Morgunblaðið - 01.04.1978, Síða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. APRÍL 1978
Plnr0ililllír|a|ií|»
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjöm Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Aðalstræti 6, sími 10100.
Aðalstræti 6, sími 22480.
Áskriftargjald 1 700.00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 90 kr. eintakið.
Bættir verzl-
unarhættir
Fram hefur verið lagt á Alþingi frv. til laga um verðlag,
samkeppnishömlur og óréttmæta viðskiptahætti, í samræmi
við ákvæði þar um í stjórnarsáttmála. Frv. hefur þann
megintilgang, skv. 1. gr. þess, að vinna að hagkvæmari nýtingu
framleiðsluþátta þjóðfélagsins og sanngjarnri skiptingu
þjóðartekna. Það skal annars vegar gert með því að vinna gegn
ósanngjörnum viðskiptaháttum og hins vegar gegn samkeppnis-
hömlum, er hafa í för með sér skaðlegar afleiðingar fyrir
neytendur, atvinnurekendur eða þjóðfélagið í heild. Frv. tekur til
hvers konar atvinnustarfsemi, s.s. framleiðslu, verzlunar og
þjónustu, án tillits til þess, hvort hún er tekin af einstaklingum,
félögum eða opinberum aðilum. Það tekur hins vegar ekki til
launa, starfskjara né húsaleigu. Það nær heldur ekki til
útflutnings né verðlagningar, sem ákveðið er með sérstökum
lögum.
PVamkvæmd ákvæða frv., ef að lögum verður, skal í höndum
verðlagsráðs, samkeppnisnefndar og verðlagsstofnunar. Við
verðlagsstofnun skal starfa sérstök deild, neytendamáladeild, er
annast framkvæmd frv.gr., ef að lögum verða, varðandi
óréttmæta viðskiptahætti og neytendavernd. Viðskiptaráðherra
skipar formann verðlagsráðs án tilnefningar. Hann skipar og tvo
ftr. í ráðið eftir tilnefningu samtaka atvinnurekenda og tvo eftir
tilnefningu samtaka launþega. Auk þess tilnefnir Hæstiréttur tvo
fulltrúa. Samkeppnisnefnd er síðan skipuð formanni verðlagsráðs
og þeim 2 fulltrúum ráðsins, er Hæstiréttur tilnefnir. Hún fjallar
um ákvæði varðandi IV. k?ifla laganna, er fjallar um
markaðsráðandi fyrirtæki og samkeppnishömlur, og 26. og 27. gr.
V. kafla laganna, er fjalla um brot gegn góðum viðskiptaháttum
og villandi upplýsingar, m.a. í auglýsingum.
Meginregla frv. felst í 8. gr. þess, þar sem kveðið er á um, að
verðlagning skuli vera frjáls þegar samkeppni er nægileg til að
tryggja æskilega verðmyndun og sanngjarnt verðlag. í frv. eru
hins vegar fyrirvarar, sem gera ráð fyrir íhlutun um verðlagningu
og álagningu í undantekningartilfellum, m.a. þegar um
samkeppnishömlur er að ræða eða skilyrði myndast frá
ósanngjarnri þróun verðlags og álagningar frá þjóðhagslegu
sjónarmiði. 112. gr. frv. segir þó um þetta efni: „Verð og álagning
má ekki ákvarða lægri en svo, að fyrirtæki þeirrar tegundar, er
í 1. mgr. getur, fái greiddan nauðsynlegan kostnað við innkaup
eða endurinnkaup vöru, framleiðslu, aðflutning, sölu, flutning
ásamt afskriftum, svo og sanngjarnan, hreinan hagnað, þegar
tekið er tillit til áhættunnar við framleiðslu vörunnar eða sölu."
Akvæði þessarar frv.gr. eru mikilvægt spor frá ríkjandi
verðlagshöftum og að þeim viðskiptaháttum, sem tíðkast
hvarvetna um hinn frjálsa heim, og tryggt hafa mun stöðugra
verðlag, þ.e. hægari verðbreytingar, en reyndin hefur verið hér
á landi í haftajarðvegi. Frv. þetta tryggir íslenzkri verzlunarstétt,
ef að lögum verður, tækifæri til að færa alþjóð heim sanninn
um ágæti frjálsra verzlunarhátta. Reynist sú samkeppni, sem hér
er að stefnt, jafnvel við íslenzkar aðstæður og hvarvetna annars
staðar sem engin ástæða er til að efast um, er séð fyrir endann
á úreltum haftareglum, sem fyrir löngu hafa dagað uppi annars
staðar í ljósi reynslunnar.
I IV. kafla laganna er fjallað um markaðsráðandi fyrirtæki og
samkeppnishömlur. Með markaðsráðandi fyrirtækjum er átt við
fyrirtæki, sem hafa yfir 25% veltu í viðkomandi starfsgreinum.
Gert er ráð fyrir því að verðlagsstofnun hafi visst eftirlit með
slíkum fyrirtækjum m.a. til að fyrirbyggja samkeppnishömlur og
tLVggja eðlilega samkeppnisverðmyndun. Er í 19. gr. frv. rætt um
samningaleið í því efni en ella fyrirmæli eða beitingu ákvæða
8. gr. laganna, sem grípa má til í undantekningartilfellum.
I V. káfla laganna er fjallað um óréttmæta viðskiptahætti og
neytendavernd, sem að hluta til heyra og undir samkeppnisnefnd.
Er þar að finna ýmis ákvæði varðandi neytendavernd, sem ekki
hafa áður verið í íslenzkum lögum, m.a. um almenna leiðbeininga-
og upplýsingaskyldu við framboð vara, þjónustu og annars þess,
er frv. tekur til. Eru ákvæði þessi yfirleitt sótt í hliðstæð
neytendalög á Norðurlöndum, en þó færð að íslenzkum aðstæðum.
Við Islendingar höfum, einir vestrænna þjóða, búið við
verzlunarhöft, sem ýtt hafa undir íslenzka verðbólguþróun og
skaðað okkur sem heild og einstaklinga meir, en menn gera sér
í fljótu bragði grein fyrir. Þeim leifum verzlunarhafta, sem enn
eru hér við lýðí, en nú er stefnt að að afnema, var rutt úr vegi
í V-Evrópu fyrir áratugum síðan, þ.á m. á Norðurlöndum, en frv.
það sem nú hefur verið lagt fram er í aðalatriðum byggt á
hliðstæðri löggjöf annarra Norðurlanda. Það var því meir en
tímabært að frv. þetta kæmi fram á Alþingi. Vonandi er að það
sigli hraðbyri til samþykktar og verði að lögum áður en dagar
þessa þings eru allir.
Dr. Jóhannes Nordal;
Um þróun
efnahagsmála
i.
Islendingar eru flestum þjóð-
um háðari utanríkisviðskiptum,
og efnahagsþróunin í
umheiminum hlýtur því mjög að
setja svip sinn á íslenzkan
þjóðarbúskap. Hins vegar hefur
það margoft sýnt sig, að viö-
skiptakjör Islendinga fylgja
ekki nema að nokkru leyti
almennum hagsveiflum, en því
veldur fyrst og fremst hin mikla
hlutdeild fiskafurða í út-
flutningstekjunum. Er skýring-
ar á þessu að leita í því, að
verðlag á fiskafurðum er mjög
háð breytilegu framboði ein-
stakra fisktegunda og ýmsum
séraðstæðum á fiskmörkuðum,
þó að þróun heildareftirspurnar
í markaðssölum skipti vitaskuld
einnig miklu máli. Hefur þetta
komið greinilega í ijós í hag-
sveiflu undanfarinna ára. Þó
hún hafi vissulega ekki, ef á
heildiná er litið, haft minni
áhrif hér á landi en víðast
annars staðar, hefur ferill henn-
ar þó verið að ýmsu leyti
frábrugðinn því, sem verið hefur
í flestum nálægum löndum, er
fyrst og fremst byggja afkomu
sína á iðnaði. Hefur þetta m.a.
komið fram í mun óhagstæðari
þróun viðskiptakjara hér á landi
en víðast annars staðar á
árunum 1974 og 1975, en á hinn
böginn í örari bata á árunum
1976 og 1977.
Þó að hagstæð ytri skilyrði
hafi þannig hér komið til
hjálpar og greitt fyrir örari
afturbata síðustu tvö árin en í
nágrannalöndunum, eru fram-
tíðarhorfur nú áð ýmsu leyti
tvísýnar. Kemur þar einkum
tvennt til. Annars vegar hefur
heildarþróun framleiðslu og
eftirspurnar erlendis verið mun
hægari en vonir stóðu til og lítil
bjartsýni ríkjandi um skjótar
breytingar til batnaðar. Hins
vegar hefur verðbólgan hér á
landi aftur farið vaxandi og
hefur að undanförnu verið
hlutfallslega meiri miðað við
markaðslönd íslendinga en hún
hefur verið um langt skeið, og
hljóta afleiðingar þess að koma
fram í versnandi samkeppnisað-
stöðu atvinnuveganna, einkum
þeirra, sem selja framleiðslu
sína á erlendum mörkuðum.
Skai nú nokkru nánar að
þessum tveimur vandamálum
vikið.
II.
Eftir hinn mikla efnahags-
samdrátt á árunum 1974 og
1975 snerist þróunin nokkuð ört
til betri vegar, einkum framan
af árinu 1976, en á því ári komst
hagvöxtur OECD-ríkja yfir 5%.
Menn voru því nokkuð bjartsýn-
ir á, að unnt yrði að tryggja
áframhaldandi hagvöxt, unz
tekist hefði að yfirvinna að
mestu hið alvarlega atvinnu-
leysi, sem efnahagssamdráttur-
inn hafði víðast haft í för með
sér. Þessar vonir hafa þó ekki
rætzt nema að litlu leyti enn
sem komið er. Þegar í árslok
1976 voru greinileg merki þess,
að dregið hafði úr aukningu
þjóðarframleiðslu á nýjan leik,
og síðan hefur hún engan veginn
nægt til þess að auka atvinnu
almennt, og sums staðar hefur
atvinnuleysi reyndar farið enn
vaxandi allt fram undir þetta.
Ilefur þróunin í þessu efni
einkum verið óhagstæð í
Evrópu, en þar var aukning
þjóðarframleiðslu að meðaltali
ekki nema- 2% á árinu 1977, og
atvinnuleysi fór víðast vaxandi.
Hins vegar var þróunin mun
betri í þessu efni í Bandaríkjun-
um, þar sem þjóðarframleiðslan
jókst um 5% á árinu 1977, og þó
nokkuð dró úr atvinnuleysi.
Þetta misræmi í efnahags-
þróuninni í Bandaríkjunum
annars vegar og Evrópu og
Japan hins vegar, hefur síðan
orðið til þess, að viðskiptajöfn-
uður Bandaríkjanna hefur
versnað mjög, en það hefur svo
aftur leitt til mikillar lækkunar
á gengi dollars undanfarna þrjá
ársfjórðunga.
Orsakir þeirrar þróunar, sem
nú hefur verið lýst, eru margvís-
legar, en eiga vafalaust flestar
rætur að rekja til olíukreppunn-
ar og hinnar miklu verðbólgu
áranna 1973—1974. Dregið
hefur verulega úr fjárfestingu
Dr. Jóhannes Nordal.
vegna áhrifa verðbólgu og efna-
hagsóvissu á afkomu fyrirtækja,
og víða er við að etja offram-
leiðsluvandamál vegna breyttr-
ar efnahagsþróunar, og er þar
skipasmíðaiðnaðurinn eitt
gleggsta dæmið. Þótt eftir-
spurnaraukningin í Banda-
ríkjunum hafi ótvírætt létt
öðrum þjóðum róðurinn, hefur
lækkun Bandaríkjadollars að
undanförnu haft gagnstæð
áhrif. Hefur hún bæði íþyngt
útflutningsframleiðslu þeirra
ríkja. sem háðar eru sölu á
dollaramarkaði, en jafnframt
hefur hún valdið óróa og óvissu
á gjaldeyris- og peningamörkuð-
um, en hvort tveggja hefur
neikvæð áhrif á þróun fjárfest-
ingar. Vegna þess hve stór hluti
útflutnings íslendinga er seldur
fyrir dollara, liefur lækkun has
átt verulegan þátt í að veikja
stöðu útflutningsatvinnuveg-
anna.
III.
Erfitt er um það að spá, hvort
úr þessum vandamálum rætist í
náinni framtíð. Yfirleitt telja
alþjóðastofnanir engin líkindi
til örari framleiðsluaukningar
iðnaðarríkja á þessu ári en í
fyrra og reyndar frekar búizt
við því, að hún verði minni.
Litlar horfur eru því taldar á
minnkandi atvinnuleysi. Eink-
um veldur það vonbrigðum, hve
ríkjum með sterkan viðskipta-
jöfnuð, einkum Þýzkaland og
Japan, hefur sótzt seint í þeirri
viðleitni að blása auknu lífi í
efnahagsstarfsemi sína. Miklu
máli skiptir þar vafalaust, hvort
það tekst að stöðva frekari
lækkun dollarans gagnvart
marki og yeni og eyða því
óvissuástandi, sem ríkt hefur á
gjaldeyrismörkuðum. Hafa
helztu iðnríkin verið að auka
samstarf sitt að því marki að
styrkja gengi dollarans, en bið
getur orðið á því að fullur
árangur náist. Meðal þess, sem
horfir til betri vegar má einnig
nefna batnandi greiðslujöfnuð
og minnkandi verðbólgu í
nokkrum löndum, einkum Bret-
landi og Ítalíu, sem áttu til
skamms tíma við mjög alvarlega
efnahagsörðugleika að etja. Eru
líkur til þess, að þessi lönd geti
nú smám saman farið að örva
innlenda eftirspurn og þannig
lagt nokkuð af mörkum til
aukins almenns hagvaxtar.
Hinn tiltölulega hægi aftur-
bati, sem hér hefur verið lýst
samfara verulegu atvinnuleysi,
sýnir hve erfitt hefur reynzt að
leysa hagstjórnarvandamál síð-
ustu ára og ná samtímis þeim
efnahagslegu markmiðum, sem
að hefur verið reynt að keppa.
Svigrúmið til þess að örva
eftirspurn og hvetja þannig til
aukinnar framleiðslustarfsemi
og fjárfestingar, hefur takmark-
azt annars vegar af þeim
greiðslujafnaðarerfiðleikum,
sem siglt hafa í kjölfar olíu-
verðshækkananna, en hins
vegar af þeirri nauðsyn að draga
sem mest úr verðbólgunni.
Enginn vafi er á því að á báðum
þessum sviðum hefur umtals-
verður árangur náðst undanfar-
in tvö ár. Hins vegar hefúr engri
þjóð tekizt að draga samtímis
bæði úr viðskiptahalla og verð-
bólgu, nema með eftirspurnar-
aðhaldi, sem óhjákvæmilega
hefur haft hættu á atvinnuleysi
í för með sér. Eru Bretland og
Danmörk nærtæk dæmi um
þennan vanda.
IV.
Ástæða er til að íhuga þróun
efnahagsmála hér á landi að
undanförnu í ljósi reynslu og
vanda annarra þjóða, en hún
hefur að mörgu leyti verið með
sérstökum hætti. Frá miðju ári
1975 og til miðs árs 1977 tókst
samtímis að draga stórlega úr
viðskiptahallanum við útlönd og
hægja verulega á verðbólgu-
hraðanum án þess að til nokkurs
atvinnuleysis kæmi. Þennan
hagstæða árangur má vissulega
að verulegum hluta þakka ört
batnandi viðskiptakjörum, eink-
um á árinu 1976, en hitt skipti
einnig miklu máli, að þennan
tíma tókst með tiltölulega hóf-
legum launahækkunum og
sveigjanlegri gengisskráningu
að tryggja atvinnuvegunum
viðunandi samkeppnisaðstöðu.
Vonir stóðu því til þess, að
Islendingum auðnaðist aö koma
verðhólgunni niður á viðunandi
stig og rétta við stöðu þjóðar-
búsins út á við með minni
fórnum en aðrar þjóðir hafa
þurft að færa.
Allt er þetta nú í tvísýnu á ný.
Eftir þær gífurlegu hækkanir
tekna og framleiðslukostnaðar,
sem áttu sér stað frá miðju
síðasta ári, raskaðist sam-
keppnisaðstaða atvinnuveganna
alvarlega og aftur stefndi í
víðtækan hallarekstur eftir
tveggja ára góðæri. Við þessar
aðstæður hlaut að vera um þrjá
meginkosti í stjórn efnahags-
mála að velja. Sá var fyrstur að
láta skeika sköpuðu um víxl-
hækkanir launa og verðlags, en
reyna þó að halda atvinnu-
vegunum gangandi, svo lengi
sem unnt væri með sílækkandi
gengi, jafnvel þótt afleiðingin
hlyti að verða enn vaxandi
Framhald á hls. 26.