Morgunblaðið - 08.03.1979, Blaðsíða 19

19
MO^GUNBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 8. MARZ 1979
vegna þetta fólk þráaðist ekki við að
þrauka þar, þótt pólitískar aðstæður
breyttust. Ef þessi hugsun er hugsuð
áfram, kollvarpar hún sjálfri sér og
verður að leita svara í hinum nýju
aðstæðum.
í nýja landinu virtust landkostir
og lífsgæði mikil og ákjósanleg til að
byrja með. Landið var ónotað og í
upphafi dvalar þekktu aðkomumenn
ekki þol þeirra gæða, sem við blöstu.
Verkkunnátta fólksins var orðin til í
aðstæðum heimalandsins, sem voru í
ýmsu frábrugðnar og á nýjum slóð-
um varð að aðlaga vinnuaðferðir og
verkáætlanir. Búpeningur gat ekki
gengið sjálfala og höfuðviðfangsefn-
ið varð fóðuröflun. Þeir sem ekki
ræktu þann þátt áttu á hættu að
bíða lægri hlut. Skilyrðin til gróður-
öflunar voru háð veðurfarslegum og
náttúrulegum aðstæðum. Ofnýting
lands, ioftslagsbreyting og náttúru-
hamfarir torvelduðu þennan undir-
stöðuþátt mannlífs í landinu. Það
sem gilti var úthald, þrautseigja,
útsjónarsemi, íhaldsemi, nægjusemi,
þrái, þrjóska og þetta varð vörn
fólksins og svörun við síbreytilegum
ytri aðstæðum. Kyrrstaða varð
tryggari en hreyfing og í hnotskurn
gilti þetta að drepast eða duga.
Atvinnuhættir lutu lögmálum veiði-
mennsku. Heyfengur að hausti gilti
sama og gæftir og afli á vertíð, hvort
tveggja var bráð, veiðifengur. Milli
þess sem bráðin brást, hlé gátu orðið
af hallærum, varð að þrauka. Happ-
drættisgleði nútíma Islendinga er
e.t.v. yfirfærð hvalrekavon fyrri
tíðar fólks. En sá sem ætlar að
byggja afkomu sína á vinningunum
eingöngu verður að komast upp á
lagið með að þreyja á milli þeirra.
Þessi órólegu og ótryggu ytri skilyrði
ógnuðu mannlífi, en í þeirri ógnun
fólst ögrun um að takast á við
vandann. Undankoma var engin utan
uppgjafar, niðurlægingar og dauða.
Miskunnsemi velferðarríkisins var
óþekktur munaður.
Og Björg lauk máli sínu: Ytri lífs-
skilyrði hafa gjörbreytzt og dæmið
snúist við, í stað kyrrstöðu til að
höndla þau litlu gæði sem fáanleg
voru getum við ekki farið nógu hratt
til að ná í hin mestu gæði. Vísitala,
verðtrygging, verðbólga og önnur
álíka hugtök keyra fólk nú áfram svo
úr verður harðahlaup. Ef ennþá er
staðið á því föstum fótum að nauð-
vörn fólks í 10 aldir og svörun við
ytra áreiti hafi verið að þráast við
gegn um tíðina, spyrjum við hvað sé
til bragðs að taka við gerólíkar
aðstæður. Getum við með könnunum
og rannsóknum fundið út hvaða
eiginleiki hæfi best nýjum tíma og
reynt að þróa hann? Eða getum við
mótað umhverfi okkar þannig að líf
fólks í landi nái því jafnvægi að
hvorugt gangi á hluta hins?
B)örg Einarsdóttir
• ísland í
fremstu víglínu
á Norður-
vígstöðvunum
Björn Þorsteinsson sagnfræðingur
fjallaði um helstu áhrifavalda ís-
lenskrar sögu og kom að hafinu og
fiskimiðunum undan ströndum
landsins. Þar sagði hann m.a.:
„íslendingar öðluðust snemma
þann réttarskilning, að útlendingar
yrðu að greiða fyrir heimild til
fiskiveiða með vöruflutningum til
landsins. Þessir vöruflutningar urðu
þyrnir í augum danskra kaupmanna,
sem breyttu þeim í duggutoll, og
íslenzka landhelgin varð til. Grunn-
inn að landhelginni lögðu danskir
einökunarkaupmenn. Danir áttu sér
Eyrarsund, sem hefur löngum verið
einhver mikilvægasti staður hernað-
arlega í allri Norður-Evrópu. Þegar
Englendingar gerðust aðsópsmiklir
hér norður frá, lokuðu Danir Eyrar-
sundi fyrir þeim og gerðu nokkur
skip þeirra upptæk á leið um sundið.
Englendingar gátu nokkrum sinnum
valið um, hvort þeir vildu heldur
Island eða frjálsar siglingar um
Eyrarsund inn á Eystrasalt, og þar
með aðgang að austur-evrópskri
verzlun. Þeir tóku ávallt síðari
kostinn, af því að þá munaði í
markaðina við Eystrasalt, en töldu
að þeir gætu nytjað Islandsmið með
útgerð að heiman og þeim tókst það
allt til ársins 1976. Eyrarsund var
örlagastaður Islendinga ásamt borg-
inni við sundið, en allt er breytingum
háð.
Árið 1809 sóttu Bretar Trampe
greifa og stimtamtmann, þar sem
hann sat stríðsfangi í ensku skipi
hér á höfninni, og settu hann aftur
til valda á íslandi, enda þótt þeir
stæðu í stríði við Dani um þær
mundir og væru að brjóta niður
danska veldið. Eftir að Bretar höfðu
eytt fransk-spænska flotanum við
Trafalgar 1805, var ekkert flotaveldi
eftir í Evrópu nema Danmörk. Þeir
afgreiddu danska flotann 1807 og
voru þar með orðnir einvaldir
drottnendur heimshafanna, en að
mörgu þurfti að hyggja. Danmörk
var eftir sem áður hernaðarlega
mikilvæg og Rússar ört vaxandi
stórveldi. Alexander keisari reið í
broddi sigurvegaranna inn í París
1814 til þess að borga fyrir heimsókn
Napóleons til Moskvu 1812. Aldrei
hefur verið haft eins hátt um heim-
sókn Alexanders til Parísar og Napó-
leons til Moskvu, hvernig sem á því
stendur. Breta skipti í sjálfu sér ekki
mjög miklu þótt Rússar spókuðu sig
í París, ef þeim tókst að tryggja
pólitísk ítök sín í Kaupmannahöfn.
Á 19. öld lágu hjálendur Dana,
Færeyjar, ísland og Grænland á
yfirráðasvæði brezka flotans sem
veð fyrir danskri fylgispekt við
brezka utanríkisstefnu, og hún hefur
aldrei brugðizt.
í lok 19. aldar var rússneska
hættan ekki lengur yfirvofandi í
Evrópu, því Japanir bjuggu sig þá
undir að vinna lönd af Rússum
austur í Asíu, stofnuðu til stórstyrj-
aldar, stökktu rússneska flotanum
og eyddu kjarna rússneska hersins.
Við upphaf þessara átaka sendu
Bretar tvisvar flotadeild hingað inn
á Faxaflóa, 1896 og 1897, rufu
landhelgina, sem hafði tekið 4 mílur
út frá yztu nesjum og skömmtuðu
okkur 3 mílur, sem hlykkjuðust eftir
flóum og fjörðum sem voru víðari en
10 mílur milli nesja. Árangurinn af
þeim heimsóknum var landhelgis-
samningurinn frá 1901, en hann gilti
til 1951 eins og kunnugt er. Um 1900
Bjtirn Þorsteinsson
gátu Bretar fremur hugsað sér
breytingar á pólitísku landabréfi
Norður-Atlantshafs en í byrjun 19.
aldar. íslenzk heimastjórn virðist
hafa átt sér talsmenn í Grimsby og
Hull, ef betur er að gáð.
Örlagavaldur íslenzkrar sögu á 20.
öld hafa einkum verið lega landsins
eða hernaðarlegt mikilvægi þess,
fiskimiðin við strendurnar og orkan í
fallvötnum og jarðhita. Ég hef þegar
drepið á hvílíkur aflvaki mikilla
atburða fólst í fiskimiðunum. Afl-
gjafi engu minni atburða gæti leynst
í orkunni, og um þá hluti verður
spilað næstu árin. Á okkar mæli-
kvarða er mikið í borði, en mestrar
áhættu krefst lega landsins mið-
svæðis í hafinu milli Noregs og
Bretlandseyja annars vegar og
Grænlands hins vegar, eða mitt í
hinu svonefnda Giuk- eða Gib-hliði.
Island liggur sem pólitísk ögrun á
mjög mikilvægri herbraut. Leiðir
rússneska flotans frá stöðvum á
Kólaskaga suður á Atlantshaf liggja
um þetta hlið. Norðmenn munu líta á
herstöðvar á Islandi sem tryggingu
þess að þeir lendi ekki í fyrstu hrinu
stórveldaátaka um drottinvald á
hafinu. Lega landsins veldur því að
við erum í fremstu víglínu á norður-
vígstöðvunum eins og sakir standa.
Islenzk utanríkisstefna hlýtur að
mínu viti að beinast mjög að því að
fá svæðið milli Skandinavíu og
Grænlands friðað gegn því að Rússar
drægju úr vígbúnaði sínum á Kola-
skaga. Úrslit þess máls hljóta að
ráða miklu um framtíð okkar íslend-
inga í dag.“
• Myndlisthefur
á þessari öld
f jallað um
landiÖ sjálft
Aðalsteinn Ingólfsson fjallaði í
sínu erindi um islenzka myndlist.
Hann sagði m.a.: „Það er nær
óhrekjanleg staðreynd að á þessari
öld hefur megnið af íslenzkri mynd-
list á einn eða annan veg fjallað um
landið sjálft. Og þar sem íslenzkt
landslag og þjóðlíf er um margt afar
sérstætt fer ekki hjá því að sú list,
sem Islendingar gera, hafi á sér
sérstakan blæ, sem þó er ekki hæg-
lega hægt að flokka undir „eld og
ísa“ einkennin. Hins vegar get ég
ekki séð að íslenzkir listamenn hafi
ríkari skilning á einkennum þessa
lands en þeir listamenn erlendir,
sem hingað hafa slæðst eða hafa
setzt hér að. Ég verð að játa að hin
siðari ár hefur mér fundizt sem
margir þessara aðkomumanna túlki
land og þjóð á ferskari og áhrifa-
meiri hátt en margir okkar inn-
fæddu listamanna — kannski vegna
þess að þeir fyrrnefndu eru ekki
þvingaðir af kynnum við okkar
helztu landslagstúlkendur, Kjarval
og Ásgrím Jónsson. Og er list þess-
ara gesta þá ekki íslenzk? Ég fæ ekki
annað séð.
AAalsteinn Ingólfsson
Þeir sem býsnast hafa yfir mörgu
af því sem nefnt hefur verið „nýlist"
hafa beint eða óbeint haldið því fram
að hún hafi misst öll tengsl, ekki
aðeins við almenning, heldur einnig
við landið og þjóðlífið og má ekki á
milli sjá hvort er alvarlegra mál.
Menn segja að nýlistin sé sköpuð í
eins konar tómarúmi og sé einvörð-
ungu í tengslum við álíka tómarúms-
list annars staðar í heiminum — og
ekkert annað. Sé myndlist þessara
ungu oflátunga úr öllum tengslum
við þann almenning, sem lætur sig
þessi mál varða, þá get ég ekki séð að
þeir eigi alla sökina. Öll myndlist
veltur á samskiptum myndverks og
áhorfanda eða þátttakanda ! Það
þarf tvo í tangó. Reyni annar hvor
ekki að hreyfa sig eftir takti, verður
ekkert úr dansinum. Nú á tímum
þegar tilveran öll er orðin flóknari
en hún var fyrir hálfri öld, hlýtur
myndlist einnig að brúka fleiri og
flóknari hugmyndir til úrvinnslu en
fyrr. En myndlistarmaðurinn verður
að geta ætlast til þess að áhorfand-
inn leggi álíka mikið á sig við að
skilja verk og hann leggur á sig í
gerð verka sinna. En hvað varðar
hitt atriðið, t'engslin við land og þjóð,
þá get ég ekki séð að þau hafi rofnað
í verkum nýlistamanna. Við finnum
þar kannski ekki lengur hinar há-
stemdu lofgjörðir — en af þeim
ættum við að eiga nóg fyrir lífstíð. í
staðinn erú land og þjóð meðhöndluð
af meira raunsæi en fyrr, kannski af
meiri heiðarleika og inn í dæmið eru
komin ný viðhorf, ný heimspeki og
nýjar vinnuaðferðir.
• Misstu stjórn
á umhverfismótun
Hörður Ágústsson fjallaði um
íslenzka húsagerð frá upphafi og
sýndi mikið af myndum til skýring-
ar. I lokakaflanum fjallaði hann um
steinsteypuöld. I upphafi 20. aldar
var þegar mikill framfarahugur í
Islendingum, að því er Hörður sagði.
En þá beið mikið verkefni og vanda-
samt þeirra, sem móta áttu umbóta-
hug Islendinga í sýnilega mynd,
arkitekta, verkfræðinga og húsa-
smiða. I byggingariðnaðinum voru
það tækni- og efnisnýjungar sem
marka áfangaskil. Aðalnýjungin var
sú, sagði Hörður, að timbrinu var
hafnað sem byggingarefni, en stein-
steypan tók við. Fyrsta tilraun með
þetta nýja efni var gerð í sveit árið
1895, en strax upp úr aldamótum
foru menn að byggja hús úr stein-
steypu í Reykjavík. Eftir það fjölgaði
þeim húsum hröðum skrefum. Bygg-
ingarsamþykkt Reykjavíkur hafnaði
síðan timburhúsum að mestu 1915.
Á fyrstu þrem tugum aldarinnar
voru steinsteypuhúsin felld að fyrir-
mynd erlendra steinhleðsluhúsa og
bera glöggt vitni hinum nýklassíska
anda. Upp úr 1930 tók hins vegar að
gæta áhrifa hins alþjóðlega
funksjónalisma, með tilkomu nýrrar
kynslóðar arkitekta, sem komu heim
frá námi um það leyti.
Hörður Axústsxon
Tímabilið frá 1930 og fram að
þeim tíma er Island var hernumið
árið 1940, einkenndist af hægri en
markvissri þróun, úrvinnslu fyrri
reynslu og aðlögun nýrra alþjóðlegra
sjónarmiða í húsagerð að íslenzkum
aðstæðum. Frá þeim tíma eru ein-
hver heillegustu og látlausustu
byggðahverfi, sem til eru á íslandi.
En u.þ.b. sem íslenzkir arkitektar,
íslenzkir húsagerðarmenn voru að
ná tökum á þeim vanda að reisa þjóð
sinni hæfileg húsakynni, ráða við
efni, tækni og svipmót, reið hernám
íslands yfir eins og stormur. Það
raskaði efnahagslegum forsendum,
allir urðu skyndilega ríkir, allir vildu
byggja, fljótt og stórt og allir þóttust
geta teiknað hús.
Arkitektar misstu stjórn á um-
hverfismótun, eða réttara væri að
segja að hún hafi verið tekin af þeim.
Hin bestu verk þeirra urðu að þola
erfiða sambúð húsa, sem mótuð voru
án alls tillits til stærða, hlutfalla eða
skynsamlegrar notkunar rýmis og
efnis. Segja má að þessi þenslutími
sé enn ekki liðinn og í rauninni mesti
vandi húsagerðarlistar á Islandi enn
þann dag í dag. Þó er eki að leyna að
margt ágætra verka hefur séð dags-
ins ljós og að sjálfsögðu skipta þau
mestu máli.
• Frá kotilion
og fandango
í greasedans
nútímans
Síðastur af mælendum í þeim
kafla, sem fjallaði um fortíð og
aðdraganda, var Lýður Björnsson
sagnfræðingur og talaði um Reykja-
vík sem höfuðstað. M.a. sagði Lýður
frá nokkrum skemmtilegum atriðum
úr menningu Reykvíkinga á fyrstu
þremur tugum 19. aldar sem gaman
er að á þessum tímum grease-dansa.
„Á 18. öld barst ný tækni til
landsins um Reykjavík. Menn lærðu
meðferð rokks og nýrrar gerðar af
vefstól í Innréttingunum og kenndu
síðan öðrum þessi vinnubrögð. Reyk-
víkingar kynntust notagildi hjólsins
fyrstir íslendinga, enda hafa kerrur
og hjólbörur verið í notkun í bænum
síðan 1752. Um aldamótin 1800 var
stofnaður klúbbur í bænum. Vera
má, að sumir telji fremur lítinn
menningarbrag einkenna þá starf-
semi, enda var það aðalþátturinn í
starfsemi klúbbsins að gefa meðlim-
um kost á að hittast 2—3 kvöld í
viku, spila l’hombre, reykja vindla og
dreypa á púnsi. Hinu má ekki
gleyma, að klúbburinn mun hafa
fært upp leikrit og kynni að hafa átt
mestan þátt í því ásamt Rasmusi
Rask, að leikstarfsemi var endurvak-
in í bænum 1813 eftir að hafa legið
niðri frá 1798. Reyndar er ekki síður
líklegt að þeir, sem stóðu að þessum
sýningum hafi sótt hugmyndina að
þeim til annarra landa heldur en til
Hólavallaskóla. Dans var og mikið
iðkaður á sumum samkomum
klúbbsins og jafnvel ráðinn sérstak-
ur dansstjóri um skeið. Líklega
kannast fáir Islendingar nú við þá
dansa, sem þarna voru dansaðir,
ecocaise, galopade, reel, molinasky,
fandango og kotilion, en sumt hefur
þó komist inn í gömlu dansana, t.d.
leikirnir á marsinum, sem áður
fylgdu kotilion. Hljómlistin þætti og
ekki upp á marga fiska nú. Fyrst var
leikið á tvær fiðlur, bumbu bæjar-
stjórnarinnar og þríhyrning, síðar á
flautu og loks á lírukassa. Vitað er,
að dansleikir voru teknir að tíðkast á
öðrum þéttbýlisstöðum um miðja 19.
öld, t.d. á Patreksfirði og ísafirði.
Tvö önnur atriði frá öndverðri 19.
öld skulu enn nefnd til. Á uppboðum
Lýður Björnsson
var boðið upp mikið magn af leirtaui,
postulíni, borðsáhöldum og silfur-
borðbúnaði. Greinilegt er að þetta
var líka komið í eigu almennings.
Askurinn og spónninn hafa því verið
víkjandi matarílát og borðsáhöld í
Reykjavík á þessum árum og svo fór
um allt land. Uppboðsgögn sýna og,
að í Reykjavík lásu menn heimsbók-
menntir á fyrstu tugum 19. aldar,
verk Beaumarchais, Diderots, Hol-
bergs, Rousseaus og Voltaires auk
guðsorðs og mikils magns af ferða-
bókum. Má ætla að ekki hafi aðrir
Islendingar lesið fjölbreyttari bóka-
kost og sjálfsagt hefur eitthvað af
hugmyndum úr verkum þessum náð
til hluta annarra landa.
Ymislegt fleira sagði Lýður um
Reykjavík. En með erindi hans lauk
erindaflokknum um fortíð og að-
draganda. En eftir matarhlé sneru
fundarmenn sér að því að kryfja
nútímann, sem er efni í aðra grein.
(Tekið saman af E.Pá.)