Morgunblaðið - 08.03.1979, Qupperneq 34

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. MARZ 1979
Fræðslufundur um
námsmat í skólum
Hvemig á að meta nám og starf nemenda?
Félög kennara og
skólastjóra við
grunnskóla Reykja-
víkur halda
fræðslufundi
Fyrir nokkru var haldinn fund-
ur féiaga krnnara og skólastjóra
við grunnskóla Reykjavíkur í
Víkingasal Ilótels Loftlciða. og
sóttu hann um 90 manns. Þetta
var fyrsti fundurinn í röð fræðslu
og kynningarfunda. sem félögin
hyggjast halda, og er næsti
fundur ráðgerður þann 7. mars
n.k.
Erindi og hópvinna
I upphafi fundarins voru flutt
tvö erindi um námsmat í skólum,
og voru það Guðný Helgadóttir hjá
Skólarannsóknadeild mennta-
máiaráðuneytisins og Sigurður
Símonarson yfirkennari, sem voru
frummælendur.
Að loknum erindum þessum
voru bornar fram fyrirspurnir og
almennar spurningar varðandi lög
og drög að reglugerð um námsmat
í skólum, sem sent hefur verið m.a.
í skólana til umsagnar.
Að fyrirspurnum loknum, var
skipt niður í umræðuhópa. I lok
fundarins gerði síðan hver hópur
stuttlega grein fyrir helsta um-
ræðuefni sinna þátttakenda.
Voru þátttakendur almennt
ánægðir með fundinn og fundar-
formið.
Ilvað er námsmat og hvernig á
að mcta starf og getu nemcnda?
Segja má, að hér sé á ferðinni
mjög veigamikill þáttur í starfi
hvers skóla, þegar að því kemur að
meta vinnubrögð, vinnugæði
árangur og getu hvers nemanda.
En fram til þessa hafa flestir
skólar einskorðað sig mest við
einkunnir einu sinni til tvisvar á
vetri, og þá oft eingöngu farið eftir
úrlausnum prófa, en lítið tekið
tillit til annarra þátta í starfi og
námsferli nemandans.
Forvitnilegt er því fyrir alla að
fylgjast með því, sem er efst á
baugi í þessum málum, sem nú eru
víða í deiglunni. En ákvarðanir í
slíkum málum skipta miklu máli
bæði fyrir nemendur, foreldra
þeirra og forráðamenn og kenn-
arana sjálfa.
Fer hér á eftir stuttur útdráttur
úr erindi Guðnýjar Helgadóttur,
en í stuttu samtali við Mbl. tók
Guðný fram, að hér væri ekki um
yfirlýsta stefnu ráðuneytisins að
ræða, heldur talaði hún hér út frá
eigin mati og í anda grunnskóla-
laganna sem þegar eru komin
fram.
Námsmat skólans
„Samkvæmt markmiðsgrein
grunnskólalaganna, skal skólinn
„leitast" við að haga störfum
sínum í sem fyllstu samræmi við
eðli og þarfir hvers nemanda.
Námsmatið ætti einnig fyrst og
fremst að beinast að því að hjálpa
hverjum einstökum nemanda að
gera sér betur grein fyrir framför
sinni og ástundun og til að hvetja
hann til að takast á við viðfangs-
efni, sem hæfa getu hans og
áhuga, og stuðla að auknum
þroska og menntun. Námsmatið
ætti að stuðla að því, að nemendur
skilji sjálfa sig betur og auka
sjálfstraust þeirra. Með auknum
þroska ætti nemandanum að verða
ljósara hvers hann væntir bæði af
sjálfum sér og af náminu og í ljósi
þess að setja sér sjálfur markmið.
Með tímanum tæki nemandinn svo
meiri þátt í að meta árangur sinn í
samræmi við sín eigin markmið.“
Guðný taldi það einnig ljóst, að
skv. lögum, reglugerðum og náms-
krá hefði hver skóli nægilegt
svigrúm til þess að móta starfs-
hætti sína meira í samræmi við
aðstæður. Hún sagði:
„Námsmat hefur víða um lönd
verið í deiglunni samfara breyt-
ingum í skólastarfi, sem stefna í
þá átt að taka meira tillit til eðlis
og þarfa hvers einstaklings. Náms-
ferlinum sjálfum er meiri gaumur
gefinn þar sem í því liggur frekar
tileinkun menntunar í lokaútkom-
unni — árangri verksins. Mikil-
vægt er, að nemendur fái þau
viðfangsefni að glíma við, sem
vekja áhuga þeirra, efla þroskann,
auka vellíðan og stuðla að því, að
markmiðum skólastarfsins verði
náð. Vinnugæðin skipta því meira
máli en afköst og þekkingarforði.
Vinnugæðin er erfitt að meta í
tölum, en hins vegar er frekar
hægt að leggja einhvern mæli-
kvarða á afköstin og þekkingar-
forðann. Það er a.m.k. sá þáttur,
sem flest okkar þekkja best og
hefur tíðkast lengst í skólakerfi
okkar, þ.e. skrifleg próf.
Þessi fjögur atriði:
— að námsmatið örvi og hjálpi
nemendum í námi
— að nemandinn sé metinn út frá
hans eigin forsendum
— að matið sé jákvætt og
uppbyggjandi
— og að námsmatið sé fastur liður
í skólastarfinu mynda mínum
dómi, rauða þráðinn í drögum að
reglugerð um námsmat í grunn-
skóla, sem send hafa verið skólun-
um til umsagnar."
Guðný taldi ólíklegt, að vitnis-
burðir, sem væru gefnir einu sinni
til tvisvar á ári, væri heppilegt
form og varpaði fram þeirri hug-
mynd, hvort ekki væri ráðlegt að
dreifa þessu og nota t.d. vikulega
viðtalstíma kennara, sem eru
orðnir algengir, til þess að ræða
vitnisburðinn við foreldra og jafn-
vel einnig við nemendur. Matið
miðast við einstaklinginn og því
taldi hún ekki nauðsynlegt, að gefa
öllum vitnisburð á sama tíma
„Við erum ekki að bera saman
einstaklinga. Kennarinn þarf fyrst
og fremst að gera sér grein fyrir
gengi hvers einstaka nemanda
miðað við hans eigin forsendur."
Þóróur Jónsson skrifar:
Krabbameinsvaldar
Krabbamein er að líkindum sá
sjúkdómur, sem mönnum stendur
hvað mest ógn af. A undanförn-
um árum hafa orsakir krabba-
meins verið geysimikið rannsak-
aðar og má nú heita, að sú skoðun
sé viðtekin meðal fræðimanna, að
ýmis efni í umhverfinu séu ein
höfuðorsök krahbameins. í þess-
ari grein mun ég fara nokkrúm
orðum um þær aðferðir, sem beitt
er til að ákvarða, hvaða efni
kunni að geta valdið krabbameini
og deilur, sem orðið hafa um
túlkun á þeim niðurstöðum, er
vísindamenn hafa komizt að.
Krabbamein lýsir sér í ofvexti
ákveðinna fruma í líkamanum.
Talið er, að ástæða þessa ofvaxt-
ar sé, að erfðaefni einnar eða fleiri
fruma breytist, þannig að líkam-
inn missi stjórn á viðgangi þeirra.
Slíkar frumur eru sagðar illkynj-
aðar. Erfðaefni fruma getur
breytzt af a.m.k. þremur ástæðum.
Geislavirkni getur breytt
DNA-sameindunum í frumukjarn-
anum og sama geta vírusar gert,
þótt ekki hafi verið sýnt fram á,
svo að óyggjandi sé, að vírusar
vaW' krabbameini í mönnum. Að
lokum geta efnasambönd borizt
inn í frumukjarnann og tekið þátt
í efnabreytingum með DNA-sam-
eindum.
Verulegum vandkvæðum er
bundið að ákvarða, hvaða efni
valda krabbameini í mönnum, því
að þar verður tilraunum ekki við
komið. Þó hefur verið sýnt fram á
með vissu, að u.þ.b. 25 efni geti
áreiðanlega orsakað illkynja æxli í
mönnum. Þar eru alræmdust as-
bestefni og tóbaksreykur. Talið er,
að krabbameinsvaldar þurfi að
vera fyrir hendi í umhverfinu í
mjög langan tíma áður en áhrifa
þeirra fer að gæta, svo að yfirleitt
er ókleift að fylgjast nákvæmlega
með, hversu stóran skammt menn
fá af hinum meintu krabbameins-
völdum. Til að meta krabbameins-
virkni efna í mönnum hafa því
verið notaðar tilraunir á dýrum.
Vitað er, að öll þau efni, sem
valda krabbameini í mönnum,
valda einnig krabbameini í dýrum.
Eðlilegt er því að álykta sem svo,
að valdi efni krabbameini í dýrum,
geti það hugsanlega verið skaðlegt
mönnum. Algengustu tilraunadýr-
in eru rottur eða önnur nagdýr.
Þetta eru miklu skammlífari kvik-
indi en menn og ná því ekki að
vera í snertingu við meinta
krabbameinsvalda nema tiltölu-
lega stuttan tíma áður en þau
verða ellidauð. Þeim er því gefinn
hlutfallslega stærri skammtur og
algengt er, að þeim sé gefið eins
mikið af því efni, sem verið er að
rannsaka og unnt er, án þess að
annarra skaðlegra áhrifa en
krabbameinsvirkni gæti. Þetta er
gert í þeim tilgangi, að einhver
tilraunadýr fái illkynjuð æxli, þött
efnið sé veikur krabbameinsvald-
ur. Samkvæmt skýrslum Krabba-
meinsstofnunar Bandaríkjanna
hafa u.þ.b. 3500 efni verið prófuð á
þennan hátt, svo að viðunandi
vísindalegra vinnubragða hafi ver-
ið gætt. Sem næst 750 þessara efna
hafa reynzt krabbameinsvaldandi.
Af þessu mætti kannski álykta, að
fimmta hvert efni sé krabba-
meinsvaldur, en það er ekki rétt.
Lífefnafræðingar eru býsna dug-
legir að gizka á, hvaða efni séu
krabbameinsvaldar og slík efni eru
einmitt prófuð. Oft heyrist því
fleygt, að næstum hvaða efni sem
er geti valdið krabba, sé það tekið í
nógu stórum skömmtum. Þessi
skoðun er alröng.
Fullnægjandi prófun á krabba-
meinsvirkni efna er bæði dýr og
tímafrek. Athugun á einu efni
kostar sem svarar 100 milljónum
króna og tekur 3—4 ár. í Banda-
ríkjunum einum eru um 1000 ný
efnasambönd sett á markað á ári
hverju. Það er því fjarri, að unnt
sé að prófa nema lítinn hluta
þessara efna. Áhugi á fljótvirkari
og ódýrari aðferðum til að meta
krabbameinsvirkni efna er því
mikill. Nýlega hafa fundizt ýmsar
aðferðir, sem meta getu efna til að
hafa áhrif á DNA í einfrumungum
eða dýrafrumur í tilraunaglösum.
Þessum aðferðum fylgir þó sá
ljóður, að mörg krabbameinsvald-
andi efni breytast eftir að þau
koma inn í líkamann og öðlast þá
fyrst hæfni til að ganga í efna-
breytingar með DNA, en eru al-
saklaus í sinni upprunalegu mynd.
Þó er talið líklegt, að flest þau
efni, sem breyta erfðaefni ein-
stakra fruma, geti valdið krabba-
meini í dýrum. Tilraunir styðja
þessa skoðun.
Skiptar skoðanir eru meðal sér-
fræðinga um, hvernig beri að meta
áhrif mjög lítilla skammta af
krabbameinsvöldum. (Sjá mynd).
Til að meta virkni lítilla skammta
beint þyrfti svo stóran hóp til-
raunadýra, að það er óframkvæm-
anlegt. Sumir vísindamenn halda
því fram, að þröskuldur geti verið
á krabbameinsverkunum efna, þ.e.
að þau séu óskaðleg í nógu smáum
skömmtum, en fari skammturinn
yfir ákveðið lágmark, fari krabba-
meinsáhrifa að gæta. Ókleift hefur
reynzt að afsanna þessa tilgátu
með tilraunum, en hana má hins
vegar styðja með eftirfarandi rök-
um. Vitað er, að líkaminn hefur
varnarkerfi gegn illkynjuðum
frumum. Undir eðlilegum kring-
umstæðum eru slíkar frumur aflíf-
aðar fljótlega eftir að þær mynd-
ast. Sumir telja jafnvel, að mynd-
un illkynja fruma sé algengur
viðburður í heilbrigðum manni.
Krabbameinsæxli myndist hins
vegar ekki nema ónæmiskerfinu
verði á í messunni. Víst er, að
ónæmiskerfið á einhvern þátt í að
sporna við krabbameini, því að
fólki með skaddað ónæmiskerfi
eru miklu hættara við krabba-
meini en öðrum. Nú má segja sem
svo, að varnarkerfi líkamans geti
ráðið við ákveðinn hámarksfjölda
illkynjaðra fruma, en missi stjórn-
ina, verði þær of margar. Ljóst er,
að lítill skammtur af krabba-
meinsvaldi orsakar færri illkynj-
aðar frumur en stór. Verkun
ónæmiskerfisins kynni því að vera
skýring þröskuldsáhrifa. I hópi
sérfræðinga munu þeir þó vera
fleiri, sem telja þessa kenningu
langsótta og öruggast sé að gera
ráð fyrir, að litlir skammtar af
krabbameinsvöldum séu hættuleg-
ir, þar til annað kemur í ljós.
Þeim stofnunum og aðilum, sem
hafa eiga eftirlit með hollustu á
vinnustöðum, mengun, matvælum,
lyfjum o.þ.h. er talsverður vandi á
höndum, er meta skal hvort efni
séu krabbameinsvaldandi eða ekki
og hvenær megi telja fullreynt, að
efni séu skaðlaus. Bandaríska
heilbrigðiseftirlitið hefur nýlega
gefið út reglur um efni í iðnaði.
Hefur talsmönnum iðnfyrirtækja
þótt þær strangar. Þar er efni
skilgreint krabbameinsvaldandi,
ef tvær óháðar athuganir sýna
krabbameinsvirkni, sama hve lítil
hún er. Strangar takmarkanir eru
settar á notkun slíkra efna. Tals-
menn iðnfyrirtækja beita fyrir sig
þröskuldskenningunni og segja, að
fráleitt sé að banna notkun efna,
sem ekki hafi verið sannað að séu
skaðleg. Þeir halda því einnig
fram, að galla efna verði að meta í
ljósi kosta þeirra. Þessi málflutn-
ingur virðist ekki njóta skilnings
stjórnvalda. Flestir gera sér ljóst,
að líklega er mikið samband milli
ýmissa iðnaðarefna í umhverfinu
og krabbameins. Tæpast er tilvilj-
un, að í því ríki Bandaríkjanna þar
sem efnaiðnaður er mestur, New
Jersey, eru hlutfallslega flest
dauðsföll af völdum krabbameins.
Niðurstöður af athugunum á
krabbameinsverkunum efna á dýr
eru fengnar með stórum skömmt-
um eins og sýnt er með þríhyrn-
ingnum á myndinni. Til að meta
áhrif efna á menn er nauðsynlegt
að vita um verkun mjög smárra
skammta. Myndin sýnir, að unnt
er að framlengja línuritið í neðra
horninu á ýmsa vegu. Sé bezta
beina línan dregin í gegn um
tilraunapunktana koma fram
þröskuldsáhrif, þ.e. engin krabba-
meinsverkun af litlum skömmtum.
Flestir sérfræðingar eru þó þeirr-
ar skoðunar, að brotna línan, sem
liggur í gegn um núllpunktinn, sé
hin rétta framlenging.