Morgunblaðið - 18.05.1978, Blaðsíða 22

54
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR, 18. MAÍ 1978
Jónas Haralz — Tryggvi Pálsson:
V erðbólga og lána-
markaður á íslandi
Sænska tímaritið „Ekonomisk Revy“
birti í fyrsta hefti ársins 1978 greinaflokk
um verðbólgu og lánamarkað. Ein þessara
greina fjallaði um verðbólgu og lánamark-
að á íslandi. Höfðu þeir Jónas H. Haralz,
bankastjóri, og Tryggvi Pálsson, forstöðu-
maður hagfræði- og áætlanadeildar Lands-
bankans, ritað þessa grein að beiðni
tímaritsins. Enda þótt greinin beri það
með sér, að hún sé skrifuð fyrir lesendur,
sem lítt eru kunnir íslenzkum aðstæðum,
á hún þó einnig erindi til íslenzkra
lesenda, ekki sízt með tilliti til þeirra
umræðna, sem undanfarið hafa átt sér stað
um vaxtamál, og óskaði því viðskiptasíðan
eftir að fá að birta grein þessa og birtist
hún því hér í íslenskri þýðingu með leyfi
höfunda. Greinin var skrifuð í deseml
1977.
Á Islandi hefur verið mikil og
áframhaldandi verðból}ía síðan á
tímum síðari heimsstyrjaldar.
Enda þótt hagkerfi landsins sé
lítið og einhliða, ætti reynsla
íslands á þessu tímabili að geta
sýnt laníítimaáhrif verðbólgu bet-
ur en reynsla flestra annarra
landa í Evrópu. í þessari grein er
gefið yfirlit um þessi áhrif á
lánamarkað og bankastarfsemi.
Ferill verðbólgunnar
Á tímabilinu 1951 til 1970 jókst
verð neyzluvöru um 11% til
jafnaðar á ári, og var yfirleitt á
bilinu 5—20%. Allt tímabilið var
með efnahagslegum aðgerðum
reynt að stemma stigu fyrir
verðbólgunni með þeim árangri, að
um frekari aukningu henríar varð
ekki að ræða. Á árunum milli 1950
og 1960 beindust þessar aðgerðir
fyrst og fremst gegn sjálfu verð-
laginu. Á árunum á milli 1960 og
1970 beindist athyglin hins vegar
að því að ná betra efnahagslegu
jafnvægi ög hagkvæmari nýtingu
framleiðsluþátta með beitingu
fjármála- og peningamálaaðgerða.
Upp úr 1970 jókst hraði verð-
bólgunnar hröðum skrefum. Með-
altal áranna 1970 til 1977 var 28%.
á ári. Hámarkið náðist 1974 og
1975, þegar verðlag neyzluvöru
jókst um 40 til 50%, á ári.
Verðbólguhraðinn lækkaði síðan
allt niður í 26% á ári, síðari hluta
árs 1976 og fyrra hluta árs 1977.
Sem stendur er verðbólgan aftur á
leið upp á við og stefnir á bilið 30
til 40% á ári.
Orsakir þess, að verðbólgan
jókst upp úr 1970, eru margar og
allflóknar. Aukin verðbólga er-
lendis skiptir miklu máli, bæði
beinlínis vegna hækkunar verðs á
innflutningi og þó enn frekar á
útflutningi, og einnig óbeinlínis,
þar sem hún leiddi til þess, að ekki
var talin sama þörf og áður að
ráða við verðbólguna innanlands.
Jafnframt leiddi stjórnmálaþróun-
in til þess að allmörg markmið,
sum þeirra ný af nálinni, voru sett
hærra en baráttan við verðbólg-
una. Við þessar aðstæður slaknaði
á beitingu fjármála- og peninga-
málaaðgerða og annarra þeirra
ráðstafana gegn verðbólgunni,
sem áður höfðu reynst virk, að
minnsta kosti um skeið. Tilraunir
til að fylgja eftir stefnu í launa-
og tekjumálum báru einnig lítinn
árangur. Þessi mikla og sum árin
ört vaxandi verðbólga á árunum
eftir 1970 hefur að sjálfsögðu haft
gagnger áhrif á breytni bæði
einstaklinga og fyrirtækja. Hún
hefur einnig smám saman leitt til
öflugra gagnráðstafana, ekki sízt á
sviði peningamála.
Ahrif á sparnaðinn
Þegar litið er yfir áratugina
1950 til 1970 er það athyglisverð-
ast, hversu lítil áhrif verðbólgan
virðist hafa haft bæði á heildar-
sparnaö og þann sparnað, sem
fram kemur í innlánum bankanna.
Heildarsparnaður (þ.e.a.s. verg
fjármunamyndun að viðbættum
afgangi á viðskiptajöfnuði, eða að
frádregnum halla á þeim jöfnuði)
hélzt yfirleitt nálægt 24% af
vergri þjóðarframleiðslu. Sparn-
aður í bönkum, þ.e.a.s. heildarinn-
lán viðskiptabankanna, var svip-
aður í upphafi og í lok tímabilsins,
eða um 30% af vergri þjóðarfram-
leiðslu. Veltuhraði peninga hélzt
einnig óbreyttur.
Það getur virst einkennilegt, að
heildarsparnaður, og þó sérstak-
lega sparnaður í bönkum, skuli
hafa haldist í svo miklum mæli á
tímum áframhaldandi verðbólgu
og neikvæðra raunvaxta. Á hinn
bóginn verður að taka til greina,
í fyrsta lagi, að éftirvænting um
áframhaldandi og varanlega aukn-
ingu verðbólgunnar var ekki til
staðar, nema þá stundum og um
skamman tíma. Menn bjuggust við
því, sem þeir höfðu reynslu af, að
verðbólgan sveiflaðist í kringum
10 til 12% á ári. Menn reyndu að
verja sig, þegar snöggar hækkanir
virtust vera framundan, en leituð-
ust aftur við að styrkja lausafjár-
Jónas Haralz, bankastjóri.
stöðu sína, þegar þróunin lá í hina
áttina. I öðru lagi voru raunvextir
þrátt fyrir allt ekki mjög neikvæð-
ir, og að því leyti sem þeir voru
neikvæðir, var úr áhrifum þess
dregið með skattaívilnunum.
Upp úr 1950 höfðu menn miklar
áh.vggjur af þróun sparnaðar
þessa gætti ekki sízt af hálfu
bankanna. Þetta leiddi til þess, að
1952 var framkvæmd nokkur
almenn hækkun vaxta og jafn-
framt væri sparifé og vextir
undanþegið sköttum innan ákveð-
inna marka. Upp úr 1960 voru
vextir síðan hækkaðir verulega
sem liður í almennum viðnámsað-
gerðum, sem þá komu til fram-
kvæmda. Þessar ráðstafanir virð-
ast hafa haft veruleg áhrif, enda
þótt ekki væri unnt af stjórnmála-
ástæðum að nota vexti sem
hreyfanlegt og fullvirkt tæki í
stjórn efnahagsmála. Á öllu tíma-
bilinu 1951 og 1970 voru raunvext-
ir á almennum spariinnlánum
neikvæðir um nærri 4%. að meðal-
tali. Sé tillit einnig tekið til
skattaívilnana, í samanburði við
Tryggvi Pálsson forstöðumaður
hagfræði- og áætlanadeildar
Landsbankans.
aðra ráðstöfun sparifjár, verða
raunvextir aðeins lítið eitt nei-
kvæðir, að minnsta kosti ef miðað
er við skattgreiðslur manna með
tekjur yfir meðallag.
A árunum eftir 1970 hefur
þróunin verið önnur. Heildar-
sparnaður hefur að vísu haldist
óbreyttur. Sparnaður í bönkum,
þ.e.a.s. heildarinnlán þeirra, hefur
hins vegar minnkað öft, eða úr
31% af vergri þjóðarframleiðslu
1970 í 22% 1975 til 1977, og
veltuhraði peninga hefur aukist
mikið. Skýringúna er að finna
annars vegar í því, að eftirvænting
um þróun verðbólgunnar hefur
breytzt gagngert, og hins vegar í
því, að raunvextir hafa lækkað ört.
Eftir áraröð vaxandi verðbólgu frá
1971 til 1975 má nú gera ráð fyrir,
að bæði einstaklingar og fyrirtæki
búist við mun örari verðbólgu en
áður. Minnkun verðbólgunnar árin
1976 ög 1977 hafði að vísu róandi
áhrif, en nýir og háir launa-
samningar vorið 1977 höfðu þegar
í stað mikil áhrif bæði á sjálfan
gang verðbólgunnar og á eftir-
væntinguna um þróun hennar.
Raunvextir hafa orðið neikvæðir
um 12% á þessu tímabili og
fjátfesting í fasteignum og í
verðtryggðum ríkisskuldabréfum
hefur gefið margfalt af sér saman-
borið við innlán í bönkum.
Hækkun nafnvaxta og hreyfan-
legri vaxtastefna hefur aðeins að
nokkru getað vegið á móti þessu.
Lánamarkaðurinn
Neikvæðir raunvextir hafa að
sjálfsögðu leitt til þess, að eftir-
spurn eftir lánum hefur verið
langtum meiri en framboð spari-
fjár. Oft hefur svo virst sem
eftirspurnin eftir lánsfé væri
óseðjandi. Þetta hefur svo aftur
leitt til þess almenna misskilnings,
að vaxtahækkanir gætu ekki að
nýju komið á jafnvægi milli
framboðs og eftirspurnar. Ein-
hvers konar skömmtun útlána
hefur þess vegna verið óhjákvæmi-
leg. Áðferðin, sem beitt hefur
verið við þessa skömmtun, er fyrst
og fremst ákveðnar reglur um
rekstrar- og afurðalán til
heföbundinna atvinnuvega, land-
búnaðar, útgerðar og fiskvinnslu.
Þessi lán hefur síðan að miklu
leyti verið unnt að endurselja í
Seðlabankanum á hagkvæmum
vaxtakjörum. Þetta fyrirkomulag
hefur orðið til vegna mikils
þrýstings frá bæði atvinnuvegum
og stjórnvöldum. Þegar horfið er
frá markaðsstjórnun og tekin upp
skömmtun i einhverri mynd, eru
vaxandi stjórnmálaafskipti óum-
flýjanleg. Þetta felur þó ekki í sér,
að taka þurfi einstakar ákvarðanir
um lán á grundvelli stjórnmála-
sjónarmiða. Svo hefur heldur ekki
verið í bönkum og fjárfestingar-
sjóðum, en þess hefur hins vegar
að öllum líkindum gætt mjög í
framkvæmd byggðastefnu.
Ekki ósvipuðu skömmtunar-
fyrirkomulagi hefur verið beitt í
lánveitingum til langs tíma, þar
sem öflugir fjárfestingarlánasjóð-
ir hafa komið til sögunnar. Þessir
sjóðir hafa aðallega þjónað land-
búnaði og sjávarútvegi, ellegar
stuðlað að byggðaþróun í lands-
hlutum, þar sem þessir atvinnu-
vegir skipta langmestu máli. Að
því er viðskiptabankana snertir,
beinist fjármögnun þeirra á
byggingartíma og þátttaka í
lánum til langs tíma einnig í sömu
átt. Þar að auki hefur viðskipta-
bönkunum beinlínis verið gert að
taka þátt í þessari fjármögnun
með kaupum á ríkisskuldabréfum.
Mikil aukning fjármögnunar
íbúðabygginga, fyrst og fremst
fyrir atbeina opinberra sjóða, er
svipaðs eðlis. Þessi mismunun nær
í raun einnig til notkunar erlends
fjármagns, þar sem strangar
reglur hafa verið í gildi, sem mjög
hafa ívilnað hefðbundnum
atvinnugreinum.
Ein afleiðing þessarar
skömmuntarstefnu er áframhald-
andi fjölgun þeirra stofnana, sem
fást við lánveitingar. Á verðbólgu-
tímum er um að gera að hafa sem
nánust tengsl við útlánastofnun og
trúa þeirri stofnun fyrir sparifé
sínu. Það sýndi sig þegar á
árunum milli 1940 og 1950 að þeir
þrír ríkisbankar, sem þá voru
starfandi, voru undir miklum
áhrifum frá hefðbundnum
atvinnuvegum. Þetta varð til þess,
að aðrir atvinnuvegir og einstakir
þjóðfélagshópar fóru að stofna
eigin sparisjóði. Nokkrir þeirra
urðu síðan að almennum
viðskiptabönkum, sem þó hafa
ennþá ekki fengist við erlend
viðskipti. Fjöldi viðskiptabanka
hefur á árunum 1950 til 1977
aukist úr 3 í 7, á sama tíma sem
hlutdeild þeirra í heildarútlánum
hefur lækkað úr 60 í 34%. Nokkuð
svipuðu máli gegnir um fjárfest-
ingarlánasjóði og lífeyrissjóði.
Fjöldi þeirra hefur aukist mjög,
jafnframt því sem tengslin við
tiltekna atvinnuvegi og þjóðfélags-
hópa hafa haldist. Á hinn bóginn
hefur hlutdeild þessara sjóða í
heildarútlánum aukist. Engar þær
tilraunir, sem gerðar hafa verið til
að sameina banka og sjóði hafa
borið árangur, hversu réttlætan-
legar sem þær voru frá hag-
kvæmnissjónarmiði.
Enn önnur afleiðing neikvæðra
raunvaxta og útlánaskömmtunar
er sú, að lítið tillit hefur verið
tekið til arðsemi fyrirtækja og
fjárfestingar við ákvörðun útlána.
Fjármögnunin nær til allra fyrir-
tækja og allrar fjárfestingar, sem
uppfyllir tiltekin vélræn skilyrði,
að þvi er snertir eðli starfsemi eða
tegund fjárfestingar. Þeir, sem
ekki uppfylla þessi skilyrði fá ekki
lán. Þar að auki stuðlar verðbólg-
an að því að öll fjárfesting borgi
sig og öll fyrirtæki beri sig, ef
aðeins hefur tekist að afla nógu
mikils lánsfjár á hagkvæmum
kjörum. Af þessu leiðir óhagstæða
dreifingu lánsfjár, of mikla fjár-
festingu í landbúnaði og sjávarút-
vegi og lengingu lífdaga illa
V axtaþróunin
Yfirlit yfir þróun sparivaxta, raunvaxta og spariinnlána 1961 —1977.
Til innlánsstofnana teljast viðskiptabankarnir, sparisjóðir og
innlánsdeildir kaupfélaganna.
Spariinnlán innlánsstofnana 1961-1977
1961 Vegið meðaltal sparivaxta (%) 7,42 Raunvextir m.v.vísitölu þjóðarútgj . (%) - 2,5 Spariinnlán í hlutfalli við verga þjóðarframl. (%) 27
1962 7,45 - 2,8 29
1963 7,49 - 0,3 30
1 1964 7,51 - 5,2 28
1 1965 7,52 - 2,5 28
1966 7,57 - 2,1 28
1 1967 7,61 4,2 31
1968 7,64 - 6,9 31
1969 7,63 - 12,0 28
1970 7,63 - 4,1 27
1971 7,64 - 2,0 27
1972 7,64 - 3,1 25 J
1973 9,15 - 13,0 22 1
1974 11,70 - 21,8 19 ;
11975 13,89 - 23,0 18 I
1976 14,65 - 12,1 17
1977 15,97 - 12,3 17 A
Heimild: Seólabanki Islands - hagfræóideild