Morgunblaðið - 16.08.1977, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. AGUST 1977
Dr. Gunnar Sigurdsson læknir:
Mataræði, kólesteról
og
kransæðasjúkdómar
F/EBI RIKT AF DYRAFITU OG KOLESTEROLI
ERFBIR
OFFITA
HÆKKAB KOLESTEROL I BLOÐI
REYKINGAR r HÆKKABUR BLÓÐÞRÝSTINGUR
sykursýki o.fl.
ÆDAKOLKUN
KRANSÆÐA-
sjÚkdomar
BLOBRASARTRUFLUN I
FÓTUK'OG VIBAR
"’ynd 1: Samverkan margra þatta stuðlar ad myndun
ædakÓlkunar. Einn þessara þÁtta er hækkab
KÓLESTERÓL I BLÓBI, SEM ORSAKAST M.A. AF MIKILLI
NEYZLU METTABRAR FITU.
Frumorsök æðakölkunar er að
verulegu leyti óþekkt ennþá, en
hóprannsóknir, sem gerðar hafa
verið í mörgum löndum á síðustu
tveimur áratugum hafa leitt í ljós,
að viss líkams- og hegðunarein-
kenni einstaklinga auka verulega
líkurnar á, að viðkomandi ein-
staklingur með þessi einkenni fái
siðar æðakölkun og þá sjúkdóma,
sem henni fylgja. Þessi einkenni
hafa verið kölluð áhættuþættir.
Þessum fjölmörgu hóprannsókn-
um ber yfirleitt vel saman um
hverjir séu helztu áhættuþættir
fyrir æðakölkun: hækkaður blóð-
þrýstingur, vindlingareykingar
og hækkað kólesteról í blóði.
Fleiri áhættuþættir hafa einnig
verið greindir, svo sem sykursýki
o.fl. (sjá mynd 1).
í þessari grein verður einkum
fjallað um tengsl mataræðis,
kólesteróls í blóði og æðakölkun-
ar, en talsvert hefur verið rætt
úm ’þessi tengsl að undanförnu í
ræðu og riti og sumt af því verið f
hálfgerðum þjóðsagnastíl. Það
mætti a.m.k. skiljast svo af grein-
um dr. Stefáns Aðalsteinssonar í
Morgunblaðinu nýlega, að þeim
fjölmörgu vísindamönnum, sem
eytt hafa árum í rannsóknir á
orsökum æðakölkunar hefði verið
nær að rýna í íslenzkar þjóðsögur.
Til þess að gera þessum vísinda-
mönnum jafnhátt undir höfði og
islenzkum þjóðsagnahöfundum,
mun ég í grein þessari reyna að
draga saman helztu niðurstöður
þessara rannsókna um tengsl
mataræðis og æðakölkunar.
„Kólesterólkenning-
in“
Kólesteról finnst í blóði hvers
einstaklings og gegnir þar lifs-
nauðsynlegu hlutverki i sam-
bandi við eðlilegan frumuvöxt í
vefjum líkamans ásamt öðru.
Hóprannsóknir hafa sýnt að
meðalkólsterólmagn margra vest-
rænna þjóða er margfalt það, sem
nauðsynlegt er til að sinna þessu
lífsnauðsynlega starfi. Sterkar
líkur benda til að hátt kólesteról-
magn í blóði gegni veigamiklu
hlutverki í myndun æðakölkunar.
Það, sem einkum rennur stoðum
undir þessa kólesterólkenningu,
er m.a. eftirfarandi:
1) Vefjabreytingarnar í veggjum
slagæðanna, sem sjást við æða-
kölkun, einkennast að verulegu
leyti af kólesterólútfellingum.1
Sýnt hefur verið fram á með ým-
iss konar tilraunum, að mest af.
þessu kólesteróli hefur siazt úr1
blóðinu inn í æðaveginn.
2) Unnt er að framkalla æða-
kölkun, svipaðri þeirri, sem
finnst í mannfólkinu, í mörgum
dýrategundum, með því að gefa
dýrunum fæði, sem hækkar
kólesterólið i blóði þeirra. Þeim
mun meiri, sem kólesterólhækk-
unin verður, því meiri verða æða-
breytingarnar og skemmri tíma
tekur að framkalla þær. I öpum
o.fl. dýrategundum hefur einnig
verið sýnt fram á, að þessar æða-
breytingar hverfa að verulegu
leyti, þegar dýrunum hefur að
nýju verið gefið fæði, sem lækkar
kólsterólið aftur í blóði þeirra.
3) Hóprannsóknir, sem gerðar
voru í 7 þjóðlöndum leiddu í ljós
sterka fylgni milli meðalgildis
kólesteróls heilla þjóða og tíðni
kransæðasjúkdóma í þessum
löndum. Þannig fannst hátt
meðalgildi kólsteróls t.d. í Banda-
ríkjunum og Finnlandi, þar sem
hins vegar þjóðir Suður-Evrópu
t.d. ítalíu og Grikklands höfðu
mun lægra meðalgildi af kólster-
óli og kransæðasjúkdómar eru
þar mun fátíðari.
4) Fjölmargar hóprannsóknir i
mörgum löndum, þar sem fylgzt
hefur verið með stórum hópi
fólks allt að 20 ár, hafa þráfald-
lega sýnt, að áhættan á kransæða-
sjúkdómum stendur i beinu hlut-
falli við kólsterólgildi viðkomandi
einstaklinga. Þannig er miðaldra
karlmönnum með kólesterólgildi
ofan við 260 mg/dl tvisvar til
þrisvar sinnum hættara við að fá
einkenni um kransæðasjúkdóm
innan 5—10 ára en þeim, sem
hafa kólesterólgildi neðan við 220
(samanber mynd 2). Til saman-
burðar má geta þess, að sam-
kvæmt rannsókn Hjartaverndar
hafa nær 40% miðaldra islenzkra
karlmanna kólesterólgildi ofan
við 260.
Tengsl mataræðis og
kólesteróls í blóði.
Kólesterólgildi einstaklinga
ákvarðast bæði af erfðum og um-
hverfisþáttum. Sterkustu um-
hverfisþættirnir eru sametning
fæðisins og að mínna marki
líkamsþyngd. Þannig hafa mann-
eldisrannsóknir glögglega leitt í
Ijós:
1) Unnt er að hækka kólester-
ólgildi einstaklinga með því að
gefa viðkomandi fæðu, sem er
auðug af mettaöri dýrafitu og
kólesteróli, en hins vegar er unnt
að lækka kólesterólgildi flestra
um 15—25% með því að minnka
neyzlu á mettaðri fitu og gefa í
staðinn að nokkru leyti ómettaða
fitu, svo sem finnst í vissum teg-
undum jurtaolíu og jurtasmjörlik-
is.
2) Sterk fylgni er milli meðal-
neyzlu flestra þjóða af mettaðri
fitu og meðalgildis kólesteróls í
blóði. Hins vegar hefur slik fylgni
ekki verið staðfest milli neyzlu
hvers einstaklings og kólesteról-
gildis hans. Líklegasta skýringin
á þessum mismun er talin vera sú,
að mjög erfitt hefur reynzt að
gera nákvæma úttekt á neyzlu
hvers einstaklings yfir nógu lang-
an tíma, en þessi ónákvæmni
komi ekki að sök, þegar nógu
margir einstaklingar í hóp séu
kannaðir.
3) Nokkur fylgni er milli
líkamsþyngdar og kólesteróls í
blóði og við megrun lækkar
kólesteról að jafnaði nokkuð.
Niðurstöður þessara rannsókna
varðandi samsetningu mataræðis-
ins hafa þvi verið, að það sé eink-
um neyzlan á mettaðri dýra fitu,
svo sem úr feitu kjöti og feitum
mjóikurafurðum, sem ákvarði
kólesterólgildið í blóði. Kólsteról-
ið I fæðunni, sem einkum finnst í
eggjarauðu, innmat og í minna
mæli i kjöti og feitum mjólkur-
afurðum, gegnir einnig hlutverki
í ákvörðun kólesterólsins í blóð-
inu en í minna mæli en mettuð
fita. Fjölómettuð fita eins og í
vissum jurtaafurðum, oliu og
smjörlíki, stuðlar hins vegar að
lækkun kólesteróls i blóði. Svör-
un einstaklinganna er hins vegar
mismunandi og ákvarðast m.a.
verulega af erfðum. Flestar þess-
ara rannsókna hafa sýnt, að
neyzla kolvetna- og eggjahvítu-
efna hefur út af fyrir sig óveruleg
áhrif á kólesterólgildið nema að
því leyti, að ofneyzla leiði til of-
fitu, sem stuðlar að hækkuðu
kólesteróli. Áhrif kliðis á
kólestarólbúskapinn er enn til
rannsóknar.
tslenzkt mataræði og
kólesterólgildi í ís-
lendingum:
Rannsókn Hjartaverndar sýndi,
að meðalgildi miðaldra íslenzkra
karlmanna var um 255 mg/dl.,
sem er með þvi hæsta sem gerist
með nokkurri þjóð. Hvað veldur
þessu háa kólesteróigildi?
Könnun sem gerð var á matar-
æði hóps Reykvíkinga og Arnes-
inga fyrir fáeinum árum benti til
þess að yfir 40% af heildarorku-
magni fæðisins væri fengið úr
fitu og er þessi hundraðshluti sizt
minni en meðal þeirra vestrænna
þjóða, sem hafa hátt meðalgildi
kólesteróls. Rannsókn Hjarta-
verndar hefur og staðfest, að of-
fita er mjög almenn á Islandi. En
eins og áður er getið ráða þessir
þættir, fituneyzla og offita, miklu
um kólesterólgildið, og því verður
að teljast líklegt að þessir þættir
valdi miklu um hið háa meðal-
gildi kólesteróls í Islendingum.
Er unnt að draga úr
tíðni kransæðasjúk-
dóma?
Aðurnefndir áhættuþættir eru
einkum taldir vera orsakavaldur
að æðakölkun i fólki, sem fær
sjúkdómseinkenni fyrir sextiu og
fimm ára aldur. Þess vegna hefur
verið talið líklegt, að með þvi að
minnka áhættuþætti þessa fólks
nógu snemma á ævinni, t.d. með
því að minnka reykingar, lækka
blóðþrýsting þess og kólesteról,
mætti hindra eða tefja fyrir, að
einstaklingar með þessa áhættu-
þætti fengju æðakölkun. 1 þessu
skyni hafa verið gerðar nokkrar
tilraunir á hópum fólks, þar sem
einum hópnum hefur verið ráð-
lagt mataræði, sem lækkaði
kólesteról þeirra, en annar hópur
hefur haldið áfram á sinu fyrra
mataræði. Hópunum hefur síðan
verið fylgt eftir I nokkur ár og
samanburður gerður á fjölda

^ s:
C3
M « o
200
150
100
50-
ÍiYND 2:
en 220 275 en 300
KÓLESTERÓLGfLDI, ClÓD, MG/DL
Synir hvernig tiðni kransæbasjúkdóma
í MIÐALDRA KARLMONNUM FER VAXANDI MEÐ
HÆKKUDU KOLESTERÓLI I BLODI.
(Tekið Ór EANDARÍSKU HÓPF.ANNSÓKNUNUM
IÍATIONAL POOLING PROJECT) .
200
150
100
0 12 3
Fjöldi áhættu.þátta til STAÐAR
Iíynd 3: SÝNIR samverkanir ahættuþattanna þriggja,
hækkabs kólesteróls, hækkabs blóbþrystings
OG reykinga í orsok kransæðasjúkdóma.
(Tekib úr bandarÍsku hÓPRANNSOKNUNUM
IJatioNal Pooling Project).