Morgunblaðið - 10.05.1978, Blaðsíða 6

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. MAI 1978
38
Stefán Karlsson:
Tungumálakennsla
og menningarpólitik
Að því hlaut að koma að sú
krafa yrði sett fram að danska
verði afnumin sem skyldujrrein í
íslenskum skólum, ok það hefur nú
Kerst með Krein dr. Jóns Gíslason-
ar skólastjóra, „Nýi sáttmáli", í
MorKunblaðinu 29. apríl. Aður
hafa heyrst raddir um að við
sæktum of marKt til frænda okkar
á Norðurlöndum, ekki síst þjóðfé-
laKsleKa Kaíínr.vn>» en mér er ekki
kunnuKt um að fyrr hafi verið
stunKÍð upp á jafnróttækri lausn
þess vanda ok hér er Kert,
nefnileKa þeirri að við töluðum
helst ekki við þessar þjóðir nema
á ensku eða þýsku.
Sjónarmiðið kemur í sjálfu sér
ekki á óvart, en hitt vakti meiri
undrun niína hve mikil vanmeta-
kennt ok þjóðremba lýstu sér í
röksemdafærslu Kreinahöfundar
sem éK kannast aðeins við sem
hæKlátan ok menntaðan skóla-
mann. Ek leyfi mér að taka hér
upp nokkur ummæli hans þessum
viðbröðKum mínum til skýrinjíar:
„ ... oss, IslendinKa, rekur ei
nauður til að halda dauðahaldi í
tunKu þeirrar þjóðar, er vér lutum
fyrr sem nýlenda.... Auðvitað
lÍKKur í auKum uppi, að það er
skynsamleKra ok vænleKra til
áranKurs að leita sjálfrar upp-
sprettunnar en sætta sík við
lækjars.vtrur, oft ok einatt KrutíK-
uKar. En það er engu líkara en að
sumir íslendinKar þrái þá tíð, er
danska var eini k!ukk> IslendinKa,
sem þeir áttu kost á að K*Jíjast út
um til að fá huKmynd um stærri
heim en þeir lifðu ok hrærðust í á
Fróni. Þetta viðhorf minnir á það,
sem Frakkar hafa nefnt „heimþrá
í svaðið“, (la nostalKÍe de la
boue)... Danska er eimnitt að
mar^ra dómi sem skylduKrein í
íslensku skóla- ok fræðslukerfi
réttnefndur drauKur, afturKanKa,
sem kveða ber niður."
Fyrsta spurninKÍn er e.t.v. sú að
hve miklu leyti þjóðir eÍKÍ að láta
værinKar fyrri alda móta menn-
inKarpólitík sína nú. Þetta er að
sjálfsöKðu viðkvæmt mál þar sem
núfrjálsar þjóðir ok þjóðir sem
ráða ekki enn málum sínum eÍKa
að baki lanKt sambýli við fjöl-
menna yfirstétt annarrar þjóðar,
sem hefur þrönKvað máli sínu upp
85 ára:
Það mun hafa verið í brúðkaupi
hér í nærliggjandi sveit fyrir fáum
árum, sem við Þóra kynntumst
fyrst. Allir voru mikið prúðbúnir,
enda hlut mikill náfrændi okkar
nafn sitt við sama tækifæri.
Skömmu seinna sagði brúðguminn
við mig, að hann skyldi kynna mig
fyrir móðursystur sinni, þar sem
hún væri mikill fróðíeiksbrunnur
ýmissa gamalla sagna og ættfræði,
sem hann vissi að ég var töluvert
veik fyrir. Var ekki að orðlengja
það, að þau hjónakorn buðu okkur
Þóru Tómasdóttur í ferðalag með
mikið og veglegt veganesti um
Grafning aö Soginu. Komum við í
sumarhús Sigurveigar og Pálmars
Ólasonar arkitekts við Alftavatn.
Var bústaðurinn slík yndisleg
arkitektleg snilld, að um hann
mætti skrifa langt mál. En hann
er hagverk Pálmars sjálfs, hann er
systursonur Þóru. Er ekki að
orðlengja það, að svo vel vorum við
Þóra kynntar þarna í þessari ferð,
enda dásamlega vel heppnaður
dagur, að síðan höfum við vinkon-
ur talist.
á þær, en í samskiptum Islendinga
og Dana er því ekki fyrir að fara.
Veröld íslenskrar alþýðu um aldir
átti vissulega að hluta til rætur að
rekja til arðráns danskra kaup-
manna. í því efni var um stéttar-
lega kúgun að ræða í samræmi við
ríkjandi hagstefnu, en ekki kúgun
dönsku þjóðarinnar á þeirri ís-
lensku; á þessum tíma var dönsk
alþýða síst betur sett. Dönsk
kaupmannastétt var aldrei svo
fjölmenn í landinu að hún hefði
þau áhrif að heimamenn færu að
tala dönsku — nema helst hér í
Reykjavík. Kirkjan var íslensk og
skólarnir og veraldlegir embættis-
menn undantekningalítið einnig,
nema höfuðsmenn og fógetar á
Bessastöðum. Reyndar skrifuðu
embættismenn oft mjög dönsku-
skotið mál, og hafa sjálfsagt talað
líka, en það fer engum sögum af
því að Danir hafi haft uppi
minnstu tilburði til þess að
þröngva tungu sinni upp á Islend-
inga. Öll dönskukennsla í íslensk-
um skólum frá upphafi hefur farið
fram samkvæmt ákvörðunum Is-
lendinga sjálfra, að því er ég best
veit, og danska varð ekki skyldu-
grein á skyldunámsstigi fyrr en
eftir lýðveldisstofnun.
Jón Gíslason sp.vr þeirrar spurn-
ingar í grein sinni hvort árangur
af dönskukennslu sé slíkur „að
hann réttlæti að nota í þessu skyni
þá miklu fjármuni tíma og fyrir-
höfn, sem raun ber vitni“. Svar
hans er neikvætt og röksemdir
tvær.
Önnur er sú að margir íslend-
ingar fái lélegri þjónustu en ella í
Danmörku, ef þeir reyni að tala
dönsku, það sé „jafnvel gert gys að
þeim, enda eru Islendingar frá
fornu fari ekki í miklu áliti meðal
almennings í Danmörku." Þessu
síðasta, að danskur almenningur
líti niður á Islendinga vegna
þjóðernis, vísa ég á bug sem
órökstuddum sleggjudómi. Ég tel
að það væri með nokkrum ólíkind-
um að ég hefði aldrei orðið þess
var á þeim tveim áratugum sem ég
var í Danmörku, ef það viðhorf
hefði verið almennt. (Undanskilin
eru þá örfá ummæli í lesendabréf-
um blaða, viðhöfð í hita handrita-
málsins og mótuð af æsingaskrif-
um fáeinna menntamanna.) Vió
Nú frétti ég fyrir skömmu, að
kona þessi tæki upp á því að eiga
85 ára afmæli 2. maí, og má
auðvitað með sanni segja, að hún
geti nú minnst gert að því sjálf. A
sínum tíma mun það hafa verið
mál foreldra hennar Margrétar
Árnadóttur og manns hennar
Tómasar Sigurðssonar, Barkastöð-
um, Fljótshlíð. Mun margt vel um
þetta fólk, þá heyrði ég þess mikið
getið áður fyrr hversu mjög rík
músikkhneigð fylgi þessari fjöl-
skyldu og gerir enn. Systir Þóru
frú Anna kona Ólaf Pálssonar
forstj. (látin) mun hafa verið
organisti Hlíðarendakirkju í
Fljótshlíð á yngri árum. Þeirra
synir eru allir miklir múSikkmenn.
Yngsti sonurinn Smári er við langt
nám í hljómlist á breiðum grund-
velli í Vínarborg. Margrét bróður-
dóttir Þóru og mörg, ef ekki flest
börn Sigurðar heitins bróður
þeirra á Barkastöðum fl o.fl. Frú
Þóra tók seint upp á ao rifta sig
og lét ógert að eingast börn, og af
þeim ástæðum kann hún vel að
meta vel gerð börn systkina sinna,
Stefán Karlsson
sögur af hinu kannast ég að
vænlegra hafi þótt að tala
ameríska ensku en íslenska
dönsku í síma til þess að tryggja
sér borð á skemmtistöðum efna-
manna, en hræddur er ég um að
það hafi þá fremur verið tilraun til
greiningar á stétt og fjárráðum
sem nótaði svörin en viðhorf til
þjóðernis.
Hin röksemdin hjá Jóni er sú að
á norrænum ráðstefnum séu það
einkum Danir, Norðmenn og Svíar
sem hafi orðið, en Finnar og
íslendingar sitji oft þögulir hjá
vegna málvanda. (Færeyinga,
Grænlendinga og Sama nefnir
hann ekki, enda eiga þeir sjaldnast
sína fulltrúa á slíkum fundum.)
Hér er vissulega í mörgum tilvik-
um um aðstöðumismun að ræða,
sem betri dönskukunnátta Islend-
inga leysti ekki nema að hluta.
Fráleit þykir mér hins vegar
tillaga Jóns Gíslasonar til lausnar
á vandanum, að nota ensku á
norrænum ráðstefnum. Grundvöll-
ur norræns samstarfs er ekki
einvörðungu lega landanna, heldur
einnig sameiginlegir þættir sögu,
menningar og þjóðfélagshátta auk
skyldleika flestra þjóðtungnanna
— einkanlega þeirra þriggja sem
mikill meirihluti Norðurlandabúa
talar. Tillaga um að taka upp
ensku á norrænum ráðstefnum
jafngildir því uppástungu um að
legjjja norrænt samstarf niður.
og ríkir mikil vinátta meðal þessa
fólks og ekki sízt börn Mörtu
systur Þóru og Haralds manns
hennar, sem eru svo einstaklega
elskuleg við Þóru. Nýlega kom
dóttir þeirra, Inga Dís læknisfrú
frá Englandi, með sitt fyrsta barn.
Er Inga Dís mikið uppáhald Þóru,
enda virkilega góð móðursystur
sinni.
Hvað sem leið fæðingu telpu-
kornsins á Barkastöðum fyrir 85
árum þá er það víst og sannað, að
hún hlaut ekki bara líf sitt að gjöf
í fæðingu, heldur mikla gæfu í
foreldrum, voru þau hjón orðlögð
fyrirmyndarhjón og gerðu sér
mjög annt um menningarlegt
íslendingar sem sækja norræn-
ar ráðstefnur láta iðulega þýða
fyrir sig framsöguræður á dönsku,
norsku eða sænsku, jafnvel þó þeir
séu vel að sér í einhverju þessara
mála, og leitun mun á íslenskum
ráðstefnugestum sem skilja skan-
dínavísku málin ekki nógu vel til
þess að geta fylgst með ræðum
annarra. Hins vegar ættu allir
þátttakendur sem telja sér þess
þörf að eiga kost á túlki í
umræðum. En yrði hætt að kenna
Norðurlandamál í íslenskum skól-
um nema sem valgreinar í fram-
haldsskólum, yrði þátttaka íslend-
inga í norrænu samstarfi fyrst um
nokkurt skeið takmöékuð við
sífellt fámennari hóp mennta-
manna og yrði loks engin.
Undanfarin ár hef ég átt þess •
kost að fylgjast ögn með dönsku-
kunnáttu íslenskra stúdenta vegna
prófdómarastarfa. Á hverju ári
sýnir nokkur hópur þeirra nem-
enda sem ég hef haft kynni af
mjög góða kunnáttu, enda hafa
hleypidómar gagnvart greininni
minnkað, og dönskukennarar eru
auk þess almennt miklu betur
menntaðir nú en áður var, a.m.k.
þeir sem kenna á framhaldsskóla-
stigi. Hinu er ekki að leyna að hjá
mörgum nemendum er eftirtekjan
rýr, en ef afnema ætti skyldu-
greinar í skólum á þeim grund-
velli, er ég hræddur um að fáar
yrðu eftir.
Að einu leyti hefur danska
sérstöðu meðal lifandi tungumála
sem eru kennd í íslenskum skólum.
Hún nýtur ekki þeirrar geysilegu
reynslu sem er af ensku, þýsku og
frönsku meðal þjóða, sem ekki eiga
sér þessar tungur að móðurmáli.
Af þeirri reynslu og skipulegum
tilraunum hafa sprottið hagnýt
kennslugögn sem íslenskir kennar-
ar í þessum tungumálum fá upp í
hendurnar fyrirhafnarlaust.
T.a.m. hefur sjónvarpskennsla í
Norðurlandamálum til þessa
strandað á því, að námskeið af því
tagi hafa aldrei verið gerð eins og
í heimsmálunum. Það er á þessu
sviði ónýttra möguleika á full-
komnari kennslutækjum sem mér
skilst að Danir ætli nú að hlaupa
undir bagga með okkur i samræmi
við óskir íslenskra kennsluyfir-
valda og kennara, en þeir eru ekki
að koma inn „bakdyramegin,
brosmildir og ísmeygilegir, með
tungu sína og bókmenntir", eins og
Jón Gíslason kemst að orði í grein
sinni.
Skipulag dönsku í íslensku
skólakerfi hlýtur alltaf að vera til
endurskoðunar eins og skipulag
annarra greina, og mér er til efs
að farið hafi verið inn á rétta
braut með því að byrja að kenna
dönsku jafn snemma og nú er gert,
m.a. vegna þess að í barnaskólum
uppeldi barna sinna og ekki síður
dætra en sona, sem voru sendar að
Odda til madömu Sigríðar og séra
Skúla Skúlasonar til náms. En
séra Skúli hélt unglingaskóla, en
frú Sigríður kenndi hljómlist og
hannyrðir. Ekki dró úr, að skyld-
leikar voru við prestshjónin og
Barkastaðafólkið og það allnánir.
Seinna fór Þóra til matreiðslu-
náms í Kvennaskólann í Reykja-
vík, með aðstoð móður sinnar. Galt
hán þetta ríkulega uppeldi með
mikilli umönnun við móður sína í
ekkjudómi hennar og fjölda ára.
Var Þóra því komin yfir fertugt, er
hún loks yfirgaf æskuheimili sitt
og leitaði „suður". Nokkru seinna
„VIÐ reiknum með að Júní verði
aftur tilhúinn á veiðar í' vikunni,
en unnið er af kappi við viðgerð
á rafmótorum og ýmsu sem
skemmdist vegna þess að sjór
komst í það er Júní fékk sjó í
sig,“ sagði Guðmundur Ingvason
framkvæmdastjóri Bæjarútgerð-
ar Hafnarfjarðar 1 samtali við
Morgunblaðið í gær.
„Það virðist sem ástæðan fyrir
þessum mikla sjó um borð,“ sagði
er miklu sjaldnar en í öðrum
skólum völ á færum dönskukenn-
urum, þannig að hjá því fer varla
að núverandi fyrirkomulag hefur í
för með sér mjög mikinn aðstöðu-
mun nemenda. I annan stað er það
skoðun mín að stefna beri að
meira válfrelsi í raun á milli
dönsku, norsku og sænsku á
framhaldsskólastigi en nú er fyrir
hendi. Höfuðmarkmið dönsku-
kennslu i íslenskum skólum er
ekki að efla tengsl Islendinga við
danska menningu sérstaklega,
heldur að viðhalda tengslum við
allar norrænar þjóðir. Á norræn-
um samfundum er sænska óneit-
anlega hentugasta tjáningartækið
vegna Finna, en skýrt töluð
danska með íslenskum framburði
en réttum áherslum er einnig góð
til síns brúks.
Jón Gíslason telur í grein sinni
að í stað dönsku ættu bæði þýska
og franska — auk ensku — að vera
skyldugreinar í ísienskum skólum.
Ég er ekki trúaður á að efld þýsku-
og frönskukennsla mundu auka til
muna sókn íslendinga að þýskum
og frönskum ,,uppsprettum“.
Vissulega hafa íslendingar um
áratugi rækt bein menningarleg
samskipti við Frakka og Þjóð-
verja, og varla vill nokkur maður
skera á þau tengsl heldur miklu
fremur styrkja þau, m.a. með
meira sjónvarpsefni frá þessum
þjóðum. En þar sem þessi mál eru
fjarskyldari íslensku, reynist
flestum mun torveldara að verða
sæmilega skiljandi á þau en á
skandínavísk mál.
Mér finnst líklegt að sú skipan
málakennslu sem Jón Gíslason
stingur upp á, þar sem skandín-
avísk mál yrðu aðeins valgreinar á
framhaidsskólastigi, mundi um-
fram allt hafa þau áhrif að draga
úr samskiptum við norrænar
þjóðir, m.a. fækka til mikilla muna
því fólki sem leitar til annarra
norrænna landa til náms og
starfa, án þess að samskipti við
aðrar Evrópuþjóðir — nema Breta
— ykjust að sama skapi. Þegar til
lengdar lætur er ég því hræddur
um að skipanin yrði til þess að
festa ísland endanlega á engil-
saxnesku menningarsvæði. Á
Norðurlöndum er okkur flest
skyldast enn, og að mínum dómi
væri mjög varhugavert fyrir okkur
að loka þeim glugga sem að þeim
snýr. Að hann yrði eini gluggunn
til útlanda hefur engum dottið í
hug.
„Hér er um menningarpólitík að
ræða, ekki rnenn", segir dr. Jón
Gíslason réttilega í grein sinni, en
hér er einnig um utanríkispólitík
og sjálfstæðismál að ræða.
Stefán Karlsson.
varð á vegi hannar mannsefni
hennar Magnús Hannesson, hinn
ágætasti maður. Hann er nú látinn
fyrir nokkrum árum.
Nú situr frú Þóra á fögru
ævikvöldi í litla vinalega húsinu
sínu að Gullteig 4 í sambýli við
jafn ern og skemmtileg hjón,
fyrirmynd í háttvísi hvert við
annað.
Innilegar hamingjuóskir elsku-
lega vinkona, með einlæga ósk um,
að litlu þýzkumælandi drengirnir,
sem flytja bráðum heim, megi
njóta elsusemi ömmusystur sinn-
ar.
Vinkona.
Guðmundur, „sé sú að sjór hefur
komizt inn um nokkuð stóran
síðuloka sem ekki lokaðist. Steinn
hefur komizt þar á milli, en menn
héldu að búið væri að loka öllum
lokum. Það hefur því lekið inn í
skipið á nokkrum tíma.“
iASÍMINN ER:
22480
Jttorgunblnlkib
Þóra Tómasdottir
frá Barkarstöðum
Steinvala olli
lekanum á Júní