Morgunblaðið - 22.10.1978, Blaðsíða 31

NETWORK — vitahringur
NETWORK, Am. 1976.
Leikstjóri. Sidney Lumet.
Handriti Paddy Chayeísky
(Oscar)
Kvikmyndatakai Owen
Roizman.
Leikenduri Peter Finch
(Oscar). Faye Dunaway
(Oscar), William Holden.
Robert Duvall. Beatrice
Straight (Oscar). Ned
Beatty o.fl.
Network er fyrir ýmsar
sakir athyglisverð mynd,
m.a. vegna þess, að hún
fjallar um sjónvarpið sem
leiðandi afl í lífi milljóna
einstaklinga, og þá jafn-
framt vegna þess, hvernig
farið er með þetta efni í
myndinni. Þegar ég fór að
velta Network fyrir mér,
skaut upp í huga mér
óþægilegri minningu frá
æskuárunum. I þann tíma
voru nokkur algeng vöru-
merki hönnuð þannig, að til
grundvallar var lögð ákveð-
in mynd, og sama myndin í
smækkuðu formi síðan lögð
inn í fyrri myndina og
þannig koll af kolli uns
myndin endaði í punkti.
Þetta olli mér talsverðum
heilabrotum, líkt og eilífð-
in, þar sem útilokað var að
sjá fyrir endann á þessu. Og
hugurinn réð ekki almenni-
lega við það að fara í hina
áttina, þ.e. að stækka
myndina út fyrir vöru-
merkið, því þá var maður
sjálfur orðinn hluti af
þessu vörumerki. Network
og efni myndariimar vekja
hjá mér mjög svipaða til-
finningu, vegna þess að í
myndinni er ekki tekist á
við þann vanda, sem þar er
settur fram og flestir munu
hafa þekkt, áður en þeir sáu
myndina, heldur er vanda-
málunum svarað með öðr-
um vandamálum. I út-
færslu þeirra Chayefskys
og Lumets verður sjón-
varpsfyrirbærið eins og
köttur, sem eltir skottið á
sér, vítahringur, sem við
hvern snúnirtg hleður utan
á sig sí ómanneskjulegri
aðferðum. Sjónvarpsstöðin
UBS (United Broadcasting
Systém) hefur fallið í vin-
sældum og eftir eigenda-
skipti á stöðinni er ákveðið
að hreinsa til. Howard
Beale (Peter Fir\fh), sem
hefur verið fréttaþulur
þeirra í fjölmörg ár er
rekinn; en áður en hann
hættir, lýsir hann því yfir í
fréttaútsendingu, að eftir
viku muni hann, í síðustu
útsendingu sinni, fremja
sjálfsmorð fyrir framan
áhorfendur. Eftir nokkrar
vangaveltur er honum
hleypt að kvöldið eftir með
afsökunarbeiðni fyrir til-
stuðlan yfirmanns frétta-
deildarinnar, sem er gamall
vinur Beale, Max
Schumacher (William
Holden). Max er sjálfur
orðinn dauðþreyttur á
valdabraskinu og óheilind-
unum innan stjórnar UBS
og þegar afsökunarbeiðni
Howards snýst í skammar-
ræðu á sjónvarpið, beitir
hann valdi sínu til að halda
sendingunni áfram. Þeir
eru að sjálfsögðu báðir
reknir á stundinni en þegar
það kemur í ljós daginn
eftir, að Howard er orðinn
aðalumræðuefnið í Banda-
ríkjunum og að vinsældir
stöðvarinnar hafa tekið
kipp upp á við eru þeir
teknir í sátt og Howard
leyft að leika lausum hala
enn um stund, a.m.k. meðan
hann dregur að áhorfendur.
Sú persóna, sem uppgötvar
þetta tækifæri, er ungur en
framagjarn dagskrárstjóri,
Diana Christenson (Fay
Dunaway), persóna, sem er
einskonar táknmynd hins
harða, óvægna og um leið
tilfinningalausa fyrirbæris,
sem sjónvarpið er. Faye
Dunaway leikur þessa per-
sónu hér af slíkri innlifun
og krafti, að það vekur
manni óhug. Á meðan tog-
streitan um völd og vin-
sældir einstaklinga innan
stöðvarinnar geisa á fullu,
er Howard að falla í trans i
sínu nýja hlutverki. Ef
ætlast er til að litið sé á
Network í einhverju sam-
hengi við raunveruleikann,
sem höfundarnir virðast
ætlast til, hlýtur Howard,
og skoðanir hans, að vera
meginþungi verksins,' þar
sem hann er hinn
óvefengjanlegi tengiliður
stöðvarinnar við áhorfend-
ur. En það er einmitt með
honum, sem vítahringurinn
lokast. Howard byrjar á því
að segja áhorfendum, hvað
hann sé orðinn leiður á því
að sitja þarna fyrir framan
þá kvöld eftir kvöld og
þylja upp gagnslausar og
niðursoðnar fréttir af
manndrápum og ofbeldi úr
öllum heimshornum. Eftir
að hafa opnað umræðuna á
þessari gagnlegu athuga-
semd færir Howard sig
smám saman upp á skaftið
og fer að úthúða sjónvarp-
inu sem fyrirbæri, sem geri
ekki annað en að stela tíma
fólks og geri það um leið og
einskonar eiturlyfja-
neytendum upploginna
skáldsagna með „happy
end“. Howard grátbiður
áhorfendur að snúa af
þessari braut og fara að lifa
eigin lífi. Við vitum, og allir
sjónvarpsáhorfendur vita,
að það sem Howard hefur
sagt hingað tii er satt, en
áhrifin eru aðeins þau, að
fleiri og fleiri fara að horfa
á skerminn, til að hlýða á
Howard lýsa þeirra eigin
blekkingavef. Það sem
Howard gerir næst, rekur
smiðshöggið á vítahring-
inn. Hann gengur svo upp í
vinsældum sínum sem
„re;ður spámaður", að hann
fer nú að stjórna áhorfend-
um í múgæsingu („Standið
upp frá tækjunum og gang-
ið út að glugga, opnið hann
og öskrið út: „Ég er ofsa-
lega reiður og ég þoli þetta
ekki lengur““, eða þá að
hann segir þeim að senda
símskeyti í Hvíta húsið til
að mótmæla viðskipta-
samningi við Araba og
áhorfendur hlaupa fúsir
upp til handa og fóta og
gera hvort tveggja). Með
því að fara raunverulega
að stjórna lífi fólks og
gerðum með áhrifavaldi
sjónvarpsins er Howard
kominn í heilan hring frá
því, að hann byrjaði að vara
áhorfendur við áhrifamætti
sjónvarpsins og bað þá um
að slökkva á tækinu.
Chayefksy er þeirrar skoð-
unar, og sennilega rétti-
lega, að það verður ekki svo
einfaldlega slökkt á þessari
hrikalegu uppfinningu
mannsins, jafnvel þótt allir
sjái hættuna í því að gerast
þrælar þessa áhrifavalds.
Lendi þessi miðill í höndum
óprúttinna aðila, með
verslunarsjónarmiðin ein
að leiðarljósi, eins og UBS
(sem að sjálfsögðu á að
vera táknræn fyrir hinar
ýmsu stöðvar í Banda-
ríkjunum, en við skulum
vona að ástandið sé í raun
ekki eins slæmt innan
þeirra og í UBS), er voðinn
vís, án þess að áhorfendur
kæri sig um eða geti áttað
sig á því.
Stærsti gallinn við
Network er að mínu mati
sá, að Chayefsky gerir
perscnu Howards engin skil
í myndinni. Þetta er sú
persóna, sem í upphafi
leiðir okkur til nýs skiln-
ings, til mannlegra við-
horfa, en Chayefsky gerir
hann einfaldlega að
brjálæðingi, eins konar
sirkusdýri, sem við eigum
að hlæja að og hrífast af á
sama hátt og hinir ímyrfd-
uðu sjónvarpsáhorfendur.
Ræður Howards hætta því
fljótlega að hafa áhrif,
vegna þess að þær hafa
engan bakgrunn í mannleg-
um tilfinningum þessarar
persónu. Eftir að upphafi
myndarinnar sleppir bregð-
ur honum varla fyrir nema
sem „spámanninum á
skerminum". Það er að vísu
ein vísbending í átt til hins
jákvæðá í myndinni. Eftir
að Howard hefur æst gegn
viðskiptasamningum við
Araba, sem eigandi sjón-
varpsstöðvarinnar er
viðriðinn, kallar eigandinn
hann á fund, og heldur yfir
honum þrumuræðu, í stíl
við ræður Howards sjálfs.
Hann skammar Howard
blóðugum skömmum fyrir |
að dirfast að skipta sér af
„frumafli náttúrunnar",
viðskiptum, og kennir hon-
um lexíu í trúarbrögðum
viðskiptanna. (Uppfærslan
á þessu atriði hjá Lumet er
frábær). I stað þess að |
Howard, sem hefur verið að
prédika mikilvægi ein-
staklingsins gegn peninga-
valdinu, notfæri sér þessa
lexíu gegn auðvaldi, heillast
hann svo af þessari nýju
kenningu, að hann byrjar
að lofsyngja auðhringana,
sem munu veita öllum
gnægð þess, er þeir óska og
þurrka um leið út allan ótta
og alla þjáningu, — og
einstaklinginn sem mann-
veru. Það jákvæða við þetta
er, að áhorfendur sýna
þann nianndóm í sér, að
vinsældum Howards fer nú
síhrakandi, sem bendir til
nokkurs ákvörðunarvalds
þeirra sem einstaklinga og
hugsandi vera.
Um aðra þætti Network
er óþarfi að fjalla ítarlega,
því eins og áður sagði er
baksviðið valdatogstreita
og persónurnar aðéins leik-
brúður, vel þekktar tákn-
myndir úr fjölda mynda og
yfirleitt einhæfar.
Chayefsky gerir sér nokk-
urn mat úr þeirri lýsingu á
Diönu, að eina ástríöa
hennar er vinnan, en einka-
lífið eins og lélegt handrit
að þriðja flokks drama.
Líkt og hún blandar saman
sínum eigin raunveruleika
og „raunveruleika" sjón-
varpsskermsins heldur hún
ótrauð út á þá braut í
dagskrárgerð sinni, að
byrja nýjan þátt, seríu, á
þeirri nýjung, að upphaf
hvers þáttar eru raunveru-
leg hryðjuverk, en síðan
tekur starfsfólk stöðvarinn-
ar við og semur framhaldið.
Markmið hennar virðist
vera að flétta svo þétt
saman raunveruleika og
óraunveruleika, að engin
fái lengur á milli greint. Og
ef til vill er það þangað,
sem sjónvarpið stefnir.
Að lokum aðeins þetta.
Network er á yfirborðinu
vel gerð mynd, leikararnir
gera hlutverkunum eins góð
skil og handritið leyfir
þeim og myndin hristir
ábyggilega upp í hugum
margra. En vekur hún
okkur til meðvitundar um
að hrista Network til? Ég
hef það eftir einum gagn-
rýnanda, sem sá myndina
nokkrum sinnum í Banda-
ríkjunum, að áhorfendur
hefðu hvað eftir annað
svarað kalli Howards um
að öskra og öskrað með
honum. Sem virðist benda
til þess, að ef Chayefsky
hefur ætlað myndinni aö
vera gagnrýni á áhrifamátt
sjónvarpsins, hafi honum
mistekist og hann hafi
aðeins snúið dæminu við og
sannað þennan áhrifamátt.
Vegna þess að í myndinni
er beitt nákvæmlega sömu
múgæsingarbrögðum, sömu
tækni til að ná til
áhorfandans, og sjónvarpið
beitir. Myndin verður því
einskonar naflaskoðun á
skemmtiiðnaðinum í heild,
hún. er sjálf þátttakandi í
kapphlaupinu um vinsældir
áhorfenda og vílar ekki
fyrir sér, að beita þeim
brögðum, sem hún er að
gagnrýna. Sá ljóti grunur
læðist að mér, að þeir sem
völdu handrit Chayefskys
til Oscarsverðlauna, hafi
sjálfir verið blindaðir af
þessari naflaskoðun og lát-
ið efnið, fremur en úr-
vinnsluna á efninu, ráða
vali sínu.
Hins vegar er óhikað
hægt að mæla með mynd-
inni, því að hún hlýtur að
vekja umræður um sjón-
varp sem rökfræðilegt
vandamál, ef ekki annað.
Hins vegar verð ég að taka
undir bréfið í Velvakanda í
dag (föstudag), þar sem
kvartað er yfir hinni lélegu
kópiu, sem kvikmyndahúsið
sýnir af myndinni (fyrir
utan þýðingarvitleysurnar).
Það er gagnslítið að baða
sig í ljómanum af fjórum
Oscarsverðlaunum, en sýna
svo handbragð þessara
listamanna í gegnum rispur
og skít á sundurslitinni
kópíu.
SSP.
Howard Bealo (Peter Finch) fréttamaður UBS, á tkerminum auk fréttapula hinna
sjónvarpsstöðvanna, John Chancellor, Howard K. Smith og Walter Cronkite.