Morgunblaðið - 04.08.1976, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. ÁGUST 1976
3
Dr. Trausti Einarsson:
Stjömuhröp
og’ vígahnettir
smástirni og loftsteinar og
hvaða sögu þeir segja um
uppruna sólkerfisins
MEÐALFJARLÆGÐ jarðar frá
sólu er notuð sem fjarlægðar-
eining innan sólkerfisins, og
raunar einnig sem grundvallar-
eining f himingeimnum yfir-
leitt, en hér verður í fyrstu
aðeins rætt um hinn innri hluta
sólkerfisins, að Júpfter við-
bættum. Meðalfjarlægð Mars er
þá 1,5, Júpíters 5,2. En á milli
þessara reikistjarna eru smá-
stirna-brautirnar, f meðalfjar-
lægð 2,8. Það virðist nú orðið
Ijöst að þar sem nú eru smá-
stirnin, mynduðust árla í sögu
sólkerfisins kúlulaga smáhnett-
ir, hver á sinni braut, og virðist
þvermál þeirra hafa Iegið á bil-
inu 200 km til 800 km. Af nú-
verandi dreifingu smástirna-
brautanna, er það hins vegar
Ijóst, að þeim hefur verið raðað,
fyrir aðdráttaráhrif frá Júpí-
ter, en massi hans er 318, þegar
jarðmassinn er notaður sem
eining. Þessi áhrif koma þannig
fram að Júpíter lfður það ekki,
að smástirni hafi 'A eða 'A af
umferðartíma hans, sem er 11,9
ár. Þar eru eyður í smástirna-
beltinu — en svo er samsafn
brautanna nefnt — sem svara
til slfks umferðartíma. Þessi
„önugleiki" Júpfters hófst þeg-
ar er smástirnin voru tilkomin
sem kúlulaga hnettir, og olli
þetta rask brautanna tíðum og
oft æði-hörðum árekstrum milli
hnattanna. Niðurstaðan er sú,
að aðeins fjórir smáhnattanna
hafa enn hnattlögun, sem sé
Ceres, Pallas, Vesta og Júnó, en
hin smástirnin eru hnattbrot af
ýmsum stærðum. Marsferðir
hafa þegar sýnt, með beinni
ljósmyndun, að tunglin tvö sem
ganga um Mars eru svona
hnattbrot, sem honum hefur
tekist að fanga. Hinir upphaf-
legu smástirnahnettir hafa orð-
ið að þola óblfða meðferð. Og
brotin, sem við árekstra, og
bein áhrif Júpíters og Mars (en
massi háns er þó aðeins 0,1)
rata í slík ævintýri, að braut
þeirra nær inn fyrir jarðbraut í
sólnánd, þá kemur það fyrir að
jörðin verður á vegi þeirra, og
þá er ekki að sökum að spyrja.
Langflest brotin sem hitta loft-
hjúp jarðar eru á stærð við
sandkorn. Þau fara með hraða
sem nemur tugum kílómetra á
sekúndu, í gegnum andrúms-
loftið, bráðna við núninginn og
gufa upp og gera vart við sig
með ljósrák, sem kölluð er
stjörnuhrap. Sé um stærri
steina að ræða, verða þeir hvft-
glóandi á yfirborði, og endur-
kast þessarar birtu frá and-
rúmsloftinu sést sem kúlulaga
hjúpur, en aftur úr steininum
stendur hali úr glóandi gösum
og steinmylsnu, sem losnar við
yfirborðshitann. Þegar hitinn
hefur leiðst nokkuð inn í stein-
inn, veldur það misþenslu sem
getur leitt til þess að steinninn
klofni í 2 eða fleiri hluta. Liggi
braut steinsins ofarlega í
þunnu andrúmslofti fer hann
út úr lofthjúpnum aftur. En
liggi brautin neðarlega, eða
stefni blátt áfram á jöfðina
sjálfa, getur hemlun í loftinu
og aðdráttarafl jarðar í fyrra
tilfellinu, valdið falli steinsins
niður á jörð og í seinna tilfell-
inu er það sjálfgefið. Slíkum
loftsteinum hefur verið safnað
saman í tfmanna rás og eru þeir
geymdir á söfnum. Það eru
rannsóknir á þessu efni, sem
eru undirstaða loftsteinafræð-
innar, og það eru þessi gögn,
sem túlkuð eru, þegar menn
reyna að fá rétta mynd af gerð
smáhnattanna áður en þeir
brotnuðu, og af þeirri gerð er
svo ráðið í mundunarsögu þess-
ara smáhnatta. En þetta varpar
aftur ljósi á innri gerð jarðar og
það hvernig jörðin myndaðist.
öll hníga gögnin að því, að við
sjálfa myndun smáhnattanna
eða fljótlega á eftir hafi mynd-
ast í þeim kjarni úr járn-
nikkelblöndu og af sömu
ástæðum hefur samskonar
kjarni myndast i jörðinni. Til-
vera hans er ljós á grundvelli
jarðskjálftafræðinnar, svo og
vegna þess að meðaleðlisþungi
jarðar er um tvöfalt meiri en
eðlisþungi helstu jarðlaga sem
menn þekkja á yfirborði jarðar.
Loftsteinafræðin er mjög þýð-
ingarmikil, þegar reynt skal að
rýna inn í jörðina. Við fyrstu
sýn kemur sú upplýsing loft-
steinafræðinnar mjög á óvart,
að bæði geislavirkt joð (129J)
sem helmingast að magni til á
17 milljón árum, svo og
plútónium (244P) með 80
milljón ára helmingatima, voru
í því efni sem myndaði smá-
stirnin, og þá vafalítið einnig I
jarðarefninu. Þessi efni eru
auðvitað sjálf löngu horfin á
4500 milljón árum, sem liðin
eru frá uppruna sólkerfisins.
En þau hafa skilið eftir sig dótt-
urefni, sem ekki eru geislavirk.
Þarna er þá fingrafaraaðferð
lögreglunnar í nýrri útgáfu.
Hér á jörð eru það eðlisfræð-
ingarnir sem framleiða plútónf-
um, og voru eðlilega nokkuð
drjúgir þegar þeir uppgötvuðu
þetta frumefni, sem gera mátti
úr atómsprengju. En einhverjir
hafa þó orðið fyrri til. Hver
framleiddi þetta plútónfum og
önnur skammæ geislavirk efni
tiltölulega skömmu áður en sól-
kerfið varð til? Þessi efni
myndast djúpt inni i risasólum
við meira en 20 milljón stiga
hita. Þessar risasólir framleiða
sjálfkrafa slfkan innri hita, ef
efnismagn þeirra er um 7—10
faldur sólmassi. En af hinum
hröðu og miklu frumefnabreyt-
ingum, sem verða inni í slíkum
stjörnum, verður þeim svo
bumbult, eða á ögn fræðilegra
máli, jafnvægið í byggingu
þeirra raskast algerlega, á
stjarnfræðilega stuttum tima,
að þær springa hreinlega, og
„innvolsið", allt f gasástandi,
þeytist með geysihraða til allra
átta. Ur svona gasefni sem þá
var orðið kalt hljóta reikistjörn-
ur og smástirni að hafa mynd-
ast, og það með þeim einfalda
hætti, að sólin sjálf gerði þetta
gas rafhlaðið, klauf atómin í
en þá gat sterkt segulsvið sólar
sópað gasinu í hringsnúning
f kringum sól er hún snerist
sjálf. Gasið fékk þannig
nægan hraða til brautargöngu
kring um sól og þurfti þá
ekki lengur á hjálp segul-
sviðsins að halda, eftir að hnett-
ir höfðu orðið til úr þessari
svokölluðu sólþoku.
Sólarljósið klýfur nú atóm í
fareindir f halastjörnuhölum í
3ja eininga fjarlægð. A frum-
skeiði sólar, sem nefnist
Hayashi-skeið, var geislun sólar
allt að 100 sinnum meiri en nú.
Að öðru jöfnu, gat klofning þá
náð 10 sinnum lengra, eða út i
30 eininga fjarlægð. En þetta er
einmitt fjarlægð Neptúnusar.
Þannig kemur stærð sólkerfis-
ins eðlilega út, því smákrilið
Plútó þarf ekki að telja með.
En er það ekki harla mikil
tilviljun, að sólinni standi
svona efni til boða þegar henni
finnst „veður til að skapa“? Nei
hér þarf engin tilviljun að
koma til. Sólstjörnur myndast
nefnilega í hópum upp á eitt-
hvað 1000 stjörnur. En of langt
mál er að fylgja því eftir.
Frumský í geimnum með um
1000-földum sólmassa, liðast í
sundur i álíka marga parta, en
þeir hljóta að verða dálítið mis-
stórir hvað massa snertir. Slatti
fær 10-faldaðan sólmassa og
springa þær stjörnur innan
skamms og á svæði frumskýsins
verður því mikið af gasi með
skammæjum geislavirkum efn-
um. Hver stjarna á svæðinu
sem hefur nægilega geislun og
nægilega sterkt segulsvið,
sveiflar svona gasi f kring um
sig. Efnið i reikistjörnur, sól-
þokur, er þá til reiðu, en út í
það get ég ekki farið í svo
stuttu máli, hvort sérhver slík
sólþoka mundi verða að sól-
kerfi, og enn sfður út í hitt,
hvort f hverju sólkerfi muni
vera reikistjarna, með hæfileg-
um skilyrðum fyrir líf i ein-
hverri mynd.
Ég vil nota þetta tækifæri til
að benda á, að dr. Þorsteinn
Sæmundsson starfsbróðir minn
Framhald á bls. 33
Lokið
við að
fóðra hol-
unavið
Kröfiu
FÖÐRUN nýju borholunnar við
Kröflu lauk um helgina og gekk
það verk framar vonum að þvf er
tsleifur Jónsson forstöðumaður
Jarðborana rfkisins tjáði Morgun-
blaðinu I gær. Borun nýju hol-
unnar, sem er 2000 metra djúp,
hófst fyrir þrem vikum, en s.I.
viku var unnið að þvf að fóðra
holuna.
Isleifur Jónsson sagði, að mjög
vel hefði gengið að bora við
Kröflu að undanförnu og nú væri
verið að undirbúa flutning á stóra
bornum á næsta borunarstað, en
það er skammt frá holunum, sem
boraðar voru á sáðastliðnu ári.
Nýja holan er nokkru neðar í
dældinni við Kröflu í útkanti hita-
svæðisins.
Að sögn Isleifs á árangur af
sfðustu borun eftir að koma í ljós.
Framhald á bls. 38
Bretar
þægir eins
og lömb
TUTTUGU og fimm brezkir tog-
arar voru að veiðum á tslandsmið-
um f gær. Af þeim voru nokkrir
togarar sem höfðu þurft að bfða f
nokkurn tfma til að geta hafið
veiðar og vitað var um tvo togara,
sem voru búnir að bfða f þrjá
sólarhringa. Starfsmenn Land-
helgisgæzlunnar segja, að Bretar
séu þægir eins og lömb og geri
allt til að brjóta ekki samninginn
við tslendinga um veiðar innan
200 mflna fiskveiðilögsögunnar.
Varðskipsmenn hafa gert mikið
af því að skoða vörpur togara og
hefur allt verið í stakasta lagi.
Frá því um áramót hafa þrír
islenzkir togarar verið teknir fyr-
ir að hafa ólögleg veiðarfæri. I
öllum tilfellum hefur verið um of
Framhald á bls. 38
einhverjir og þökkuðu okkur fyr-
ir, en ég svaraði reyndar ekki í
símann. Ég er alltaf hræddur við
að ansa sfma þegar fólk hringir á
útvarpsstöðvar, það er svo oft
fullt fólk sem hringir og biður um
eitthvað, sem ómögulegt er að
verða við eða þá að það hund-
skammar mann fyrir eitthvað,“
sagði Jón Múli.
Jón Múli: „Þetta var skemmtileg
helgi.“
Sigurður Agústsson, Kristjana Jónsdóttir og Erla Pálmadóttir hjá
Umferðarráði. Ljósm. Br.H.
Siguröur Agústsson hjá
„Gekk eins og
„ÞETTA gekk allt eins og í lyga-
sögu,“ sagði Sigurður Agústsson
hjá Umferðarráði, þegar Mbl
spurði hann um samstarf upplýs-
ingatniðstöðvar Umferðarráðs og
lögreglunnar. „Það hefur sýnt
sig“, sagði Sigurður, „að svona
upplýsingaöflun og miðlun f út-
varpi hefur ótvfrætt /gildi. Eg
held að allir geti verið ánægðir
Umferöarráði:
í lygasögu”
þegar verzlunarmannahelgi er
nær þvf slysalaus, eins og f þetta
skipti“.
I upplýsingaþjónustunni unnu
auk Sigurðar, þær Kristjana Jóns-
dóttir og Erla Pálmadóttir frá
Umferðarráði, lögregluvarðstjór-
arnir Arnþór Ingólfsson og Bald-
vin Ottósson, Jón Múli Arnason
Framhald á bls. 38
Sveinn Oddgeirsson, framkv.stj. FÍB:
„Beina útvarpið hafði
ómetanlega þýðingu”
„ÞAÐ var talsvert mikið að gera
hjá viðgerðarbílunum okkar, en
mest voru það sma»rri bilanir,
sem þurfti að eiga við,“ sagði
Sveinn Oddgeirsson fram-
kvæmdastjóri Félags islenzkra
bifreiðaeigenda við Mbl.
,,Eg held að það séu allir sam-
mála um að þetta hafi verið mesta
sómahelgi í alla staði," sagði
Sveinn. Hann sagði að samvinna
þeirra aðila, sem stuðluðu að því
að umferð gengi greiðlega og
Framhald á bls. 38
Starfsmenn Gufunesradíós höfðu mikið að gera við að koma skilaboð-
um áleiðis, og þeim var mikið hrósað fyrir lipurð.