Morgunblaðið - 08.03.1979, Qupperneq 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. MARZ 1979
Ráðstefna Lífs og lands
um umhverfi mannsins
fortíð skal hyggja
Samtökin Líf og land, sem í raun ýttu úr vör með stórri og
yfirgripsmikilli ráðstefnu á Kjarvalsstöðum, vilja líta á umhverfismál
frá nýju og víðara sjónarhorni en áður. Orðið umhverfi nota þau um
alla þá þætti sem hafa áhrif á líf okkar, þ.á m. náttúruna, byggt
umhverfi og þjóðfclagið, eins og Jón óttar Ragnarsson, formaður
samtakanna orðaði það í setningarávarpi sínu. Enda er það þróunin í
heiminum í umhverfismálum, sem byrjuðu með hreinni náttúruvernd,
og færðist yfir á umhvcrfi mannsins. og er nú enn að þróast á enn
víðtækara svið.
Ráðstefnunni var m.a. ætlað það hlutverk að mynda umgjörð um
starfið. Hún var mjög víðtæk, en erindin sem flutt voru, á að leggja til
grundvallar síðari ráðstefnum félagsins um afmarkaðra efni, að þvf er
Jón Ragnar sagði. Var ráðstefnunni skipt í þrjá hluta, fortíð, nútíð og
framtíð. Fjallað um upphafið eða aðdraganda, manninn í nútimanum
og síðast um framti'ðarstefnuna: Hvert skal haldið? Erindin voru 33
talsins, stutt og hnitmiðuð. og vakti athygli hve þar var mikil
fjölbreytni og hvc mörg atriði komu þar fram, sem vekja til
umhugsunar. En erindin lágu fyrir f bók á ráðstefnunni og eru til sölu
enn.
Ilér verður í þremur greinum aðeins gripið í örstuttu máli niður í
athyglisverða þætti, sem ræðumenn drógu fram, og að sjálfsögðu
byrjað á erindunum frá laugardagsmorgni, forti'ðinni eða undirstöð-
unni, og hugað að rótum vandans. Verða hér dregnir fram örstuttir
punktar úr ræðum þeirra 9 manna, sem þá fiuttu mál sitt. Svo sem
eðlilegt má teljast á íslandi, var byrjað á veðrinu.
• Búvöru-
framleiðslu
má tempra
fyrirfram
Páll Bergþórsson veðurfræðingur
flutti erindi um veðurfar á íslandi
allt frá landnimstið og kom síðar að
athugun á áhrifum hitafars á land-
búnað okkar tíma og vandamál
þessara mánaða, 5,7 milljarða
summunni, sem vantar til að bæta
bændum útfluttar og óseljanlegar
búvörur, nema þeir beri sjálfir þessi
gjöld, milljón króna skatt á hvert bú.
Hann sagði m.a.:
„Það er tiitölulega ákveðið sam-
hengi milli árlegs töðufengs og
árshitans, og meira að segja má með
talsverðri vissu segja fyrir um
sprettu hvers sumars út frá vetrar-
hitanum einum, frá október til
aprílloka. Og sé litið á landi í heild er
líka allnáið samhengi milli töðufalls
og áburðarnotkunar, þannig að
fyrstu áburðarskammtarnir gefa af
sér ákveðna sprettuaukningu í töl-
um, en þeir síðari heldur minni
svörun. Og til dæmis má lesa út úr
þessu eftirfarandi reglu: Til þess að
halda á hlýju árunum 1931—1960
sömu sprettu á túnum eins og á
kalárunum sjö, 1965—71, hefði ekki
þurft nema helming af þeim tilbúna
áburði, sem var notaður á kalárun-
um á hvern hektara.
Ég bið ykkur að veita sérstaka
athygli þessari síðustu reglu. Hún
sýnir í tölum það, sem menn vissu
fyrir, að með áburðinum er nútíma-
bóndinn búinn að fá í hendurnar
þýðingarmikið tæki til þess að
stjórna framleiðslu sinni, tæki sem
forfeður okkar höfðu ekki. Sem sagt,
ef við notum ekki nema um 50 kg af
köfnunarefni á hektara í góðæri og
samsvarandi af öðrum áburðarefn-
um, þá getum við bætt okkur upp um
15% sprettuskerðingu kalára eins og
1965 —71 með því að auka tilbúna
áburðinn upp í 100 kg köfnunarefnis
á hektara, svo að ekki sé gleymt
öðrum áburðarefnum. En annað er
líka athyglisvert. Meðalhitann í
októuer til aprílloka vitum við um
áður en tilbúni áburðurinn er borinn
á á vorin. Og enda þótt þetta árlega
samhengi hita og sprettu sé engan
veginn fullkomið, er það nógu gott til
þess að með þessari árlegu spá og
samsvarandi ákvörðun um áburð,
hefði einmitt verið hægt að vinna
upp til jafnaðar allar sprettuskerð-
ingu kaláranna. Þó er það þýðingar-
mikið skilyrði, að áburðurinn í góð-
ærinu á undan hefði ekki farið fram
úr óhóflegu magni, því að svo mikið
má bera á, að viðbót gefi lítinn og
jafnvel engan uppskeruauka. Og ég
er hræddur um að við séum einmitt
að brenna dálítið á því þessi árin.
En nútímabóndi er að öðru leyti
líka betur settur en fyrri bændur. í
fyrsta lagi er hann ekki eins háður
vetrarbeit, innistaða á mestum hluta
búsmala er fremur regla en undan-
tekning. Og þá er ótalið annað
merkilegt tæki til að jafna árferðis-
mun. Það er kjarnfóðrið, sem má
vera talsvert breytilegur hluti fóðr-
unar án þess að til skaða verði. Þær
skekkjur sem voru gerðar að vori,
þegar borið var á til þess að ná
vissum töðufeng, má í langflestum
tilfellum leiðréttáá haustmánuðum
með því að kaupa meira eða minna
af kjarnfóðri. Og jafnvel þótt vetrar-
fóðrið verði dálítið breytilegt, eink-
um vegna vorveðráttu, má þá enn
bæta um með viðbótarskammti af
kjarnfóðrinu, ef það hefur ekki verið
notað í óhófi fyrir. Það eru því flest
skilyrði fyrir hendi til þess að
framfylgja fyrirfram ákveðinni
skipulagningu og temprun á búvöru-
framleiðslu, aðeins ef menn einbeita
sér að grundvallarframleiðslunni í
landbúnaðinum, fóðuröfluninni.
Þá gerði Páll grein fyrir kerfi, sem
hann telur vænlegt til árangurs, án
þes að það herði um of að persónu-
frelsi manna.
Jón öttar Ragnartwon
Þegar uppsprettuspá liggur fyrir í
apríllok, er reiknað út, hvað þurfi að
bera á hvern hektara á landinu til
þess að ná tilætluðum töðufeng um
haustið. Hver maður, sem á tún-
skika, á þá rétt á að fá á lágmarks-
verði tilbúinn áburð, sem nemur
þessu tiltekna magni á hvern hekt-
ara á túninu. Vilji hann kaupa
meira, fær hann það, en þá á svo háu
verði, að fáum þykir fýsilegt, en
ágóði þeirrar sölu rennur í sérstakan
sjóð bændasamtakanna. Nú líður
sumarið með kuldum eða hitum,
þurrkum og votviðrum, og þó nokkuö
hafi áunnist í að tempra töðufeng
með áburði, koma til nýjar skekkjur.
Þá er það fínstilling framleiðslunn-
ar, sem fer fram með ásetningi að
haustinu. Nú er fundið út hvað
kaupa þurfi mikið kjarnfóður miðað
við hvern túnhektara á landinu til að
setja á fyrirfram ákveðinn búsmala.
Hver maður fær nú að kaupa á
lágmarksverði kjarnfóður sem þessu
nemur, en vilji hann meira, kemur
til miklu hærra verð og óárennilegt
flestum. Ágóði af þeirri sölu rennur
sem fyrr til hins sérstaka sjóðs eða
þá í almannaþágu. Þá líður veturinn
og þá kann að fara eins og segir í
kvæðinu, vorið langt verður oft
dónunum. Þá þarf að bæta við
kjarnfóðri. Hvað á það að kosta?
Kannski er rétt að hafa verðið
fremur hátt, annað gæti hvatt til
ógætilegs ásetnings að haustinu, en
þetta er þó framkvæmdaratriði. Ef
með þessu næst ekki æskilegt jafn-
vægi milli búgreina, er tiltölulega
auðvelt að jafna metin með verð-
lagningu búvöru, em grundvöllur
þeirrar ítölu, sem hér er lögð til, er
hins vegar túnstærðin á hverju býli,
tiltölulega einföld, stöðug og vel-
þekkt stærð.
• Líkur á stór-
gosum mun meiri
en ætlað var
Sigurður Þórarinsson
jarðfræðingur talaði um eldfjalla-
landið Island, kosti af slíku og ókosti
undir nafninu „Að búa á Eldfjalli".
Um það síðarnefnda sagði hann m.a.:
Varðandi þekkingu á eldfjallasögu
erum við Islendingar tiltölulega vel
settir, þar eð skráðar frásagnir af
eldgosum eru hér ítarlegri og ná
lengra aftur í tímann en með flestum
öðrum eldfjallaþjóðum. Við höfum
einnig getað bætt töluvert þá sögu-
þekkingu og höfum möguleika á að
bæta hana verulega enn, með jarð-
fræðirannsóknum og þá aðallega
með könnun á gjóskulögum, þ.e. með
beitingu þeirrar aðferðar, sem nefnd
er tefrókrónológía eða gjóskutíma-
tal. Ég nefni sem dæmi, að rannsókn,
sem Guðrún Þ. Larsen á Norrænu
eldfjallastöðinni vinnur nú að, hefur
leitt í ljós, að líkur fyrir stórgosum á
öræfunum suðvestur af Vatnajökli,
ekki ýkja fjarri stærstu virkjunum
landsins, eru mun meiri en ætlað
var.
Við þekkjum allvel orðið sögu
sumra eldstöðva okkar, einkum
Páll Bergþórsson
þeirra virkustu, Heklu, Kötlu og
Grímsvatna, vitum talsvert um það,
hverju við má búast af þeim, en
minna um það hvenær það verður, en
erum þó ekki alveg á gati með það
varðandi sumar þeirra. Við vitum
t.d. að Grímsvötn hlaupa innan
þriggja ára, að Katla mun næstum
örugglega gjósa áður en tuttugasta
öldin er á enda og að Hekla muni
ekki gjósa stórgosi næstu áratugina.
Síðar í erindinu sagði Sigurður: En
þótt þekkingu okkar á eldvirkni á
Islandi sé enn ábótavant í mörgu, þá
er hún þó þegar nógu mikil til þess
að við getum ekki afsakað með
fáfræði ýmsa þá vanrækslu í varnar-
aðgerðum, sem enn viðgengst. Þetta
á ekki síður við um jarðskjálfta, sem
eru einn af háskalegustu skaðvöld-
unum í flestum eldfjallalöndum, þótt
stærstu skjálftarnir séu ekki í bein-
um tengslum við eldvirkni. Setjum
t.d. svo, að Katla gjósi innan örfárra
ára, að gosið verði í sláttarbyrjun og
að gjóskan leggist yfir sveitir Suður-
landsundirlendis svo að lítið sem
ekkert verði þar úr heyskap það
sumarið. Ekki getum við afsakað
með þekkingarieysi þá vanrækslu, að
eiga ekki fyrirfram gerða áætlun um
það, hvað helst skuli taka til bragðs
ef slíkan háska ber að höndum. Við
vitum nefnilega ósköp vel, að þetta
getur gerst. Og við eigum svo sann-
arlega enga afsökun fyrir því að
reisa á suðurlandsundirlendinu
íveruhús úr holsteini, sem dæmd eru
til að hrynja í sterkum jarðskjálft-
um, því við vitum þegar fullvel, og
höfum raunar lengi vitað, að slíkur
jarðskjálfti muni koma og að líklega
verður það áður en 20. öldin er öll. I
stuttu máli eigum við enga afsökun
fyrir því að leggja ekki meira af
mörkum til almannavarna en gert
er.
• Úthagi á Græn-
landi hefur 3—4
sinnum meira
beitargildi
Landgæði fyrr og nú nefndist
erindi Yngva Þorsteinssonar, þar
sem hann gerði grein fyrir gróðri
almennt í heiminum og síðan sér-
staklega á íslandi. Sagði hann að
gróður væri meira og minna of-
nýttur í öllum heimsálfum og besta
ræktunarlandið væri að verða upp-
urið. Landbúnaður ætti sífellt erfið-
ara með að sinna hinu upprunalega
hlutverki sínu, að sjá mannkyninu
fyrir hráefni til fæðis og klæða og sá
hluti mannkynsins, sem býr við
næringarskort aukist stöðugt.
Ástæðan sé sú, að aukning ræktunar
haldist ekki í hendur við fjölgun
mannkynsins og hin náttúrulegu
beitilönd heimsins gefi sífellt minna
af sér, bæði vegna minnkandi víðáttu
og rýrnandi gæða af völdum ofbeit-
ar. Fram undir miðja þessa öld hafi
tiltölulega gott samhengi verið milli
ræktunar og íbúafjölda heimsins.
Síðar hafi ræktað land á hvern íbúa
Slgurður Þórarinsson
minnkað úr 0,24 í 0,18 ha. Sú
aukning, sem orðið hefur í matvæla-
framleiðslu heimsins byggist þess
vegna að verulegu leyti á uppskeru-
auka á flatareiningu Iands.
Þegar Yngvi gerði svo grein fyrir
niðurstöðum rannsókna á íslandi
sagði hann m.a.: a) Gróður landsins
er ekki lengur í jafnvægi við ríkjandi
gróðurskilyrði, nema á mjög tak-
mörkuðum svæðum, þar sem hann
hefur verið hóflega nýttur eða jafn-
vel friðaður um langt skeið. b) Á
miklum hluta landsins er gróðurfar
(tegundasamsetning) úthagans nú
með þeim hætti, að bestu og verð-
mætustu beitarplönturnar eru
horfnar, en lélegri tegundir orðnar
ríkjandi. c) Uppskera úthagans er að
jafnaði miklu minni en hún ætti að
vera miðað við þau veðurfarsskil-
yrði, sem ísland býr við, bæði á
hálendi og láglendi. d) Af ofan-
greindum atriðum leiðir, að beitar-
gildi úthagans er langtum minna en
efni standa til. Þannig hefur botn-
gróður í friðuðum skóglendum hér-
lendis víða fjórum til fimm sinnum
meira beitargildi en úthaginn, og
meðalúthagi á Suður-Grænlandi,
sem hefur svipað gróðurfar og hér
ætti að vera, ef allt væri með felldu,
hefur þrisvar til fjórum sinnum
meira beitargildi. e) Víða á landinu
er gróður orðinn of rýr til þess að
standast eyðingaröflin eða þola áföll,
t.d. vegna versnandi veðráttu.
Ingvi sagði, að enn skorti talsvert
á að tekist hefði að snúa vörn í sókn,
að sínu persónulega mati. Og um
úthagana sagði hann m.a.: Rann-
sóknir á beitarþoli hafa leitt í Ijós,
að úthagagróður, einkum á hálendi
landsins, en einnig á láglendi, er víða
ofnýttur. Það er meginorsök þeirrar
rýrnunar á gæðum gróðurlendanna,
sem á sér stað, og að gróðurlendi
landsins í heild gefa miklu minni
uppskeru og hafa lægra beitargildi
en vera ætti samkvæmt legu lands-
ins og gróðurskilyrðum. Hin nátt-
úrulegu gróðurlendi — úthagarnir —
hafa frá upphafi byggðar í landinu
verið undirstaða íslenzks landbúnað-
ar, eru það enn og ættu að geta verið
það í langtum ríkari mæli í framtíð-
inni. Þýðing slíkra beitilanda vex
með hveíju ári um heim allan með
vaxandi orkuverði, og það fer að
verða kappsmál hverrar þjóðar, sem
er svo heppin að hafa yfir slíkum
löndum að ráða, að auka afkastagetu
þeirra sem mest. Og það ætti ekki
síður að vera kappsmál íslendinga,
sem byggja afkomu sína nær alfarið
á framleiðslu moldar og sjávar.
Markmiðið er að auka gæði gróður-
lendanna að því marki, að þau nái
jafnvægi við ríkjandi gróðurskilyrði,
gróðurfar og uppskeru, eins og þau
voru við upphaf landnáms, og haga
síðan nýtingu gróðurs þannig að
þetta jafnvægi raskist ekki. Það
gróðurfar, sem yrði ríkjandi, yrði
sjálfsagt ekki nákvæmlega eins og
fyrir 1100 árum, en eins og áður er
sagt myndi gróska gróðurlendanna
og beitargildi verða margfalt meiri
en nú er.
Ingvi Þorstelnsson
• Hæfir þrákelknin
nýjum aðstæðum
Björg Einarsdóttir ræddi áhrif
umhverfis á íslendinga. í erindi sínu
vitnaði hún m.a. til þess að ef
útlendingar séu spurðir hvað þeim
finnist helst einkenna Islendinga, þá
sé svarið oftast á eina lund og
kristallast í hugtakinu „þrákelkni",
og að það hljóti að eiga sér skýringu
í einhverju sameiginlegu atriði,
sama áreitið hjá öllum, sem fram-
kallar sömu svörun. Svörun sem
virðist svo sterk að hún hlýtur að
snerta við einhverri undirstöðuhvöt
manneskjunnar. Björg sagði: Við
verðum að kanna skilyrðin, sem
fólkið bjó við og e.t.v. er skýringuna
að finna þar. Að vísu er hugsanlegt
að einungis allt þráasta fólkið af
Norðurlöndum hafi flutzt hingað og
þess vegna liggi sauðþrái svona ofan
á. En það kallar á þá hugsun, hvers