Morgunblaðið - 01.04.1978, Page 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. APRÍL 1978
Jónas H. Haralz bankastjóri:
EinS og tekið var fram í
inngangi að fyrri hluta
meðfylgjandi erindis, var
'það flutt á ráðstefnu
Stjórnunarfélags íslands í
janúar síðastliðnum.
Að lokinni þessari umfjöllun
hinna neikvæðu sjónarmiða, vil ég
aftur snúa mér að því, sem ég tel
vera stórum markverðara og
áhugaverðara. Hvers vegna þarf á
hagvexti að halda og hvernig er
unnt að ná honum? I upphafi er þá
rétt að benda á, að ekki er unnt að
líta á hagvöxtinn sem markmið í
sjálfu sér. í öllum umræðum um
markmið og tæki í _ hagfræðinni
kemur það ævinlega fram að flest
öll markmið eru í raun og veru
tæki. Það horfir hins vegar til
einföldunar að líta á tæki, sem er
eins konar lykili að öðrum tækjum
og markmiðum, sem eins konar
markmið. Við ásælumst ekki
hagvöxt sjálfs hans vegna. Að
baki hans er eitthvað annað, hin
raunverulegu markmið og þau
geta verið margs konar. Þar getur
verið um efnahagslega farsæld að
ræða, það getur líka verið, að við
viljum t.d. sækjast eftir jafnari
skiptingu tekna, og að við sjáum
fram á, að ekki sé unnt að ná
jafnari tekjum nema með því að
allar tekjur hækki. Hagvöxtur er
því í raun tæki til að ná fjölda
annarra markmiða, sem hafa
meiri grundvallarþýðingu en
hann. Samt sem áður er full
ástæða til þess að tala um hagvöxt
sem markmið vegna þess að hann
opnar leiðir að svo mörgum öðrum
markmiðum.
Eg vil nefna fjö'gur atriði sem
rök fyrir þvík að hagvöxtur hafi
nú sízt minni þýðingu heldur en
áður. Fyrst er að nefna fulla
atvinnu. Það getur ekki farið á
milli mála, og á það var lögð mikil
áhersla af hálfu Gylfa Þ. Gíslason-
ar í gærkvöldi, að full atvinna sé
mikilsvert markmið, ekki sízt nú
eftir að heimurinn hefur aftur
reynt verulegt atvinnuleysi um
alllangt skeið. Það er útilokað að
ná aftur fullri atvinnu eða halda
fullri atvinnu án hagvaxtar.
Framleiðniaukning á vinnandi
mann í iðnaðarþjóðfélögum er á
bilinu 2—3% á ári. Það er ekki
unnt að stöðva þá aukningu, þótt
menn vildu. Hún er m.a. árangur
af tækniþróun, skipulagsbreyting-
um, menntum og mörgu öðru af
því tagi, sem gengur sinn gang að
verulegu leyti hvað sem tautar og
raular. En ef 2—3% færri menn
þarf á ári hverju til þess að
framleiða sama magn og áður, þá
þarf verulegan hagvöxt til að
halda fullri atvinnu og ennþá
meiri hagvöxt til þess að eyða því
atvinnuleysi, sem myndast hefur.
Eigi iðnaðarlöndin að gera sér
vonir um að ná fullri atvinnu,
verða þau að ná um 5% árlegum
hagvexti næsta áratuginn. Þetta
því frekar, sem fjölgun á vinnu-
markaði verður ekki aðeins vegna
fjölgunar fólks á vinnufærum
aldri, heldur líka vegna þess, að
fólk sem lítinn þátt hefur tekið í
vinnumarkaðinum sækir nú
þangað inn, og þá ekki sízt
konurnar.
I öðru lagi. Hagvöxtur er
forsenda þess, að unnt sé að
fullnægja margvíslegum óskum
um bætt lífskjör, jafnari tekjur,
bætt umhverfi, aukið öryggi, betri
menntun og betri heilsugæzlu.
Eigi þessar óskir, og raunar
margar aðrar, að verða að veru-
leika, þarf verulegur hagvöxtur að
koma til sögunnar. Þá er unnt að
bæta við án þess að draga úr öðru
um leið. Þar með er ekki sagt, að
ekki væri í mörgum tilvikum
æskilegt að draga úr útgjöldum og
neyzlu í vissum greinum, enda
gerist þetta, aö því leyti sem
markaðskerfið fær að ráða
ferðinni. En það er eigi að síður
mun auðveldara en ella að sækjast
eftir nýjum markmiðum, ef unnt
er að treysta á áframhaldandi
hagvöxt.
Hagvöxturinn
og þróunarlöndin
Mig langar til þess að nefna
sérstakt dæmi um þetta, en það er
jöfnun lífskjara þjóða á milli,
þ.e.a.s. á milli þróunarlanda og
iðnaðarlanda. Þróunarlöndin hafa
að sjálfsögðu aldrei hlustað á talið
um stöðvun hagvaxtar. Það tal er
fráleitt í þeirra eyrum. Eina leiðin
til þess að þau geti rifið sig upp
úr fátæktinni, eymdinni, volæðinu,
sjúkdómunum, öllum þeim skelf-
ingum, sem fátæktinni fylgja, er
hagvöxtur. Stöðvist hagvöxtur í
iðnaðarlöndunum, hvaða áhrif
hefur það þá á þróunarlöndin?
Enginn vafi er á því, að einn helzti
hvati hagvaxtar í þróunarlöndun-
um er einmitt viðskiptin við
iðnaðarlöndin. Því meiri viðskipti,
sem þróunarlöndin geta haft við
iðnaðarlöndin, bæði með því að
selja þeim hráefni og einfaldar
gerðir iðnaðarvöru, því meiri
verður þeirra eigin hagvöxtur. Við
sjáum hins vegar hvað gerist,
þegar slaknar á hagvextinum í
iðnaðarlöndunum. Þá dregur úr
kaupum þeirra á hráefnum og
skorður eru reistar gegn inn-
flutningi iðnaðarvöru frá þróunar-
löndunum, eins og t.d. vefnaðar-
vöru.
Þriðja atriðið, sem ég vil nefna,
sem rök fyrir nauðsyn hagvaxtar,
snertir einmitt alþjóðaviðskipti.
Ég tel alþjóðaviðskipti ekki aðeins
mikilvæg sem hvata að hagvexti.
Arðbær og vaxandi alþjóða-
Jónas H. Haralz bankastjóri
viðskipti hafa sjálfstætt gildi. Þau
draga úr spennu þjóða á milli, þau
gera heiminn friðsamlegri og betri
en hann annars myndi vera. A
hinn bóginn er útilokað að unnt
reynist að halda uppi þeim miklu
alþjóðaviðskiptum, sem verið hafa,
hvað þá að auka þau, ef hagvöxtur
er ekki verulegur. Ástandið í
viðskiptamálum heimsins er nú
mjög alvarlegt. Við siglum
hraðbyri inn í tíma ný-
merkantilisma og nýrrar tegundar
af höftum. Ef ekki næst verulegur
hagvöxtur á næstu árum verður
torvelt að snúa við á þeirri braut.
Síðari hluti
Við erum á svipaðri leið nú eins og
á árunum upp úr 1930, og þessi
þróun getur gengið ört og örar
heldur en við höfum gert okkur í
hugarlund.
Fjórða röksemdin, og sú, sem
ekki skiptir minnstu máli, er sú, að
frjálst, opið, lýðræðislegt samfélag
getur vart staðist og haldið áfram
að þróast nema á grundvelli
verulegs hagvaxtar. Stöðnuðu
efnahagslífi fylgir skömmtun og
pólitísk ofstjórn, lögregluríki fyrir
stafni. Öll saga veraldarinnar, allt
sem við vitum um manninn og
þjóðfélagið benda í þess átt. Þetta
er veigamesta röksemdin, sem ég
þekki fyrir því, að áherslu beri að
leggja á hagvöxt nú eins og hingað
til.
Hvernig eru þá horfurnar á því,
að unnt sé að ná verulegum
hagvexti? Vera má, að þetta sé
ekki hluti þess efnis, sem mér var
ætlað til umræðu. Það skiptir þó
svo miklu máli fyrir þær um-
ræður, sem hér munu fara fram,
að ég ætla að gera því nokkur skil.
Skoðun mín er sú, að það verði
mun erfiðara að ná verulegum
hagvexti í iðnaðarlöndunum á
næsta áratug, en fyrstu 25 árin
eftir styrjöldina. Eg vil nefna þrjú
atriði í þessu sambandi, sem öll
eru þó samtvinnuð. Fyrst er það
verðbólgan. Það hefur að vísu
dregið mjög úr þeirri miklu
verðbólgu, sem geisað hefur þenn-
an áratug. Eigi að síður gætir enn
.undiröldu þessarar verðbólgu og
ótta við nýja verðbólguöldu, og
þetta hlýtur að hafa rík áhrif á
næstu árum og jafnvel áratugum.
Þetta hlýtur að torvelda hagvöxt.
Vegna óttans við verðbólguna
verður kippt í taumana í stjórn
fjármála og peningamála fyrr en
menn gerðu áður. I viðbót kemur
sú óvissa, sem verðbólgan hefur
valdið og sem hefur víðtæk áhrif
á ákvarðanir þeirra, sem fyrir-
tækjum stjórna. Þær ákvarðanir
snerta ekki sízt fjárfestingu og þar
með hagvöxtinn í framtíðinni.
Blandað hagkerfi
Annað atriðið, sem Gylfi Þ.
Gíslason ræddi allítarlega í gær-
kvöldi, er blandaða hagkefið. Gylfi
lýsti því eftirsóknarverða, þar sem
frjáls markaður er ríkjandi í
aðalatriðum, en er þó undir
almennri yfirsýn og stjórn ríkis-
valdsins og þar sem stefnt er að
vissum farsældarmarkmiðum, sem
ekki nást af sjálfu sér á markaðn-
um, eins og t.d. öryggi um atvinnu
og lágmarkstekjur. Raunar má
segja, að þetta sé lýsing, e.t.v.
nokkuð fegruð, á því efnahags-
kerfi, sem ríkjandi var í flestum
iðnaðarlöndum á því tímabili, sem
við hér höfum verið að tala um,
þ.e. fyrstu 25 árunum eftir
styrjöldina, en þó fyrst og fremst
á árunum 1950—1970.
Það er sannfæring mín, að
grundvallarbreyting hafi orðið á
þessu hagkerfi. Þessi breyting
hafði að sjálfsögðu verið alllengi
að búa um sig, en kom greinilega
í dagsljósið í kringum 1970.
Sænskur kollegi minn setur
fingurinn á árið 1968. Það gerðist
eitthvað árið 1968, og það má
einmitt nefna það ár af ýmsum
ástæðum. En þetta var að sjálf-
sögðu niðurstaða þróunar, sem átti
sér langan aðdraganda. Blandan í
þessu blandaða hagkerfi breyttist.
Hún fór yfir eitthvert kritískt stig.
Það er þekkt í efnafræðinni, að
unnt er að blanda saman efnum,
og lítið gerist fyrr en hlutfallið á
milli þeirra hefur náð ákveðnu
stigi. Þá allt í einu gerist eitthvað
snögglega. Ég tel með öðrum
orðum, að það blandaða hagkerfi,
sem við búum við nú, sé óstöðugt
í mörgu tilliti. Ein af afleiðingum
þess er svo aftur á móti, að
erfiðara er að ná hagvexti innan
þessa kerfis heldur en áður var.
Þarna kemur ekki síst til greina,
að mjög hefur verið gengið á
markaðskerfið. Markaðurinn
hefur verið tekinn úr sambandi í
fleiri og fleiri greinum. Byggð
hefur verið upp veigamikil starf-
semi, sem ekki hlýtir lögmálum
markaðsins. Ríkisvaldið, stjórn-
málamenn, skipta sér af ákvörðun-
um innan markaðskerfisins í
miklu ríkara mæli en áður. Áhrif
verkalýðshreyfingarinnar fara
vaxandi, sömuleiðis bein og óbein
áhrif starfsmanna á stjórn
fyrirtækja. Allt gerir þetta það að
verkum, að miklu erfiðara verður
að taka ákvarðanir en áður og
hæpnara að ákvarðanir byggist á
sjónarmiðum, sem leiða til hag-
vaxtar. Um þetta mál hefi ég
fjallað áður í öðru samhengi og
ætla ekki að rekja það nánar, en
ég tel það afar mikilsvert.
I þriðja og síðasta lagi má nefna
stækkun ríkisgeirans, eflingu
margvíslegrar opinberrar starf-
semi, sem ekki lýtur lögmálum
markaðsins. Ég er sannfærður um,
að þetta atriði hefur í raun mikil
áhrif á hagvöxtinn, þótt það komi
ekki að sama skapi fram í þeim
hagvexti, sem við mælum. Þarna
koma gallar mælitækisins í ljós,
því að ávöxtur opinberrar starf-
semi er mældur með launum
þeirra starfsmanna, sem þau
vinna. Hagvöxtur getur því aukist
með því einu að fjölga starfsmönn-
um og borga þeim hærri laun.
Þetta er ófullkominn mælikvarði,
en á fullkomnari mælikvarða er ég
viss um, að útkoman yrði heldur
slök. Um þetta getum við sjálfum
okkur kennt. Það er unnt að
skipuleggja opinbera starfsemi á
annan hátt. Það er unnt að nota
sams konar aðferðir í þessum
greinum eins og fyrirtæki nota
almennt, sams konar aðferðir eins
og gilda í markaðsbúskapnum.
Raunar er unnt að flytja mikið af
þessari starfsemi yfir í markaðs-
kerfið með einu eða öðru móti. En
þessu hefur lítið verið sinnt, og
meðan það er ekki gert, þá
torveldar aukning opinberrar
starfsemi hagvöxt, hvað sem öllum
mælingum líður.
Tvenns konar
vandamál
Að lokum megum við ekki
gleyma, að það er ekki aðeins
hagvöxturinn sem við verðum að
fjalla um. Það skiptir ekki minna
máli, hvernig við ráðstöfum þeim
ávöxtum, sem hagvöxturinn skilar
okkur. Ég held, að þetta sé einnig
miklu vandasamara nú en áður,
beinlínis vegna þess, að þróunin er
lengra á veg komin. Það er búið að
fullnægja mörgum þörfum og eftir
því sem frumþörfunum er
fullnægt, því meira kemur fram af
margvíslegum öðrum þörfum og
því erfiðara verður að velja á milli
þeirra. Þetta val verður einnig því
erfiðara sem það í ríkara mæli fer
fram utan markaðsins. Vanda-
málin eru því tvénns konar.
Annars vegar, hvernig eigi að
halda uppi eðlilegum hagvexti með
hóflegum tilkostnaði, og hins
vegar hvernig sé unnt að nýta
skynsamlega þann ávöxt, sem
þessi hagvöxtur færir. Það er
mikils virði að einbeita sér að
Er hagvaxtar-
markmiðið úrelt?
Máni Sigurjónsson:
Athugasemd út af greinargerð
frá sóknarnefnd Dómkirkjunnar
Af gefnu tilefni af því, að nafn
mitt bar á góma í greiðargerð
sóknarnefndar Dómkirkjunnar um
jppsögn Ragnars Björnssonar úr
> starfi dómorganista, vil ég koma á
framfæri leiðréttingu á því sem
par er sagt um störf mín við að
iðstoða Pál ísólfsson síðasta
íratuginn sem hann starfaði við
Dómkirkjuna. Þar er sagt, að á
Deim tíma hafi ég lengst af öllum
temendum hans aðstoðað hann.
Þetta er ekki rétt. Hið sanna er,
ið ég var aðstoðarmaður Páls frá
jví í maímánuði 1965 og fram yfir
jól 1966. Þetta hefur reyndar
þegar komið fram í grein Ragnars
Björnssonar í Mbl. þ. 23. mars s.l.,
en ég vildi mega leyfa mér að
staðfesta þetta hér með. Þann
tíma sem vantar upp á síðasta
áratug Páls Isólfssonar í dómorg-
anistastarfinu var Ragnar Björns-
son aðstoðarmaður hans og með
tilvísun í grein Ragnars í Mbl. 23.
mars, er ekki fjarri lagi að tala um
tuttugu ára starfsferil hans við
Dómkirkjuna, hvað svo sem núver-
andi sóknarnefnd segir. Ég var
nemendi Páls á árunum frá 1952
til 1955. Það kom reyndar fyrir, að
ég leysti Pál af á þeim tíma, en það
var ekki oft. Því er það ekkert fjas
eins og það er orðað í greinargerð
sóknarnefndar Dómkirkjunnar, að
Ragnar eigi tuttugu ára starfsferil
að baki við kirkjuna.
Frá mínum bæjardyrum séð er
annars það um uppsögn Ragnars
Björnssonar úr starfi dómorgan-
ista að segja, að hún er eitt
allsherjar hneyksli. Hún er
hneykslanlegt einsdæmi þó svo að
sóknarnefnd sé á öðru máli.
Það kom um síðir greinargerð
um málið frá sóknarnefnd Dóm-
kirkjunnar. Áður var hún búin að
lýsa yfir því, að mál þetta ætti
ekkert erindi inn á opinbert
umræðusvið. Menn getur vissulega
greint á um það, hvað ræða skuli
á opinberum vettvangi og hvað
ekki, en hér ber að hafa það í huga,
að málefni Dómkirkjunnar í
Reykjavík eru engin einkamál
presta hennar eða sóknarnefndar
og hún er ekkert einkasamfélag
þeirra. Hún er samfélag þess fólks,
sem söfnuðinn myndar og hún er
meira: Hún er samfélag allra
þeirra, sem enn aðhyllast kirkju
og kristni í landiriu og hún er líka
enn meira: Hún er höfuðkirkja
landsins. Það ætti ekki að þurfa að
benda hálærðum kirkjunnar
mönnum á þetta og það ætti því
ekki að þurfa að benda þeim á það,
að málefni höfuðkirkju landsins
eru ekki einkamál einstakra upp-.
stökkra og ráðríkra manna í hópi
forráðamanna Dómkirkjunnar.
Það kom sem sagt um síðir
greinargerð um uppsögn Ragnars
Björnssonar. Hún birtist í Morg-
unblaðinu 21. mars s.l. og var
fyrirferðarmikil. í henni er fjallað
um samskipti sóknarnefndar við
Ragnar Björnsson og þar er
ýmislegt tínt til. Ég ætla ekki að
fara að svara þessari löngu
greinargerð. Það er mál Ragnars
að svara henni og það hefur hann
þegar gert. Sú grein birtist í
Morgunblaðinu sem fyrr segir þ.
23. mars s.l. En það er mín skoðun,
að sóknarnefndin hafi hlaupið
illilega á sig með því að segja
Ragnari upp. í því sambandi ber
að vekja athygli á því, að Ragnar
Björnsson hefur þá yfirburði yfir
alla aðra íslenska organleikara, að
Dómkirkjan hefur ekki efni á því
að hafna starfskröftum hans og