Morgunblaðið - 29.10.1976, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. OKTÓBER 1976
FYRRI HLUTI
EINS og fram kemur f upphafi athugasemda við fjárlaga-
frumvarpið er nú útlit fyrir, að þau meginmarkið, sem
rfkisstjómin hafði sett sér f efnahagsmálum. muni að veru-
legu leyti nást á þessu ári. Þessi markmið voru: Að draga úr
viðskiptahallanum við útlönd, að hægja á hraða verðbólg-
unnar og tryggja fulla atvinnu. Stjórn fjármála rfkisins er
ásamt stjórn peningamála og hóflegri stefnu f launamálum
mikilvægasta tækið til að ná þessum markmiðum. Sá árang-
ur, sem náðst hefur. byggist að miklu leyti á þvf, að á árinu
1976 er allt útlit fyrir að takist að eyða þeim mikla halla,
sem var á rfkisbúskapnum á árunum 1 974 og 1975 og koma
f veg fyrir, að útgjöld rfkisins f hlutfalli við þjóðartekjur héldu
áfram að hækka.
Sá árangur, sem nú hefur náðst f efnahagsmálum, er þó
aðeins áfangi á langri og erfiðri leið. Þótt horfur séu á, að á
árinu takist að koma viðskiptahallanum við útlönd niður f
4% af þjóðarframleiðslunni samanborið við tæplega 12%
1975, sem er betri árangur en við var búist fyrr á árinu, er
hallinn enn mikill og verður að hverfa á næstu árum.
Verðbólgan er enn mun örari en f nágrannalöndum okkar. Á
meðan ekki hefur verið sigrast á viðskiptahalla og verð-
bólgu, er atvinnuástandið heldur ekki tryggt. Það skiptir þvf
meginmáli, að áfram sé stefnt að þeim markmiðum, sem sett
hafa verið, og stjórn fjármála og peningamála sé hagað á
þann hátt, að markmiðunum verði náð. í þvf Ijósi verður að
skoða fjárlagafrumvarpið fyrir árið 1 977.
Við íslendingar eigum ekki einir þjóða f erfiðri glfmu við
viðskiptahalla og verðbólgu. Þessi vandamál hafa verið
meginviðfangsefni vfðast hvar f heiminum á undanförnum
árum, jafnvel í þeim löndum, sem áður höfðu náð mestum
stöðugleika og bestum árangri f stjórn efnahagsmála. Um
skeið, á árinu 1974 og byrjun árs 1975, leit jafnvel út fyrir
að framleiðslusamdrátturinn yrði annað hvort að langri og
alvarlegri kreppu eða lyktaði með nýju verðbólguskeiði, sem
gæti leitt til nýrrar efnahagskreppu. Sem betur fer hefur
ekki tekist svo illa til. Flestum þjóðum heims hefur með
erfiðum aðgerðum tekist að rétta við efnahag sinn, auka
framleiðslu og atvinnu, en draga jafnframt úr verðbólgu og
viðskiptahalla. Nú eru horfur á því, að þjóðarframleiðsla
muni yfirleitt fara vaxandi á næstu árum og atvinnuástand
batnandi, betra jafnvægi muni nást f viðskiptum landa á milli
og verðbólga muni ekki aukast á nýjan leik. í þessum efnum
er þó vandrataður hinn gullni meðalvegur og vfðast hvar rfkir
veruleg verðbólga, auk þess sem erfið greiðslustaða margra
landa er enn mikið áhyggjuefni, og enn eiga mörg lönd við
alvarlegt atvinnuleysi að strfða.
Þróun efnahagsmála á undanförnum árum hefur leitt f Ijós
mikilvægar staðreyndir, sem þeir, er með stjórn efnahags-
mála fara, verða að taka tillit til. Þessar staðreyndir skipta
okkur íslendinga einnig miklu máli og við hljótum að taka
mið af þeim f stjórn okkar eigin mála. í fyrsta lagi virðist ekki
unnt að ná helstu markmiðum f efnahagsmálum svo eitthvað
vari nema takast megi að ná þeim öllum f senn að verulegu
leyti. Það er ekki unnt að tryggja atvinnu til langframa, ef
ekki tekst að vinna bug á viðskiptahallanum og verðbólg-
unni. Á hinn bóginn stoðar Iftið að halda verðbólgu f skefjum
og eyða viðskiptahalla, ef þessum markmiðum verður ekki
náð nema með atvinnuleysi. Þess vegna verður að ná þeirri
samræmingu f stjórn efnahagsmála og þeirri samstöðu á
milli stétta og hagsmunahópa, að komist verði sem næst
ollum þeim efnahagslegu markmiðum, sem stefnt er að. í
öðru lagi er áframhaldandi vöxtur framleiðslu mikilsvert
markmið f efnahagsmálum og svo mun enn verða um langt
skeið. Þótt mönnum séu nú Ijósari en áður ýmsir fylgikvillar
hagvaxtar, og reynt sé að varast þá, verður margvfslegum
þörfum manna og þjóða ekki sinnt nema með tilstyrk
aukinnar framleiðslu. Þessar þarfir, sem enn er ekki sinnt
sem skyldi, eru til staðar f rfkum mæli, jafnvel f þeim
londum, sem lengst eru komin á framfarabraut. Enn meira
máli skiptir þó, að úr fátæktinni f heiminum verður ekki
dregið nema með meiri framleiðslu, ekki aðeins þar sem
fátæktin er við lýði, heldur einnig f velmegunarlöndunum,
sem þá gætu f vaxandi mæli miðlað öðrum af auðlegð sinni.
Eigi vaxandi framleiðsla hins vegar að vera meginmarkmið f
efnahagsmálum eins og verið hefur, verður að halda við lýði
réttum skilyrðum til þeirrar aukningar. Þessi skilyrði eru
ekki síst heilbrigt atvinnulff, þar sem vinnusemi og framtak
fá að njóta sín og eðlileg arðsemi nýtur viðurkenningar. í
þriðja lagi verður að gæta hófs f útgjöldum rfkisins og f
skattlagningu þegnanna. Ekki er unnt að Ifta svo á, að leiðin
til að leysa hvers konar vanda sé að einbeita rfkiskerfinu að
þeim og auka útgjöld rfkisins f þvf skyni. Tilraunir f þessa átt
víða um heim hafa sennilega átt drjúgan þátt f aukinni
verðbólgu undanfarinna ára, án þess að sá árangur hafi
náðst, sem menn höfðu vænst. Það verður því að leita
hagkvæmari og ódýrari leiða, en sffelldrar eflingar rfkis-
valdsins. Það er heldur ekki unnt að Ifta svo á, að stöðugt
megi jafna vaxandi ríkisútgjöld með hækkandi sköttum. í
sumum tilfellum má telja, að f raun geti háir skattar verið
uppspretta verðbólgu auk þess sem þeir kunna að draga úr
vilja manna til starfa og framtaks. Þegar svo er komið, eru
skattamálin á villigötum.
Það er skoðun mfn, að ekki verði hjá þvf komist að taka
tillit til þeirra staðreynda, sem ég nú hefi lýst við mótun
efnahagsstefnu hér á landi og þá ekki sfst við mótun
stefnunnar f fjármálum rfkisins. Það er á þeim grundvelli,
sem unnið hefur verið að undirbúningi þessa frumvarps. Hér
er þó enn aðeins um áfanga að ræða, og eigi varanlegur
árangur að nást er á næstu árum nauðsynlegt að stefna að
vfðtækri endurskoðun og umbótum jafnt f útgjöldum sem f
sköttum. Það er mikilvægt, að unnið sé að þessu af fullri
festu, að leitað sé nýrra og hagkvæmari leiða f þeim
málaflokkum, sem ráða mestu um útgjöld ríkisins og stefnt
sé að réttlátri og hóflegri skattheimtu.
Verulegur bati
Á fyrstu ntu mánuSum ársins hefur þegar komið fram
verulegur bati á jöfnuði rekstrargjalda og rekstrartekna
rtkissjóðs. og eins og ég vtk nánar að hér á eftir standa nú
vonir til, að fjárhagur rtkisins réttist verulega við, þannig að
grynnt verði á skuldum við Seðlabanksnn. Þetta eru mikil
umskipti frá sfðustu tveimur árum. sem hafa verið rfkissjóði
ÁFANGI Á
LANGRI OG
ERFIÐRI LEIÐ
- sagði Matthías Á. Mathiesen, f jármála-
rádherra, í fjárlagaræðu sinni um þann
árangur, sem náðst hefur í efnahagsmálum
erfið. Það leikur ekki vafi á þvf, að rfkisfjármálin f ár hafa átt
sinn þátt f þvf að miðað hefur verulega f jafnvægisátt f
þjóðarbúskapnum. En betur má ef duga skal. Segja má, að
eins og nú árar sé traustur fjárhagur rfkisins enn brýnni en
verið hefur, þar sem viðskiptaárferði hefur nú snúist okkur f
hag á ný. Er þjóðinni nú mikil nauðsyn að nota þessa
hagsbót til þess að styrkja stöðu þjóðarbúsins út á við en
ekki til þess að auka útgjöldin að sinni. Til þess að ná því
marki að rétta stöðu þjóðarbúsins út á við, enn á næsta ári,
þannig að viðskiptahalli næsta árs verði hálfu minni en
verður á þessu ári eða 2—2V?% f stað 4% af þjóðarfram-
leiðslu, verður áfram að treysta stöðu rfkissjóðs. Af þessum
þjóðhagslegu ástæðum en jafnframt af þvf að á ýmsum
sviðum knýja brýnar útgjalda þarfir fast á og nægir hér að
nefna dómsmál, löggæslu og landhelgisgæslu, er f þessu
frumvarpi lagt til að 18% vörugjaldinu verði haldið allt
næsta ár. Hér kemur einnig til að mæta þarf tekjumissi
vegna lækkunar tolla skv. viðskiptasamningum okkar við
önnur rfki eins og ég vfk að hér á eftir. Við rfkjandi aðstæður
í efnahagsmálum tel ég ekki skilyrði til að lækka hið
sérstaka vörugjald og nú rfður á að halda því jafnvægi f
rfkisbúskapnum, sem ætla má að náist nú eftir tvö erfið ár. í
þessu sambandi tel ég rétt að geta þess, að f mörgum
nágrannarfkjum okkar hefur halli á rfkisbúskapnum verið
alvarlegt vandamál að undanförnu og greiðsluhalli á fjárlög-
um miðað við þjóðarframleiðslu varð jafnvel meiri en hér var
á árunum 1974 og 1975. Með þessu er ekki úr því dregið,
að aðhald í rfkisfjármálum er nauðsynlegur liður f baráttunni
við verðbólgu og viðskiptahalla, en það sýnir glöggt, að
hægar er sagt en gert að halda hallalausum fjárlögum, þegar
þjóðartekjur minnka. Tekjur rfkissjóðs dragast að stofni
saman, þegar kaupgeta þjóðarinnar rýrnar, en rfkisútgjöldin
minnka ekki sjálfkrafa að sama skapi og eiga e.t.v. ekki að
gera það til fulls.
Með þennan bakgrunn f huga er hins vegar þeim mun
brýnna, þá betur horfir um þjóðarhag, að treysta stöðu
rfkissjóðs og á þeirri meginskoðun er fjárlagafrumvarpið
reist.
Upplýsingar og
eftirlit með
ríkisfjármálum
Traust stjórn á fjármálum rlkisins byggist m.a. á haldgóð
um og tlmabærum upplýsingum um ýmsa þætti rlkisfjár-
mála, bæði hjá rlkissjóði sjálfum og einstökum stofnunum
og rlkisfyrirtækjum.
Sú nýskipan, sem upp var tekin I byrjun þessa árs, með
gerð áætlana um greiðsluþarfir rlkisstofnana innan fjárlaga
ársins, samtlma bókun og endurskoðun bókhaldsgagna,
ásamt vikulegum samanburði við greiðslur úr rlkissjóði,
hefur leitt til virkari heildarstjórnar rlkisfjármála.
Sú mikla vinna. sem þessu var samfara hjá ríkisbókhald
inu I upphafi þessa árs varð þess valdandi. að ekki tókst að
Ijúka gerð A-hluta rlkisreiknings fyrir þinglausnir. Liggur
rlkisreikningurinn 1975 I heild frammi við fyrstu umræðu
fjárlaga. eins og áður hefur verið.
Telja verður mjög brýnt að flýta uppgjöri rlkisreiknings
þannig að við gerð fjárlaga séu tiltækar upplýsingar um
þróun útgjalda hjá öllum stofnunum og rlkisfyrirtækjum. Nú
I októbermánuði sendi fjármálaráðuneytið ráðuneytum og
stofnunum rlkisins fyrirmæli um. að viðkomandi aðilar gerðu
skil á uppgjöri ársins 1976 eins fljótt og unnt er á árinu
1977, þar sem ákveðið hefur verið, að A- og B-hlutar
rlkisreiknings ársins 1976 skuli birtir eigi slðar en I iok
aprtlmánaðar n.k. Þá hef ég lagt til, að I fjárlagafrumvarpinu
fyrir árið 1978 skuli einnig birtar reikningstölur ársins
1976, og fjárlög 1977, þannig að alþingismenn geti séð á
einum og sama stað þróun útgjalda hjá hinum einstöku
stofnunum og rlkisfyrirtækjum, yfir þriggja ára tlmabil.
Við mat á útgjöldum einstakra stofnana og rlkisfyrirtækja
við undirbúning fjárlagagerðar var höfð hliðsjón af niður
stoðutolum reikningsársins 1975 og þegar heimiluðum út-
gjöldum 1976. Vegna þessara upplýsinga má ætla, að
útgjaldatölur, sem fram koma I frumvarpinu séu raunhæfar.
er.da er það algjör forsenda þess, að hægt sé að nýta fjárlög
sem stjórnunartæki, að heimiluð útgjöld hinna einstöku
stofnana og rlkisfyrirtækja séu raunhæf og I samræmi við þá
starfsemi, sem ákveðin er á hverjum tlma. Fjárveitinganefnd
Alþingis mun að sjálfsögðu fá allar þessar upplýsingar til
nota fyrir störf sln.
Ég hef óskað eftir þvl, að rlkisreikningsnefnd taki til
athugunar hugmyndir um. að breyta framsetningu fjárlaga
og rlkisreiknings. sérstaklega m.t.t. gildis þessara upplýs
inga sem stjómunar- og eftirlitstæki. og jafnframt hvort
núverandi skipting útgjalda eftir tegundum komi að tilætluð-
um notum. Mun fjárveitinganefnd Alþingis, svo og kjörnum
endurskoðendum rlkissjóðs gerð grein fyrir störfum nefndar-
innar, þannig að við undirbúning verks þessa sé unnt að taka
tillít til óska þessara aðila.
Ljóst er, að veigamikill þáttur aukins aðhalds og eftirlits
með útgjöldum rlkisins er það eftirlit, sem rlkisendurskoðun
annast. Sú nýskipun, sem tekin hefur verið upp varðandi
samtlma endurskoðun allra þeirra greiðslugagna. sem greið-
ast hjá rlkisféhirði, er mjög mikilvægt skref I átt til meira
aðhalds I meðferð fjármuna rlkisins. Hins vegar er Ijóst. að
efla þerf til muna þetta eftirlit hjá þeim stofnunum rlkisins,
sem sjálfar annast fjárvörslu. f þessu sambandi telur rlkis-
endurskoðandi. að efla eigi innri endurskoðun hinna stærri
stofnana rikisins, en rlkisendurskoðun annist einkum skipu-
lagningu og umsjón þeirrar endurskoðunar. sem fram fer hjá
hverri stofnun. Hér er um viðamikið verkefni að ræða, sem
þarfnast rækilegs undirbúnings. Ég tel afar nauðsynlegt, að
verkefni þessu sé hraðað eins og kostur er. og stefnt sé að
þessu marki á næstu tveimur til þremur árum.
Ég hefi áður lagt á það áherslu, að ekki má missa sjónar á
þvl, að allur kostnaður af starfsemi opinberra aðila er borinn
sameiginlega af þegnunum, og þvler það skylda þeirra, sem
með stjórn fara á hverjum tlma, að gæta þess að þeim
fjármunum sé varið á sem hagkvæmastan hátt. Sérstaklega
er þetta atriði þýðingarmikið, þar sem opinber rekstur nýtur
ekki sama aðhalds og rekstur einstaklinga og félaga, sem er
háður samkeppni innanlands og utan.
Eins og ég gat um I fjárlagaræðu minni fyrir árið 1976.
taldi ég nauðsynlegt að athugun færi fram á. hvort grund
völlur sé fyrir ýmissi atvinnu- og þjónustustarfsemi, sem hið
opinbera hefur með höndum og hvort það þjóni betur
almannahagsmunum að sú starfsemi skuli vera I höndum
einstaklinga eða félaga þeirra. Ekki hefur verið unnt að
sinna þessu starfi sem skyldi vegna annarra verkefna sem
meiri áhersla hefur verið lögð á I starfsemi ráðuneytisins, en
ábendingar hafa verið gerðar um, að meta þyrfti að nýju,
hvort nauðsynlegt sé að reka á vegum rlkisins sérstaka
skipaútgerð og ferðaskrifstofu, sem ekki sinna öðrum verk-
efnum en einkaaðilar á sama sviði. Samhliða þessum athug-
unum tel ég raunar nauðsynlegt að gerð verði könnun á
starfsemi og rekstri allra rlkisstofnananna. Kannað verði,
hver sé tilgangur með starfi hverrar stofnunar og jafnframt
verði skoðað. á hvern hátt þeim tilgangi sé náð og hvernig
fjármunum. sem löggjafinn ætlar til viðkomandi starfsemi sé
varið. Ekki er ástæða til að taka almenna ákvörðun um það I
eitt skipti fyrir öll. hver skuli vera hlutdeild rfkisins I
atvinnurekstri landsmanna. Ég hef áður gert grein fyrir þvl
og lýst þeirri skoðun minni og leyfi mér að Itreka hana hér,
að rlkið eigi ekki aðild I neins konar atvinnustarfsemi I
landinu I samkeppni við einstaklinga eða félög. sem sinnt
geta þeim störfum á fullnægjandi hátt. heldur láta þeim þau
verkefni eftir.
Ákvarðanir um þessi atriði ætti að taka á grundvelli
könnunar þeirrar, sem ég gat um áðan og aðstæður á
hverjum tlma. En meginstefnan á að vera skýr. Hér er um
yfirgripsmikil verkefni að ræða, sem krefjast samstarfs
margra aðila innan rfkiskerfisins. Ljóst er að vinna verðurað
verkefni þessu I áföngum og nálgast markið með þvl að taka
fyrir á ári hverju ákveðinn fjölda rlkisstofnana. Á næsta ári
mun hafist handa við þetta verkefni, og mun ég fela fjárlaga-
og hagsýslustofnun ásamt rlkisendurskoðun að hafa umsjón
með verkefni þessu.
Áformað var. að starfsmannaskrá rlkisins kæmi út um leið
og fjárlagafrumvarpið, en af ýmsum ástæðum hefur það
dregist nokkuð. Stafar sá dráttur fyrst og fremst af þvl, að
skráin er nú unnin á allt annan og nákvæmari hátt en á
sfðasta ári og reyndist undirbúningsvinnan mun lengri en
búist var við I upphafi. Skráin mun verða afhent þingmönn-
um eftir u.þ.b. vikutlma.
Skráin er nú tölvuunnin og þess má geta, að meðal
nýmæla I skránni er, að öllum stöðum innan rikiskerfisins
hefur verið gefið ákveðið númer. Ætti það að auðvelda að
mun allt eftirlit með hreyfingum á starfsmannahaldi rlkisins
og auk þess gæti skráin komið að notum á ýmsan annan hátt
eins og t.d. við ákvarðanatöku I samningamálum.