæmi
af gerð I. Ef báðir foreldrar
hafa ofnæmi af þessari gerð,
t.d. ofnæmis nefstíflu, astma
eða exem (sem börn mjólkur-
exem, sem unglingar kláðaút-
brot í olnboga og hnésbótum),
getur maður almennt ákveðið,
að 3A hluti þeirra barna, sem
þessir foreldrar eignast, fái eig-
inleika til þess að þróa eigin-
leika af gerð I — „skjót svör-
un“. Hægt er að dæma um,
hvort ofnæmi getur þróazt, þeg-
ar litið er til fyrri sjúkdóma. Ég
ætla nú að telja upp sjúkdóma
eða einkenni, sem merkjast
eiga með punktum. Ef þú færð
yfir 7 punkta i þínum lista, þá
er það trúlegt, að þú hafir eig-
inleika til að mynda ofnæmi af
gerð I.
2ja punkta sjúkdómar
Mjólkurexem sem lítið barn
(2 p.)
Endurtekin, langdregin
nefstífla (2 p.)
Endurtekin hæsi og þurr-
hósti
Sem barn falskur krupp (2
P)-
3ja punkta sjúkdómar
Kláðaútbrot í olnboga og
hnésbótum, sem unglingur
(3 p.)
Endurteknar bólgur í kjálka
og ennisholum (3 p.)
4ra punkta sjúkdómar
Skyndileg hnerraköst vegna
þess að maður andar að sér
dýraryki, frævlum úr heyi
eða einhverjum öðrum
frævlum (4 p.)
Ef polypar í nefi hafa sést og
verið teknir burtu (4 p.)
Öndunarerfiðleikar og hvin-
ur í öndun i sambandi við
nefkvef og áhrif af sérstöku
ryki (4 p.)
Læknir gétur staðfest til-
hneigingu sjúklings til ofnæm-
is af gerð I. Þegar þetta er gert
er nauðsynlegt að greina vel þá
sjúkdóma, sem um er að ræða.
Það má nefna rannsóknastofu-
rannsóknir, sem læknirinn not-
færir sér: Rannsóknir á nef-
slimi og/eða leitun að eosinofil-
um-frumum i slími, sem hóstað
er upp, eosinofil-frumur í blóði,
I og E í blóði, histamin-
provokations-próf, sem gert er
á loftvegum, bronkolyt-pröf
(,,Adrenalin-próf“) o.s.frv.
Það er alltaf nauðsynlegt að
gera fullkomna læknisrann-
sókn á sjúklingum til þess að
útiloka aðra sjúkdóma, sem
hægt er að rugla saman við
ofnæmissjúkdóma eða ofnæm-
issjúkdóma af gerð I. Af þess-
um sjúkdómum má nefna t.d.
hinn svokallaða hjarta-astma,
astmasjúkdóm sjúklinga með
bronkitis o.s.frv.
Það má benda á það hér, að
þegar maður er að greina of-
næmi af gerð I, þá eru ekki
alltaf raunveruleg not af þess-
um svokölluðu húðprófunum.
Jákvæða svörun húðarinnar er
oft hægt að sjá hjá annars al-
gerlega frískum mönnum og
neikvæð svörun útilokar engan
veginn ofnæmi af gerð I. Þessi
húðpróf er hins vegar hægt að
skoða sem hjálpartæki við lei't-
ina að allergenum eðaofnæmis-
völdum, sem sjúklingar með of-
næmi af gerð I hafa orðið of-
næmir fyrir. Áreynslupróf fyr-
irvissum allergenum (provoka-
tions-próf) er mikilvægasta að-
ferðin við leitina að ofnæmis-
völdunum(slímhimnu-próf í
augum, slímhimnu-próf i nefi,
innöndunar-próf) og þessi próf
má styðja með radioimmunolo-
giskum prófum RAST. Bæði
síðast nefndu prófin geta gefið
vísbendingu um, hvort ofnæmi
af gerð I geti verið til staðar.
HVAÐA STÖRF Á SÁ
MAÐUR AÐ FORÐ-
AST, SEM HEFUR
TILHNEIGINGU TIL
OFNÆMIS AF GERÐ I?
Dýrahár (epithel) eru sfcað-
legust þeim, sem hafa ofnæmi I
loftvegum, sérstaklega hið fína
ryk, sem kemur frá dýrum sem
eru klædd pelsum eða fjöðrum.
Langvarandi nálægð við dýra-
hár (anda þeim að sér) — yfir
'á ár —, leiðir nær undantekn-
ingalaust til loftvegarofnæmis
(astma, ofnæmis nefstíflu) hjá
þeim, sem hafa slíka erfanlega
eiginleika. Fólk með ofnæmis-
tilhneigingu af gerð I á ekki að
velja sér ævistarf, þar sem það
er lengi í návist dýrahárs eða
fiðurs. Störf eins og dýraum-
sjónarmaður, refa- eða minka-
hirðir, ökumaður með hesta
o.þ.h., eru þannig ekki heppi-
leg.
Það er ástæða til að benda á,
að þegar talað er um það,
hvernig astma kemur fram, þá
geta það verið mörg skaðvæn-
leg efni. Ef hægt er að útiloka
hluta af ofnæmisrykinu þá get-
ur það hugsazt, að sjúklingur-
inn geti þolað þá hluta ofnæm-
isryksins, sem eftir eru, án þess
að fá hin margumræddu ein-
kenni. Ef t.d. bakari fær þenn-
an svokallaða mjölastma, þá
hefur það sýnt sig, að ef maður
fjarlægir kött eða hund, sem
eru á heimilinu, þá stuðlar það
að þvi að mjölrykið gefur ekki
lengur sömu einkenni. Það er
mjög slæmt eða verra fyrir
mann með tilhneigingu til of-
næmis af gerð I að halda ketti,
hunda og fugla í búrum, en t.d.
að stunda búskap á hreinlegri
og snyrtilegri jörð.
Það eru til mörg störf, þar
sem maður verður fyrir eggja-
hvítuögnurh í loftinu. Ef tekin
eru frá þau störf, þar sem mað-
ur er í snertingu við loðdýra-
feldi, þá nefndi maður einnig
bakara. Það eru til mörg störf í
atvinnuvegum vorum, þar sem
fólk andar að sér eggjahvítu-
efnum. t sápugerðarhúsum
voru enzym eða hvatarnir
gerðu, að fólk fékk oft ofnæmi í
öndunarvegina. Þegar svo hvat-
arnir voru settir í stór korn, þá
hætti þetta ofnæmi, þ.e.a.s.
komizt varð hjá rykmyndun-
inni.
Sá sem nú þjáist af ofnæmi í
öndunarvegum, astma, er nú
enn meira vandamál. Endur-
teknar ofnæmissvaranir, þar
sem öndunarfærin bólgna, gera
slímhimnurnar mjög næmar
fyrir alls konar óhreinindum i
andrúmslofti. Ef það vill svo til,
að t.d. tóbaksreykur slæðist of-
an í þetta fólk, getur pað leitt
til mikillar ertingar í öndunar-
vegum, svo að það er alveg
ómögulegt fyrir það að vera þar
sem aðrir reykja. Sömu verkan-
ir hafa t.d. brennisteinssam-
bönd í lofti, köfnunarefnissam-
bönd, útblástur úr bílum, svita-
meðöl og hárlakk í úða, t.d.
kvef getur valdið öndunarerfið-
leikum hjá fólki meö ofnæmi.
Sérstakt vandamál gera
veirusýkingar í öndunarvegum,
sem svo draga á eftir sér
bakteríusýkingar. Þetta vanda-
mál kemur einmitt svo oft upp í
þessum svokallað „innri
astma", (intrinsic asthma).
Þannig verður þetta fólk að
forðast alla loftmengun, þ.e.a.s.
ekki einungis að forðast eggja-
hvíturykið, sem olli sjúkdómn-
um í upphafi. Þetta ástand
veldur vandamálum, þegar fólk
er að velja sér ævistarf. í tré-
iðnaði er notað formalin, sem
veldur ertingu. Þegar logsoðið
er, myndast ertandi lofttegund-
ir, hjá rekaranum eru notaðir
sterkir úðarar, sem erta öndun-
arvegina, og svona mætti lengi
telja. Mesta vandamálið er þó
tóbaksreykurinn á mörgum
vinnustöðum. Margt fólk með
astma verður oft að fara burtu
úr vinnu vegna þess.
HVAÐÁ AÐGERA?
Það mikilvægasta væri að
tengja lfkamsskoðun læknis við
deildina, sem hefur með að
gera leiðbeiningar um atvinnu-
val. Þarna á að beina sérstakri
athygli að ofnæmissjúkdómum.
Það á umfram allt að veita at-
hygli eiginleikum til ofnæmis
af gerð I og ef það er fyrir
hendi, þá að laga atvinnuvalið
eftir því. Það er náttúrlega aug-
ljóst, að maður verður að segja
manneskju, sem hefur eigin-
leika fyrir ofnæmi af gerð í,
allt um ofnæmi. Það er ekki
nóg að hún finni vinnu, þar sem
hún getur andað að sér rykfríu
lofti, ef hún svo fær sér kött,
hund, fugl í búri eða annað
slíkt, sem svo getur valdið
astma.
Það er ennþá mikið, sem eftir
er að gera, hvað snertir hrein-
leika loftsins á vinnustöðum.
Það myndi skipta miklu máli
fyrir þá, sem hafa astma, ef
hægt væri að hreinsa burtu tó-
baksreykinn frá stöðum, þar
sem fólk hittist. Tóbaksreykur-
inn er sú mesta mengun, sem
finnst í landi voru í dag. Það er
heilmikið eftir að gera þegar
átt er við hreint loft, en þar
leggja nú margir hönd á plóg-
inn. Þegar þessi vandamál eru
leyst, kemur það til með að
skapa mikinn fögnuð hjá fólki
með astma, en fyrir það er
hreint loft hin raunverulega líf-
gjöf. G.B.