Morgunblaðið - 04.02.1978, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. FEBRUAR 1978

,,Milton Friedman færir rök gegn ríkisafskiptum í blönduðu hagkerfi. Hann
stefnir að hreinu markaðskerfi í fullkomnu jafnvægi — frá verðbólgu og
ríkisafskiptum."
Nútimaleg endurskoðun
á frjálshyggju
Milton Friedman, nóbelsverðlaunahafi í hag-
fræði 1976, er ekki hugmyndafræðingur her
foringjastjórna, heldur rökfærslumaður fyrir
markaðskerfið (kapítalismann), hagkerfi frelsis
og framtaks. eins og ég sagði í grein minni sl
laugardag Ólafur Björnsson prófessor reit
grein í nýútkomið 19 hefti Hagmála, tímarit
viðskiptanema, og dr Þráinn Eggertsson lektor
í Vísi sl mánudag Það er ekki seinna vænna,
að umræður hefjist með íslendingum — verð-
bólgumethöfum Norðurálfu — um lausnir
Friedmans á vanda Vesturlandabúa, sífelldri
aukningu ríkisafskipta og verðbólgu Fróðlegt
er að bera viðfangsefni Friedmans saman við
viðfangsefni annars nóbelsverðlaunahafa í
hagfræði og skoðanabróður Friedmans, Fried-
richs von Hayeks Hayek samdi fræga bók árið
1944, Leiðina til ánauðar (The Road to
Serfdom), sem olli reyndar nokkrum blaðadeil-
um á íslandi árið 1946, en útdráttur úr henni
var gefinn út á íslenzku Hayek færði rök gegn
stefu vestrænna róttæklinga að hreinu mið-
stjórnarkerfi (eins og þvi sem reynt var í
Ráðstjórnarríkjunum), taldi kúgun óhjákvæmi-
lega í slíku hagkerfi Reynslan hefur staðfest
rök Hayeks, svo að um munar, enginn umtals-
verður vestrænn stjórnmálaflokkur stefnir
lengur að hreinu miðstjórnarkerfi Friedman
tekur undir með Hayek í flestu eða öllu í bók
sinni, Frelsi og framtaki (Capitalism and Free-
dom), en færir einkum rök gegn stefnu vest-
rænna róttæklinga („stjórnlyndra umróts-
manna” eins og Jón Þorláksson forsætisráð-
herra nefndi þá) að blönduðu hagkerfi Rök-
semdir hans taka flestar til vestræna lýðræðis-
ríkisins. en röksemdir Hayeks tóku til austræna
alræðisríkisins Stjórnmálaskoðun Friedmans
er því i vissum skilningi nútímaleg endurskoð-
un frjálshyggju Hayeks
Rökin gegn
rikisafskiptum
Almenn rök Friedmans gegn rikisafskiptum
eru hin sígildu rök fyrir frjálshyggjunni: (1)
Frelsi einstaklingsins (sem er frelsi hans frá
afskiptum valdhafa) er meira i markaðskerfinu
en í miðstjórnarkerfinu. Frelsi i atvinnumálum
er jafnmikils virði og frelsi í öðrum málum. (2)
Frelsi i atvinnumálum er auk þess forsenda
skoðanafrelsis Það er nauðsynlegt af hagnýt-
um ástæðum Flver á að fjármagna stjórnar-
andstöðuna, ef stjórnin ræður öllu fjármagn-
inu? (3) Markaðskerfið er hagkvæmara en
miðstjórnarkerfið. nýting framleiðslutækjanna
. d_r ffu íkki
l [fbídi rins o* l-4
b-ikkoton t- , i fvl -
kónK.löl^ b ” ,kk, ond.n •»
l»»<lsm"" „llOn»l“ »e»k“m '
UnVkr. h».lí'r*'""ta' s,x
Mars Srl* |r„n,„*orinn t- .
,„»ki "“l'1 „ "o frkklor. .*
var «“ ''' l.siö »r
„okkor l,»1'1'm»l,„k, kiinnol'u»1
sinlonom J■■ ^ Gainr.i'1'- sr"
„,ar *ir vin l!»r'»ríí s
l«,kivarkrnnan j, faí
„,„sl»l>a»lrrk „„sn.al 'sl'r, ““
hrk„r om r'"»>rJa> ,llir «■"
Kommunistaa
o„i KnRe»*>
Frieómait og
Kevnes
A þnssom ‘r“™ om
ta„darl»k. fí
rmdman. „ „ ikíeia aö vrrfta .
Irmenr ‘,rí*', ,M visn k»m
„rimspressonnn 5e,nl, ,i„o
b'ssi lr*k* áftor h»""
pfta iv'nn" aro ctac,6o-l'a-
Iro a “á, krnoari f»r
sköla ,» „|6r hann kal»'
árin ISIS-'S - „auar vlsrnda
ktkid ollom mr'r j li jll o6
slörlom »*“m »»
tnrtnslör! mtaal Irros1"
"h”akk,rr;«n‘. 1 h»m ‘k"''’"“
bræfti"'*
brapftr''* „Uk.sctu ára
llmmsverökd1*.
•* •«»
kcnningar Friedn * * m^ styrr hufi a-a SVer^aun i hat>-
Þ-. vku> -r u,n i
: ;'Ur V*«* **r. vi«»»««W
ííí: <* hyjjjj, Hð iafnvo, lrs,m svo margar allivnr mj°8 **J*"Wála-
hann hafi v,.rjð , h«pi andstea,,, ' "ftnn&r að
lanna ,, k«mi„„.
Ííveri.l ftjJ" mflr um lanfi h
onum. Sem seop m ■ 1 B»n‘lar,jtj.
^ ma. oð searfHi Frjciirjks '“'"'olvverðl,unilhalans
I ........knm Fnedmans í"''" "E M|H""v
: .......- .... “"Ite... „efnda »„'. "'“"l h'"' fyrr-
’ sem mér

Dr Priton
lrk‘"r- f i!Í- f r„d
|t,l'nl1’" | siöbrtsverli-
man.»,"'h,*“„„i írll, '«7‘ I
I '»“" ' írt?nar "a'a m'°‘
Vi"“r *l"»m ‘“"l
1 tai„l »Pl»‘“m le|Ja k."" \
‘ Frledman »e ógnarst)drn- 1
ábjre’n h p riedman !«■
l r:;.cí ^m *•*•,,r,r
,e,lralerl> »»■» llesiir l
práinn . -fræftinR»r I
borR»r®|eR“’ kenninRum l
i uki morRU varUf> or I
' ^isrökilor ver. 1 1
hópi 1
Ó/afi
Björns
'ur I
so nl

■conia
'lnMinn";,' "‘i"U h"ík"
'rtflTrir” '
•n Allamshafsband,
'* "•,n' henni Mcn
rra »cu f baiMJalam
kvæmilegar af einhverjum ástæðum, þá á ríkið
að vinna með öllum ráðum gegn þeim, setja til
dæmis lög gegn „auðhringum" og „einokun"
(eins og stórfyrirtæki og einkasölur heita á máli
tilfinningamanna) Umhverfisáhrif eru þau
áhrif, sem viðskipti einhverra hafa á umhverfi
eða afkomu annarra, og óhægt er eða óeðlilegt
að bæta þeim Til dæmis má taka mengun af
völdum verksmiðjuframleiðslu Ríkið verður
auðvitað að hafa afskipti af slikum viðskiptum,
það er raunhæft úrlausnarefni, hvað því beri
að gera. Forvitnilegra en þetta er þó í rauninni
það, hvað Friedman telur ekki hlutverk rikis-
ins: Það á ekki að skipta sér af samningum á
vinnumarkaðnum (og ekki heldur að kosta
afleiðingar slíkra samninga. það á með öðrum
orðum ekki að tryggja fulla atvinnu, ef verka-
lýðsfélögin hafa samið hana af verkalýðnum
með of miklum kauphækkunum Það á ekki að
skipta sér af tekjuskiptingunni Það á ekki að
reka tryggingarstofnanir Það á að láta ein-
staklinga um að reka sjúkrahús og skóla. ef
það er hægt Það á ekki að takmarka aðgang
manna að atvinnugreinum Þannig má lengi
telja fórnarlömb hins egghvassa skurðhnífs
Friedmans, og þykir mörgum nóg um slátrun-
ina.
Lausn Friedmans á
fátæktarvandanum
Margir góðviljaðir umbótamenn spyrja vafa-
laust hneykslaðir, þegar þeir lesa um skoðanir
og kenningar Friedmans: „Vill maðurinn láta
fátæklinga deyja drottni sínum á götum úti?
Vill hann sætta sig við eymdaraðstöðu barna
og unglinga í fátækrahverfum stórborganna?
Og er frelsi manna til að fullnægja þörfum
sínum ekki komið undir kaupgetu þeirra?"
Friedman á svör við þessum spurningum í
fyrsta lagi telur hann eins og flestir aðrir
nútimamenn, að ríkinu beri að framfæra þá.
sem geta það ekki sjálfir Hann leggur það til,
að þeim, sem hafi tekjur undir tilteknu lág-
marki, sé greitt i reiðufé uppað þessu lágmarki
(og hefur sú aðferð hlotið nafnið „neikvæður
tekjuskattur"). Við þessa aðferð, sem er rökrétt
lausn markaðarins á afkomuvanda fátæklinga,
eru tveir kostir: einn er sá, að tryggingarbákn,
sem kostar sitt, er ekki nauðsynlegt. þvi að
tryggingin er framkvæmd i skattakerfinu, ann-
ar, að tryggingarnar eru einungis greiddar til
þeirra, sem þurfa þeirra, en ekki til allra (til
dæmis ekki til aldraðra auðmanna, sem ella
fengju ellistyrk, eða barnmargra bjargálna
manna) í öðru lagi er það kenning Friedmans,
að fiestar eða allar tilraunir góðviljaðra um-
bótamanna til að nota rikisvaldið (eða verka-
FRELSI OG FRAMTAK
betri vegna arðsemisaðhalds í frjálsri sam-
keppni Einkarekstur er hagkvæmari en ríkis-
rekstur, því að menn fara betur með eigið fé en
annarra.
En rök Friedmans gegn þeim afskiptum
lýðræðisrikisins af atvinnulifinu, sem víða eru
talin sjálfsögð, eru einkum þau, að ríkisstjórnin
ráði ekki yfir neinum mælikvarða á „réttar"
þarfir og „rétta" hagsmuni einstaklinganna,
þótt hún sé kosin lýðræðislega. Einstaklingarn-
ir eru sjálfir dómbærastir um þarfir sínar, þess
vegna eiga þeir að fullnægja þeim sjálfir, en
ekki ríkisstjórnin Með þvi að engir „réttir"
hagsmunir almennings eru til (aðrir en þeir, að
allir einstaklingar fái að gæta hagsmuna sinna
sjálfir án afskipta ríkisins), gæta ráðamenn
ríkisins alltaf einhverra einkahagsmuna, hvort
sem þeir vita af þvi eða ekki Sumir (vonandi
margir) stjórnmálamenn hafa hugsjónir. en
þær eru nátengdar hagsmunum þeirra Hvers
virði eru hugsjónir stjórnmálamannsins, ef
hann nær ekki (endur)kosningu? Kosning hans
hlýtur því að vera hugsjón hans í vissum
skilningi — hún er tæki. en einnig tilgangur
Allir íslendingar kannast við dæmið, sem
Friedman tekur um ákvörðunartöku í lýðræðis-
ríki: Kröfum fámennra hópa, sem finna mjög
til hagsmuna sinna, er að öllu jöfnu sinnt
fremur af stjórnmálamönnunum en kröfum eða
þörfum fjölmennra hópa, sem fínna ekki til
hagsmuna sinna, þvi að þeir dreifast á mjög
marga (eða næstum þvi alla) Skattborgarar
og neytendur eru fjölmennir og afskiptir hags-
munahópar á íslandi vegna allra rikisafskipt-
anna Ríkið eða hið opinbera sinnir kröfum
margra fámennra hagsmunahópa á kostnað
fjöldans vegna kosningahagsmuna stjórnmála
manna Það breytir óskalistum nafngreindra
hópa í reikninga, sem sendir eru nafnlausum
fjöldanum — í skattseðla eða verðlitla pen-
ingaseðla Að lokum verður það gjaldþrota
(eins og borgin New York), og „óðaverðbólga"
sumra rikja er einungis annað nafn á rikisgjald-
þroti, því að peningar eru kröfur einstaklinga á
ríkið, þegar allt kemur til alls Friedman dregur
ekki í efa góðvild sumra þeirra, sem reyna að
nota rikisvaldið til að fullnægja þörfum eða að
trY99Ía ^jör hagsmunahópa, en hann telur, að
góðverk eigi menn ekki að gera á kostnað
annarra Hann kemur fleygum orðum að
kjarna málsins: „Ókeypis hádegisverður er ekki
til" Allt kostar sitt Enn er það, sem getið var
um í fyrri grein minni um skoðanir Friedmans,
að eðlismunur er á almennum ákvörðunum í
stjórnkerfinu, þótt að Jýðræðislegt sé, og ein-
stökum ákvörðunum í hagkerfinu Akvarðanir,
sem teknar eru með atkvæðagreiðslu (í þing-
kosningum eða þjóðaratkvæðagreiðslu). eru
teknar af meiri hlutanum fyrir alla, en ákvarð-
anir, sem teknar eu af einstaklingnum (við-
skipti hans við aðra), eru teknar fyrir hann
einan. Markaðskerfið er því í rauninni skipulag
beins lýðræðis, eða fullkomins lýðræðis, en
lýðræðisrikið er skipulag óbeins lýðræðis eða
ófullkomins.
Hlutverk ríkisins
Sumar ákvarðanir verður meiri hlutinn auð-
vitað að taka fyrir alla (til dæmis ákvörðun
meiri hluta Alþingis íslendinga um aðildina að
Atlantshafsbandalaginu), og einstaklingarnir
geta ekki fullnægt öllum þörfum sínum í
markaðskerfinu Af þessari nauðsyn og annarri
er rikið til Að sögn Fiedmans og annarra
frjálshyggjumanna er það til af illri nauðsyn.
Hvers vegna illri? Vegna þess að það er eina
stofnun þjóðarinnar, sem aflar fjár með valdi,
og frjálshyggjumenn taka frelsi einstaklingsins
fram yfir vald ríkisins, þótt þeir sætti sig við
lágmarksnauðsyn þessarar ófullkomnu verald-
ar (og hafni því rikinu ekki algerlega eins og
stjórnleysingjar, siðaskoðun frjálshyggju-
mannsins er siðaskoðun stjórnleysingjans að
viðbættri hversdagslegri skynsemi) Friedman
telur, að ríkið eigi að gegna hlutverki verndara,
það eigi að vernda borgarana hvern gegn
öðrum, setja lög til tryggingar jafnmiklu frelsi
þeirra og framfylgja þeim, það eigi með öðrum
orðum að gegna hlutverki sáttasemjara í óhjá-
kvæmilegum ágreiningi borgaranna um hug-
sjónir þeirra og hagsmuni, og eigi að koma
fram fyrir þá á alþjóðavettvangi Hvaða afskipti
ríkisins af atvinnulifinu eru leyfileg að mati
Friedmans? Rikið á einkum að vera umgerð
utan um freísi einstaklinganna til viðskipta
Það á þess vegna að stjórna peningamálunum,
taka ákvarðanir um seðlaprentun, myntsláttu
og mörk útlána Hagstjórn rikisins felst í stjórn
peningamála. kennir Friedman, og hann telur
óstjórn peningamála eina verðbólguvaldinn
(þó að gefa megi stjórnmálalegar skýringar á
slikri óstjrórn í lýðræðisrikjunum, einkum þær,
að stjórnmálamenn láti undan kröfuger_ð hags-
munahópanna og að slik undanlátssemi sé
tilfinnanlegust í landi mikilla rikisafskipta Þess
vegna má kalla kröfugerðina „verðbólgu-
hvata”). Friedman hefur klætt þá gömlu og
umdeildu kenningu i nýjan búning, að pen-
ingamagn, sem fari úr hófi, valdi verðbólgu
(peningamagnskenninguna, mónetarismann)
Hann telur ekki valið um verðbólgu eða at
vinnuleysi eins og margir hagfræðingar, sem
halda, að þeir séu lærisveinar hagfræðingsins
heimsfræga, Johns Maynards Keynesar, held-
ur um jafnvægi eða misvægi i atvinnumálum,
ríkið geti ekki tryggt fulla atvinnu til langs
tíma, heldur einstaklingarnir á markaðnum
Friedman telur tvær ástæður helztar til leyfi-
legra ríkisafskipta af atvinnulifinu: einkasölur
og umhverfisáhrif. Athugum þær. Ef einn aðili
ræður framboði (eða eftirspurn) tiltekinnar
vöru, þá er valfrelsi kaupandans (eða seljand-
ans) i viðskiptum ekkert, og þá eru forsendur
markaðskerfisins brostnar. Stundum er einka-
sala óhjákvæmileg af tæknilegum ástæðum
Það er raunhæft úrlausnarefni, fer eftir efnum
og ástæðum, hver eigi að reka slikar einkasöl-
ur, en Friedman er þeirrr skoðunar, að einka-
sala einstaklinga sé oftast ákjósanlegri en rikis-
ins, því að þeir eru opnari fyrir nýjungum en
embættismenn. En ef einkasölur eru ekki óhjá-
lýðshreyfinguna) til að auka kaupgetu manna
mistakist, framfarirnar hafi orðið þrátt fyrir
rikisafskiptin, en ekki vegna þeirra, og hann
styður það tölulegum staðreyndum Friedman
telur, að árangursrikasta aðferðin til lifskjara-
bóta sé aðferð markaðarins, rikið getur torveld-
að efnahagslegar framfarir með afskiptum sin-
um, en ekki auðveldað þær (með öðru en því
að láta atvinnulifið afskiptalaust). Komið er að
mikilvægum mun á hugsunarhætti hans og
samhyggjumanna (sósíalista); Þeir kenna öðr-
um mönnum um meinsemdir lifsins. en hann
gefur skýringar á þeim og gerir tillögur til
batnaðar Fátækt er ekki vegna illvildar ein-
stakra auðmanna, vandi hennar er ekki leystur
með því að skipta á illviljuðum og góðviljuðum
valdsmönnum, heldur með þvi að fullnýta
framtakssemi einstaklinganna. Hvers vegna
halda menn, að lífskjör almennings hafi batnað
svo á Vesturlöndum siðustu tvær aldirnar?
Lýðræðisstjórnir tuttugustu aldarinnar eru ekki
góðviljaðri en „upplýstir einvaldar" hinnar
átjándu Tæknibyltingin og iðnbyltingin, sem
urðu vegna afreka fáeinna einstaklinga og
aukins frelsis i atvinnumálum, breyttu öllum
aðstæðum, leystu brýnasta vanda fátæktarinn-
ar Lifskjörin bötnuðu ekki vegna þess, að
auðurinn væri tekinn af hinum riku og fenginn
hinum fátæku, heldur vegna aukningar fram-
leiðslu og aukningu auðs þjóðanna Ríkis-
stjórnir hafa i reynd takmörkuð völd nema til
ills, bilið á milli góðvildar og góðverka valds-
mannanna er breitt, það er næstum því óbrú-
andi að sögn Friedmans Vantrúin á valdinu er
sá þráður, sem bindur skoðanir og kenningar
hans saman Ég held, að brýna nauðsyn beri til
að ræða þær á íslandi — þrátt fyrir það að
sumar kenningar hans séu vafasamar, hann sé
allt að þvi bókstafstrúar á markaðskerfið og
Sumar lausnir hans séu skrifborðslausnir Vist
er, að reynsla síðasta áratugar rennir stoðum
undir sumar vlsindalegar kenningar hans. Og
undir flestar siðferðilegar skoðanir hans taka
frjálshyggjumenn heils hugar
trf’