Morgunblaðið - 16.03.1979, Blaðsíða 4

Morgunblaðið - 16.03.1979, Blaðsíða 4
36 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. MARZ 1979 Jón Gíslason: Hugleiðingar í tilefni af Miðalda- sögu dr. Bjöms Þorsteinssonar 5 Þar lauk máli mínu í síðustu grein, að sagt var frá máldaga- safni Skálholtsstóls, sem kennt er við Vilkin biskup, en safnað var að mestu af Óla presti Svarthöfða- syni í Odda á Rangárvöllum, er jafnframt var varabiskup í Skál- holti. Hann var kominn af Odda- verjum, af þeirri grein ættarinnar, sem kennd er við As í Holtum. Hann var einnig af ætt Sturlunga. í raun réttri er hann síðasti Oddaverjinn, er nokkuð kvað að við landsstjórn. Um það leyti, er Óli prestur hafði lokið við skrásetningu mál- dagasafnsins, urðu mikil tíðindi í íslenskri sögu. Fyrst og fremst urðu þau með framkvæmd ákveðn- ari kirkjustjórnar í Skálholts- biskupsdæmi, en á hinu leitinu með tilkomu ógurlegustu pestar, sem kom til Islands, og varð orsök mesta mannfellis í sögu landsins, svartadauða. Vorið 1402 fór Óli prestur Svart- höfðason vestur í Hvalfjörð til fundar við kaupmenn, en þar var í þennan tíma einn aðalkaupstaður landsins. Þar fór hann til fundar við farmann að nafni Einar Herjólfsson, er sigldi skipi sínu þangað, sennilega frá Bretlandi. Um þetta leyti er vitað, að svarti- dauði var þar árið 1401, en annars staðar um norðanverða Evrópu er ekki vitað um pestina frá því um miðbik 14. aldar, er hún gekk um Evrópu og olli geysilegu mann- tjóni. Segir ekki af fundum Óla prests og kaupmanna. En hitt er víst, að prestur tók pest heiftuga og var látinn eftir skamman tima. Pest- inn barst síðan út um landið, enda voru sóttvarnir þá óþekktar, og var lík Óla prests flutt til Skál- holts til greftrunar, og hefur sá flutningur ábyggilega orðið til þess að útbreiða veikina. Saga svartadauða er talsvert óljós á Islandi. Eins og þegar er sagt, gekk hann um Evrópu um 1350, en kom þá ekki til íslands, og er sú skýring talin gild, að þar hafi um vélað einangrun landsins. En fleira þarf að athuga. En hitt er annað mál, að þau skilyrði, sem nú eru kunn til þess, að svartidauði gæti breiðst út, voru ekki fyrir hendi hér á landi. Syártidauði breiddist aðallega út í þéttbýli, það er í borgum, þorpum og á fjölmennum lénssetr- um. En hér var strjálbýlt og lítið af þorpum og þéttbýli. Hann breiddist út með rottum og flóm, en það var ekki heldur til staðar á íslandi. En líklegt er að önnur pest hafi verið hér að verki, skæður sjúkdómur og erfiður. En um það er ekkert hægt að fullyrða að svo búnu. Til þess þarf að rannsaka þetta atriði sögunnar betur. Svartidauði hafði hinar geig- vænlegustu afleiðingar hér á landi. Mannfellir varð mikill og varð þjóðin aldrei færri í annan tíma en af afstaðinni pestinni. Eignabreytingar urðu miklar í landinu, einhverjar þær mestu er orðið hafa. Jarðeignir sópuðust saman í vissar ættir, og kirkjan reyndist mjög fengsöm til jarða- eigna og hlunninda. Áheit og sálugjafir urðu miklar og ríkuleg- ar og hafa aldrei verið meiri á jafnskömmum tíma. En að afstöðnum svartadauða hófst einhver mesta blómaöld, er komið hefur í landið. Varð hún af auknum og betri siglingum til landsins, betri verslun og aukinni atvinnu í sambandi við fiskveiðar Englendinga. Ekkert tímabil í íslenskri sögu er til samanburðar við 15. öldina, nema ef til vill heimsstyrjaldarárin síðari. En allir dagar eiga kvöld, og svo varð um velmegunarár 15. aldar. Auðsöfnun varð gífurleg í land- inu, og hafa aldrei orðið slíkir auðmenn um alla sögu íslands og 15. öld, og má þar telja fremstan Guðmund ríka Arason á Reykhól- um og Björn ríka Þorleifsson á Skarði á Skarðsströnd. Orðið ríki var notað um auðmenn og jarðeig- endur og merkti nýríka menn af völdum hinna breyttu þjóðfélags- aðstæðna. En það, sem var verst á 15. öldinni, var jarðeignasöfnun kirkj- unnar eða réttara sagt biskups- stólanna. Jarðeignir stólanna voru tíundarlausar, og hafði það í för með sér, að jarðeigenda- og fátækratíundir urðu sílækkandi. Afleiðingarnar urðu þær, að fátækraframfærslan lenti á færri aðilum, eða réttara sagt, fátækra- tíundin dugði ekki fyrir fátækra- framfærinu, niðurjöfnunum fátækra varð því þyngri og á stundum óbærileg í sumum sveit- um, og varð þar til mikilla erfið- leika og verstur varð fátækra- framfærslan lenti á færri aðilum, eða réttara sagt, fátækratíundin dugði ekki fyrir fátækraframfær- inu, niðurjöfnum fátækra varð því þyngri og á stundum óbærileg í sumum sveitum, og varð þar til mikilla erfiðleika og verstur varð fátækraflutningurinn, sem lá eins og mara á mörgum byggðarlögum í byrjun 16. aldar. En 15. öldin átti eftir að verða meiri pestaröld og varð þar fremst af öldum sögunnar í landinu. Árið 1494 kom ný plága í landið, sem sennilega hefur verið bólusótt og varð völd að miklum mannfelli og erfiðleikum. Afleiðingar svartadauða og plágunnar síðari urðu, að fjöldi kota og hjáleigna og jafnvel lög- býla fór í eyði, og byggðist aldrei framar. Þetta hafði í för með sér mikla búseturöskun í landinu og gjörbreytti sumum sveitum. En Siðari grein það sem bjargaði þjóðinni frá alhliða hörmungum var að góðæri var í landinu eins og þegar er sagt, alla 15. öldina. 6 En víkjum nú til baka á sviði sögunnar. Á síðari hluta 13. aldar var uppi í landinu einn áhrifa- mesti kirkjuhöfðingi landsins um alla sögu. Það var Árni biskups Þorláksson, Staða-Árni. Hann var af ætt Oddaverja, og hlaut mennt- un í Þykkvabæ í Veri, og varð eins og aðrir kirkjunnar menn, er þar hlutu menntun, ákveðinn kirkju- valdsmaður. Hann var mikill skörungur í kirkjustjórn og kom á alþjóðlegum kristnirétti í Skál- holtsbiskupsdæmi og gjörbreytti mörgu i framkvæmdum kirkjunn- ar. En fjármál Skálholtsstóls voru ekki í góðu lagi um hans daga. Miklu kostaði hann til ferðalaga í sambandi við staðamál og fleira. Talsverðir fjármunir fóru í endurgreiðslur til höfðingja, er hann varð að afhenda staði til þeirra aftur eftir Brautarholts- samþykkt árið 1284. Árni biskup var ekki um of konunghollur, en var aftur á móti mjög hallur undir erkibiskupinn í Niðarósi. Aðalandstæðingur hans var Hrafn Oddsson hirðstjóri, þrautþjálfaður herstjóri úr deilum Sturlungaaldarinnar. Hann var lögkænn og lagamaður mikill, jafnt á geistleg sem veraldleg lög. Merkustu tímamótin í staðamál- um á 13. öld í Skálholtsbiskups- dæmi urðu árið 1284 með Brautar- holtssamþykkt. Þá náðu höfðingj- ar undir sig mörgum stöðum úr hendi Skálholtsbiskups. Hrafn Oddsson gekk þar hart fram og fylgdu leikmenn honum fast. Eftir Brautarholtssamþykkt hefur Hrafn Oddsson óttast bann- færingu Árna biskups. En hann skaut sér undan af kunnáttu og þekkingu. Hann fluttist úr Skál- holtsbiskupsdæmi norður í Skaga- fjörð, og átti þar heima upp frá því. En eftir kirkjurétti miðalda, mátti stólsbiskup ekki bannfæra aðra en þá, sem bjuggu í biskups- dæmi hans. I sambandi við þetta verður einnig að athuga það, að í Hóla- biskupsdæmi giltu ekki hin alþjóð- legu kirkjulög, og er því vafasamt, að Árni biskup hafi getað leitað til stéttarbróður síns á Hólum norð- ur. Og langtum síður fyrir það, að það virðist hafa verið fremur kalt á milli þeirra. Skýrustu rökin fyrir þessu er að finna eftir lát Hrafns Oddssonar. Þá tók við forystu leikmanna Þorvarður Þórarinsson frá Val- þjófsstað. Árni biskup bannfærði hann fljótlega, enda átti hann heima í biskupsdæmi hans. Þetta sýnir einnig, hve mikill ofjarl Hrafn Oddsson var kirkjuvaldinu um sína daga. 7 Síðari hluta 13. aldar tóku staðamál allt annan farveg í Hóla- biskupsdæmi, undir forustu Jörundar Þorsteinssonar biskups. Hann fór öðruvísi í sakirnar en Árni Þorláksson. Jörundur biskup náði langtum meiri árangri í jarðeignasöfnun en Skálholts- biskup, og var stefnu hans haldið áfram að mestu eftir hans daga. Um miðbik 14. aldar var alþjóð- legur kirkjuréttur lögskipaður í Hólabiskupsdæmi, og virðist eftir heimildum, að hinir erlendu Hóla- biskupar hafi lítt eða ekki breytt stefnu sinni í stjórn stólsins við það. I Lönguréttarbót frá árinu 1450 bannar konungur Islendingum undir fulla landráðasök að taka við neinum biskupi, nema skipun hans væri samþykkt af konungi með opnu bréfi. Með því var biskupum skipuðum af páfa lokuð leiðin til biskupsembættis á Is- landi. Árið 1458 kusu Norðlendingar Ólaf Rögnvaldsson biskup á Hól- um. í kjörbréfi biskups segir, að leikmenn hafi verið með í ráðum eftir gömlum vana í landinu. Ólafur hlaut samþykki Kristjáns konungs 1. Konungur afsagði jafn- framt að viðurkenna enskan biskup, er hlotið hafði staðfestingu suður i Róm. Þar með var lokið áhrifum Englendinga til biskups- embætta á Islandi. Eftir 1465 völdu íslendingar alla biskupa sína fram að siðaskiptum. Á Skálholtsstól urðu þeir allir íslenskir, en á Hólastól allir norsk- ir nema Jón biskup Arason. Þess ber að geta í sambandi við þetta, að Norðmenn töldust aldrei út- lendingar á Islandi á miðöldunum. En á þessum tíma auðgaðist kirkj- an stórlega og þá áttu dómkirkj- urnar hafskip i förum til Noregs, og biskuparnir sóttust mjög eftir jarðeignum í sektarfé höfðingja. Þetta er gífurlegt atriði í kirkju- stjórn landsins. Erlendu biskuparnir sóttust eftir lausafé í sektir til að geta flutt það úr landi. Með þessari skipulagsbreytingu varð kirkjustjórn Hólabiskups- dæmis miður holl fyrir sjálfs- eignarbændur og aðra höfðingja. Ólafur Rögnvaldsson varð mikill fjársýslubiskup og kunni og skildi lög hinnar alþjóðlegu kirkju betur en nokkur fyrirrennari hans. Hann sá fljótlega þrátt fyrir mikið jarðeignasafn Jörundar biskups Þorsteinssonar og eftirmanna hans, að ýmislegt í stjórn Hólastól gat gefið meiri arð eftir alþjóðleg- um lögum kirkjunnar. Hann sneri sér fljótlega að því að framfylgja því. Á miðöldum var mikið af hálf- kirkjum um land allt, og var messað á þeim annan hvern sunnudag eða helgan dag, og til þeirra guldust prests- og kirkju- tíundir auk ljóstolls af heimajörð- inni. Til þess að bæta alkirkju sóknarinnar upp þennan tekju- missi, bar hálfkirkjubær.dum að greiða henni 5—10 hundruð í eitt skipti fyrir öll. Ólafur biskup krafðist þess, að gerð yrðu full reikningsskil fyrir allar hálfkirkj- ur eins og aðrar kirkjur, en sú venja virðist hafa verið komin á í Skálholtsbiskupsdæmi og einnig í Noregi og öðrum löndum kristn- innar. Þetta varð þung kvöð á bændum en fleira kom til. Á miðöldum hvíldi sú kvöð á alkirkjujörðum að hýsa biskup og fylgdarlið hans, þegar hann var á ferðalögum eða vísiteraði. Þegar hér var komið sögu, höfðu biskup- ar breytt þessari kvöð í skatt eða gjald og innheimtu, ef þeir notuðu sér ekki gistingu. En Ólafur biskup Rögnvaldsson fór lengra, hann krafðist þess líka af hálf- kirkjum. Ut af þessu urðu harð- vítugar deilur í Norðlendinga- fjórðungi og er af því mikil saga. Dr. Björn Þorsteinsson En fleira var í efni. í Hóla- biskupsdæmi var allmargt bænda- kirkna og hirtu bændur tíundir þeirra án þess að gera nokkur reikningsskil til stólsins og sama var að greina um ýmsa tolla, er kirkjan átti og drógust greiðslur þeirra úr hömlu. Jafnframt höfðu bændur skotið sér undan að halda presta og djákna, þar sem það var ákveðið með lögum. Hér er sjáan- legt, að í Hólabiskupsdæmi voru framkvæmdir í ýmsum atriðum í sambandi við alþjóðlegan rekstur kirkna í miður góðu lagi, og langt að baki því, er var í Skálholts- biskupsdæmi. Ólafur biskup Rögnvaldsson gaf ekkert eftir í málum Hólastóls, enda hafði hann hvorttveggja ákæruvaldið og dómsvaldið í sín- um höndum. Hann lét ganga prestadóm árin 1479 og 1481 og dæma jarðirnar er um var deilt af bændum. Fleiri mál komu upp um daga Ólafs biskups og er of langt að rekja það. 8 En þrátt fyrir góðæri og öra og hagkvæma útflutningsverslun á 15. öld, þá varð mikil fátækt í landinu. Áðalorsök hennar var hin mikla fasteignasöfnun kirkjunnar. Tíundir, það er skattar, greiddust ekki af þeim, og afleiðingin varð sú, að fátækratíundin stórlækkaði, því skattar voru aðallega eigna- skattar á miðöldum á Islandi. Hrepparnir gátu ekki lengur styrkt þurfafólk sitt, heldur varð að jafna því niður á bændur, skattbændur, og varð það þung kvöð. En þó er sennilega þyngsta kvöðin ótalin, en það var fátækra- mannaflutningurinn, sem fór úr hófi fram eftir að hér var komið sögu. Sérstaklega varð þetta þung- bært í Hólabiskupsdæmi. Árið 1477 varð eldgos í Kverk- fjöllum og barst askan um Norður- og Austurland og olli miklu tjóni. Skömmu síðar varð Kötlugos og lagði öskuna yfir Suðurland og Kjalarnesþing. Um 1480 er Dyn- skóga á Mýrdalssandi síðast getið, en þeir hafa horfið í Kötluhlaup- inu. Allt stendi til einnar áttar. Sveitarfélögin eða hrepparnir rið- uðu á barmi gjaldþrots, sökum þess að engin tíund var greidd af hinum miklu jarðeignum kirkj- unnar og konungs. Valdsmenn landsins fundu þetta og greinir svo í samþykkt er gerð var á alþingi 1489: „lúkast skuli allar tíundir af þeim jörðum sem fallið undir kóng og biskup" síðustu 20 árin, og skuli þær tíundir greiðast þaðan í frá. í lok 15. aldar geisaði hér plága er nefnd hefur verið plágan síðari. Mannfellir varð mikill, en hún komst aldrei til Vestfjarða. Þá fóru í eyði mörg fjalla og heiðakot og byggðust aldrei framar. Mannfækkun varð mikil í land- inu, þó fólksfjöldi kæmist ekki eins neðarlega og eftir svarta- dauða. í Leiðarhólmsskrá árið 1513 kvarta bændur undan því, að þeir megi ekki gera vinnukonum sínum barn, því þá taki kirkju- valdið konurnar og þeir verði vinnufólkslausir. En ástandið var misjafnt í landinu, og koma þar til fyrrgreindar ástæður. Sagnir herma, að í uppsveitum Árnes- sýslu hafi ekkert förufólk verið snemma á 16. öld. En þar var hreppafyrirkomulagið þróað. Þessi saga er öll athyglisverð, sem hér hefur verið stiklað á, og er hún snertandi félagsmálasögu landsins en fyrst og fremst þróun hrepp- anna, og hið sérstæða hlutverk þeirra í sambandi við fátækra- tíundina. 9 Það merkilegasta í íslenskri miðaldasögu dr. Björns Þorsteins- sonar eru rannsóknir hans á 14. og 15. aldar sögu íslands, sérstaklega 15. öldinni. Hver öld í Islandssögu hefur sín einkenni, sína þróun. 15. öldin er ein sérstæðasta öldin í sögu landsins og mótaði komandi tíma í sögu þjóðarinnar meira en flestar eða allar aðrar. Skal nú stuttlega að því vikið. Á 15. öld hófst tæknibylting í siglingum á úthafinu. Farmenn gátu siglt á styttri tíma milli landa og tekið örugglega þær hafnir er þeir ákváðu. Norðmenn misstu yfirráðin á norðanverðu Atlantshafi og á Dumbshafi. Englendingar urðu ráðandi á norðanverðu Atlantshafi og stór- juku flota sinn og urðu langmesta siglingaþjóð veraldarinnar. Flota- veldi þeirra varð byggt upp á Islandssiglingum og þekkingunni er þeir öðluðust í siglingum um norðurhöf. rmTttr liíliil iÍkiÍÍÉÍilllklktllÍlÉÍi liilil l<i> ■< iiil iTTTiTiílllftttllíTTTiíTrrr"

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.