Morgunblaðið - 27.10.1977, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. OKTÓBER 1977
Bókmenntir — Listir — Bókmenntir — Listir — Bókmenntir — Listir — Bókmennt
Fyrri hluti: Fjörutíu ára formyrkvun
Þegar ég dag eftir dag sá og
heyröi í fjölmiðlum skýrt frá
glæsiför hins íslenzka forsætis-
ráðherra um Sovétríkin og las
um svipað leyti þýðingu á
viðtali Wladimirs Bukovskys
við franska bláðið Express,
hvarflaði hugur minn aftur og
aftur að bók minni Gróður og
sandfok og þeim fjölda blaða-
greina, sem ég skrifaði um
árabil út af ástandi og horfum
austur í Ráðstjórnarríkjunum.
Með þessum skrifum mínum
bakaði ég mér heiftarlega rógs-
herferð og jafnvel þrjár líkams-
árásir af liði þeirra furðu
mörgu sem trúðu þvr, þrátt
fyrir öll óhrekjanleg rök, að
hinn rauði logi i austri boðaði
uppkomu röðuls réttlætis,
friðar, bræðralags og allt að því
himnaríkis hér á okkar blóði-
drifnu jörðu. Hörmulegast þótti
mér, að meðal hinna blindu
trúmanna skyldu vera fremstir
í flokki einmitt ýmsir þeirra
manna sem einna mest eiga
er fram komu eftir 1930, Steinn
Steinarr, sem rekinn hafði
verið svo rækilega úr Kommún-
istaflokknum 1934, að karl og
kona úr trúasta forustuliðinu
hrintu honum ofan brattan
stiga, en var samt talinn mikill
vinur Sovétríkjanna, brá sér
þangað og var heldur betur ber-
orður, þegar heim kom. Það
voru svo ekki nema fáir útvald-
ir sem aðspurðir voguðu að
segja sig sitja við sama keip, og
þá kom til mín í bókafulltrúa-
skrifstofuna það
kommúnistíska góðskáld, sem
gerði tilraun til að berja mig
með króstaf það herrans ár
1944. Að loknum kveðjum,
mælti skáldið fyrst orða: „Nú
ert þú víst ánægður.“ Ég
svaraði að vissulega væri ég
ánægður með það, að nú hefði
áþreifanlega sýnt sig, að skrif
min hefðu verið af þeim rótum
runnin, að ég mæti að jöfnu,
hvort böðulshöndin væri brún
eða rauð, en ég leyfði mér að
skáldsins, sem segir svo um
hinn áður tilbeðna Stalín:
„Kommúnistum trúði hann
aldrei. Það er erfitt að finna í
samanlögðum æviferli hans
nokkurt dæmi þess að hann
hafi treyst nokkrum manni,
utan einum og aðeins einum. Sá
maður var Adolf Hitler." Stór-
skáldið sagði og meðal annars,
að valdhafar þeirra Ianda, þar
sem bylting hafi verið fram-
kvæmd, stjórni „eftir bókum,
sem voru skrifaðar af spak-
vitrum Þjóðverjum og Gyðing-
um með skegg á öldinni sem
leið, sumir þeirra eins og Hegel
frá sautján hundruð og súrkál."
Siðan hafa borizt frá Rússlandi
sem og raunar hverju því ríki,
þar sem einræðisherrar eða
fámennar einræðisklíkur eru
ráðandi, óyggjandi vitnisburðir
um fangelsanir, morð eða ein-
hvers konar ofbeldisaðgerðir,
sem orðið hafa hlutskipti gagn-
rýninna sannleiksunnenda og
þá ekki sízt skálda og annarra
Bókmennflr
eftir GUÐMUND
G, HAGALÍN
Guðmundur G. Hagalfn
99
Þar rauður loginn brann
99
undir því, að þeir njóti frelsis
til að birta skoðanir sínar og
velja og forma viðfangsefni sín
í rituðu máli í samræmi við
samvizku sína og réttlætis-
kennd, svo framarlega sem þeir
virtu almennar leikreglur
hvers lýðræðislegs þjóðfélags.
Svo kom þar, að Stalin
sálaðist, og þremur árum síðar
varð kunn hin stórorða ræða
Krustjovs um stórglæpi Stalíns.
Síðar á því ári varð andbylting í
Ungverjalandi, sem Rússar
kæfðu í eldi og blóði. Sama ár
bar það svo til' tíðinda hér á
landi, að það ljóðskál, sem þá
var orðið mest virt allra skálda
efast um, að hann hefði verið
bjartsýnni á það en ég að
órannsökuðu máli, að í Ráð-
stjórnarríkjunum yrði í náinni
framtíð ekki paradís, svo kröfu-
harður og óraunsær hefði ég
- ekki verið, en þjóðfelag, sem i
verki stefndi auðsjáanlega að
jafnrétti, bræðralagi og
hugsana- og skoðanafrelsi
hvers einstaklings. Ég segi ekki
fleira af því, sem okkur fór á
milli, en með okkur tókst nú
sönn vinátta, byggð á tiltrú til
mannkosta og góðs vilja til
þjóðfélagslegra umbóta. Nokkr-
um árum síðar kom svo hið
berorða játningarrit Nóbels-
andans manna. Samt hefur hér
á landi þótt hæfa, að „skáld,
sem ætla sér nokkra framtíð“
— svo sem hinn stórgáfaði trú-
maður Kristinn Andrésson
orðaði það nítján hundruð og
„súrkál“, kryddi Ijóð sín með
einhverju, sem sýni byltingar-
sinnaða afstöðu, en oft kemur
fram í annars tærri lýrik eins
og fjandinn úr sauðarleggnum.
Eitt af hinum yngri skaldum,
sem veigur er í víkur vissulega
markvisst í eftirfarandi ljóðlín-
um að þessu fyrirbrigði og
telur, að sýndarmennskan sé
orðin ýmsum svo töm, að hún
verði jafnvel þar ráðandi sem
heit reiði og einlægur harmur
ætti að vera ríkjandi:
„Blöd og útvarp flytja okkur fregnir
af þjóðarmorðunum
og nú ber öllum skylda til hluttekningar.
Svo við rífum úr okkur hjörtun,
hengjum þau utaná okkur
eins og heiðursmerki
og reikum úti gðða stund..
Fyrir nokkrum. árum heyrði
ég miðaldra skáldkonu lesa ljóð
eftir sjálfa sig á samkomu. Hún
flutti ljóðin vel og smekklega,
og þau voru ljóðræn, sum
snotur, önnur beinlínis falleg.
En í einu þeirra er þess svo allt
í einu getið, að á veggnum
heima í stofu skáldkonunnar
hangi myndir af Marx, Lenin og
Maó, og ekki var fyrir nokkrum
árum óalgengt að rekast á Viet-
nam í ljóðum, þar sem það átti
ekki frekar við en í „Gamla
Nóa“ eða „Afi minn fór á
honum Rauð“.
Ég tel mig hafa sýnt það í
ritdómum og greinum um bók-
menntir, sem og í erindum
þeim, sem ég flutti í Háskóla
Islands, að ég met ljóð jafnt,
hvort sem þau eru rímuð eða
órimuð eða hvaða skoðanir, sem
skaldin hafa á þjóðfélags-
málum. En ég legg áherzlu á, að
skáldum beri að velja sér það
form, sem fullnægi bezt hæfi-
leikum þeirra til túlkunar
tilfinningum sínum, og ég er
sannfærður um, að þeim sé
bæði skylt og hollast að líta
ekki viðhorf sin mótast af áleit-
inni tízku eða sefjandi áróðri,
sem skírskotar lævíslega til
þeirra viðkvæma hjarta í
annarlegum tilgangi. Og þess
mættu islenzk skáld minnast,
að þó að þau finni til með þjóð-
um vítt um veröld og tjái reiði
sína og samúð í ljóði, sem raun-
verulega sé runnið undan
hjartarótum þeirra, þá er þess
ekki síður þörf í þeirra eigin
landi, að þau stuðli fyrst og
fremst að því, að það megi
verða að sannleika, sem fram
kemur i þessum ljóðlinum
snillingsins Snorra Hjartar-
sonar:
„Fegurð og góðvild
þetta tvennt og eitt
hvað er umkomulausara
í rangsnúnum heimi.
Og þó mest af öllu
og mun lifa allt.“
Nóbelsskáld þessar árs sagði i
viðtali, að enginn skáldskapur
yrði til án mannúðar, og sú varð
niðurstaða Jóhannesar skálds
úr Kötlum, þá er hann hafði
þurft að líða vonbrigði, sem
slíkum tilfinninga- og hug-
sjónamanni voru ólýsanlega
Framhald á bls. 27
Theódór
Friðriksson
Theódór Friðriksson: 1 VER-
UM I—II. 729 bls. Helgafell.
Rvfk, 1977.
FÁTÆKUR sjómaður, sem hef-
ur hvorki notið skólamenntun-
ar né teljandi sjálfsmenntunar,
á fyrir ómegð að sjá, oftast
fjarri heimili í leit að stopulli
vinnu, tekur að setja saman
skáldsögur og það á þeim tíma
er íslensk skáldsagnaritun var
enn á frumstigi og telja mátti
alla íslenska skáldsagnahöf-
unda á fingrum sér, allt frá
upphafi. Bækur þessa sriauða
ómagamanns hlutu sæmilegar
viðtökur en öfluðu höfundinum
hvorki fjár né frama. Ævi
Theódórs Friðrikssonar hélt
áfram að líða við strit og alls-
leysi. A efri árum gat hann þó
gefið sér tíma til að skrá ævi-
sögu sína, í verum, sem út kom
1941. Theódór var þá hálfsjöt-
ugur.
í verum þótti slíkt ágætis-
verk að menn gátu tæpast unnt
Theódóri alls heiðursins af svo
merkilegu ritverki en eignuðu
umsjónarmanni útgáfunnar,
Arnóri Sigurjónssyni, bróður-
partinn af sómanum. Arnór bar
það til baka og nú mun enginn
bera brigður á að Theódór hafi
sjálfur samið sína ævisögu.
Benda má á ýmis dæmi þess
að höfundur sendi frá sér mörg
þokkaleg verk en svo eitt eða
tvö sem bera af. Jafnvel
Nóbelsskáld skrifa misvel.
Ævisaga Theódórs Friðriksson-
ar er úrvalsbókmenntir. Hún er
skaparbasli við svo frUmstæð
skilyrði að nútíðarfólki mundi
hrjósa hugur við. Hún lýsir líf-
inu í verstöðvunum eins og því
var lifað í tíð árabátanna og
síðan breytingunum til stærri
skipa, meiri afla og stórbrotn-
ari umsvifa. Síðustu árin sem
Theódór vann í verstöðvum,
hafði mikil breyting orðið frá
því er hann byrjaði að vinna
fyrir sér, ungur piltur. En þá
má ætla »að hann hafi kunnað
flest handtök, sem að gagni
máttu koma um hans daga,«
eins og K.K. orðar það í kápu-
auglýsingu með þessari útgáfu.
Hinir breyttu atvinnuhættir
urðu Theódóri óbein hvatning
til ritstarfa. Það lá i hlutarins
eðli að maður, sem lifað hafði
íverum
vel og skipulega samin og á
góðu máli. Hún er vafningalaus
og hvergi langdregin. Hún
felur í sér margháttaða þjóðlífs-
lýsing. Þó sögð sé saga eins
manns er saga hans svo dæmi-
gerð fyrir fjölda annarra á
sama tíma að gildi hennar
verður víðtækt í þjóðfræðileg-
um skilningi. Hún lýsir ýtar-
lega kjörum almúgafólks á
seinni hluta nítjándu aldar,
striti þess og öryggisleysi, úr-
ræðum til lífsbjargar og sifelld-
um fangbrögðum við náttúr-
una. Hún lýsir hugarheimi
barns og unglings sem elst upp
við fornar og rótgrónar lífs-
venjur og hefur ekki fyrir aug-
um aðra lifnaðarhætti en þá
sem tíðkast höfðu um aldir. Þá
var ófyrirséð hvaða breytingum
þeir mundu taka i náinni fram-
tíð. Hún lýsir tilhugalifi ungs
fólks, heimilisstofnun og bú-
jafnerilsömu og tilbreytinga-
ríku lífi og Theódór, hlyti að
hafa frá mörgu að segja. Theó-
dór reyndi að láta baslið ekki
smækka sig og þrátt fyrir bág
kjör reyndi hann að njóta lífs-
ins.
1 verum er saga lífsglaðs
manns sem fékk talsvert út úr
ævinni þrátt fyrir allt. Theódór
hafði gaman af að kynnast
fólki. Hann var hvorki svo sjálf-
hverfur né tilfinningasamur að
hann gæti ekki jafnan lagt hlut-
lægt mat á orð og gerðir ann-
afra. Hann fylgdist með um-
hverfinu af vökulum áhuga ög
festi það trúverðuglega í minni.
Undirritaður þekkir engan sem
hann lýsir í bókinni, enda eru
þeír nú mjög teknir að týna
tölunni, getur því ekki dæmt
um hversu réttar eða réttlátar
mannlýsingar hans eru: Hitt
dylst ekki að þær eru — frá
almennu sjónarmiði séð —
sannar, koma heim og sarnan
við raunveruleikann og mann-
legt eðli eins og það birtist á
öllum tímum, þrátt fyrir breyti-
legar ytri aðstæður. Ævisaga
Theódórs er því góður skáld-
skapur i þess orðs bestu merk-
ingu.
Ef íslenska þjóðin á fyrir
höndum langlifi í landinu er
sennilegt að hún geymi sér
lengi í minni timabil það sem
ævi Theódórs spannar og þá um
leið þær bókmenntir sem þykja
munu gefa gleggsta hugmynd
um timabilið, þar með talda
þessa ævisögu. Theódór fædd-
ist 1876, tveim árum eftir að
íslendingar fengu stjórnarskrá
og fjárforræði. Hann ólst upp i
harðindunum miklu á siðustu
áratugum nitjándu aldar, hin-
um mestu á seinni öldum.
Vesturheimsferðir stóðu þá
með hvað mestum þunga. Faðir
Theódórs bjó skuldlausu búi
þegar sagan hefst en seldi og
ákvað vesturför. En þeir flutn-
ingar fórust fyrir og fjölskyld-
unni tókst ekki að endurheimta
það sem hún hafði látið. Vestur-
heimsferðirnar fólu í sér fleira
en að fólk horfði á eftir vinum
og venslamönnum. Þær ollu
hugarfarsbreytingu sem hafði
gagnger og varanleg áhrif á líf
þeirra sem heima sátu. Unga
fólkið, sem tók að þeytast á
milli landshluta í leit að at-
vinnu, var í og með að leita
einhvers fleira sem það gerði
sér þó tæpast grein fyrir hvað
var. Þeir huglægu átthagafjötr-
ar, sem njörvað höfðu fyrri
kynslóðir við þúfuna, voru
brostnir. Unga fólkið gerði sér i
hugarlund að lífið væri betra
annars staðar, það vildi kynnast
heiminum, ef ekki handan hafs-
ins þá að minnsta kosfi hinum
megin við fjallið. Fáir hafa lýst
þeirri leit að fyrirheitna land-
inu betur en Þórbergur í is-
lenskum aðli. Theódór var rösk-
um áratug eldri en Þórbergur.
Auk þess féll líf hans í allt
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÖNSSON
annan farveg þar sem hann
hélt sig í verstöðvum, vann
hörðum höndum og samneytti
nánast eingöngu erfiðisfólki en
Þórbergur sat við mennta-
brunna höfuðstaðarins, hélt sig
mest í hópi sinna lika: skáld-
lega þenkjandi félaga og erfið-
aði ekki meira en nauðsyn
krafði. Eigi að siður eru sögur
beggja sambærilegar og um
sumt Iíkar. Enda tóku ekki aðr-
ir betur bók Theódórs þegar
hún kom út — sú athygli sem
Þórbergur vakti á henni hefur
örugglega greitt götu hennar og
Theódórs til verðugrar viður-
kenningar.
Þórbergur skrifaði um hana
langan og ýtarlegan ritdóm í
Tímarit Máls og menningar þar
sem hann taldi að Theódóri
yrði ekki »skipað í fylkingu
venjulegra æfisöguritara. Hann
vill vera listamaður í frásögn,
og það er hann á köflum. Saga
hans er ekki rituð í stíl við
æfikróníkur einsog sögur
þeirra Sigurðar frá Balaskarði
og Jóns Indíafara og siðarihluti
æfisögu Jóns Steingrímssonar.
Hún er miklu fremur hugsuð í
líkingu við listrænar bók-
menntir.«
Samanburðinn við Jón Indía-
fara og Jón Steingrímsson tel
ég út i hött þar sem sautjándu
og átjándu aldar menn gerðu sé
allt aðrar hugmyndir um stíl og
frásögn en tuttugustu aldar
höfundar, en að öðru leyti lit ég
svo til að Þórbergur hafi þarna
bent á megineinkenni þessarar
skemmtilegu ævisögu, hitt
naglann á höfuðið.