Morgunblaðið - 16.03.1979, Blaðsíða 14

46
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. MARZ 1979
Erling Gardar Jónasson:
1. Inngangur
Raforkumálin eru án efa sá
málaflokkur sem hvað mest sam-
staða er um á Austurlandi.
Samstaðan mótast af reynslu
sem fengin er frá liðnum erfiðleik-
um annað hvort tilbúnum eða
óviðráðanlegum sem þurft hefur
að yfirstíga.
Umræðan um þessi mál og erfið-
leikana hefur verið löng og ströng,
enda ýmsir orðnir þreyttir af.
Á tímabilinu 1974—1977 voru
haldnar fimm stórar ráðstefnur á
vegum sveitarfélaga á Austurlandi
um orkumálin — þrjár af þeim'
voru einvörðungu um raforkumál
og á tveim öðrum voru raforku-
málin aðalefni fundanna.
Ef reynt er að draga saman
niðurstöður þessara ráðstefna,
hefur meginatriði í ályktum Aust-
firðinga verið:
1. Að auka gæði og öryggi
orkuafhendingar.
2. Að vinna markvisst að nýt-
ingu innlendrar orku til allrar
staðbundinnar orkuþarfar.
3. Að krefjast í víðtækasta
skilningi jöfnunar kjara í raforku-
viðskiptum á við aðra raforku-
notendur í landinu.
Orkumálanefnd S.S.A. var
stofnuð 1974 en á aðalfundi sam-
bandsins þá, hafði einnig verið
samþykkt viðamikil ályktun um
orkumál á grundvelli erindis
Sverris Ólafssonar yfirverkfræð-
ings Rarik og umræðna um málin,
enda orkumál aðalefni þess aðal-
fundar.
Þáverandi iðnaðarráðherra
Gunnar Thoroddsen og þingmenn
Austurlands tóku þátt í störfum
þessa aðalfundar og var orkumála-
ályktunin samþykkt samhljóða
eins og nú greinir:
1. Aðalfundurinn skorar á
iðnaðarráðuneytið og Alþingi, að
sett verði lög um virkjun Bessa-
staðaár í Fljótsdal, á komandi
þingi. Undirbúningur og fram-
kvæmd, sé miðaður við að hún taki
til starfa á árinu 1978.
2. Aðalfundurinn skorar á
iðnaðarráðuneytið að nú þegar
verði gerð 10 ára áætlun, sem
endurskoðist árlega, um orku-
vinnslu- og orkudreifingarmál á
Austurlandi. Sem grundvallar-
atriði við gerð áætlunar sé 100%
rafhitun húsnæðis á Austurlandi.
Fundurinn bendir sérstaklega á
nokkur atriði:
3. Orkuöflun. Lokið verði sem
fyrst við undirbúning og lagasmíð
vegna virkjunar Bessastaðaár í
Fljótsdal og verði sú virkjun al-
gjört forgangsverk í raforkumál-
um fjórðungsins. Jafnframt verði
áætlun gerð um miðlunarvirkjun í
Fjarðará í Seyðisfirði, Hvammsá í
Vopnafirði og Fossá í Berufirði.
Samhliðá slíkum framkvæmdum
ætti landshlutatenging að koma,
fyrst og fremst til að auka öryggið
í báðum landshlutum. Það skal
tekið fram að tengin við Norður-
land kemur þá fyrst til greina að
virkjað verði á jarðgufusvæðinu
við Námaskarð eða Kröflu, tiltölu-
lega stór virkjun, ef ofangreind
tenging er ákvörðuð sem liður í
„rafhitunarvæðingu" Austurlands.
Fundurinn skorar á fjárveitingar-
valdið að veita á hverjum tíma
nægilegt fjármagn til rannsókna á
hverra kosta sé völ í orkuöflun og
sérstaklega til rannsókna á stór-
virkjun á Austurlandi.
4. Orkudreifing. Fundurinn
skorar á yfirvöld orkumála að
tengingu Austur-Skaftafellssýslu
við samveitusvæði Austurlands
verði lokið ekki síðar en árið 1976.
Einnig verði hraðað tengingu
Vopnafjarðar og Skeggjastaða-
hrepps við samveitusvæðið. Auk
þess verði flutningsgeta aðalflutn-
ingskerfisins aukin þannig að hún
geti mætt þörfum aukinnar rafhit-
unar, og öryggið bætt með hring-
tengingum. Fundurinn átelur
harðlega þann seinagang sem hef-
ur orðið á að ljúka sveitarrafvæð-
ingu á Austurlandi og skorar á
orkuyfirvöld að hraða þeim fram-
kvæmdum sem mest.
5. Lokaorð. Þar sem fundinum
er ljóst að við óbreytt ástand muni
verða mikla/-. tfpflpnjr ár rOjTku-
vinnslu á Asturlandi á komandi
vetri vegna vöntunar á nægilegu
grunnafli í orkuverum, skorar
hann á yfirvöld orkumála að nú
þegar verði gerðar raunhæfar
aðgerðir til að koma í veg fyrir
algera stöðvun atvinnulífs og rösk-
unar á högum fólks, eins og öllum
er í fersku minni frá síðastliðnum
vetri.
Álit allsherjarnefndar 1. var
samþykkt samhljóða. „Aðalfundur
S.S.A. haldinn á Eiðum 14. og 15.
sept. 1974, samþykkir að kjósa
fjögurra manna nefnd, orkumála-
nefnd, auk þess sitji í nefndinni
Ég mun hér á eftir leitast við að
greina nánar frá þeim þrem
meginatriðum sem áður var getið,
út frá þeim umræðum sem fram
hafa farið á Austurlandi um orku-
mál síðan 1974.
Ef súlurit um orkuvinnslu sam-
veitusvæðis Austurlands frá árinu
1962 er skoðað, kemur í ljós, að það
má raunverulega nota sem línurit
um sögu atvinnuveganna yfir
sama tímabil. Eins og sjá má eru
miklar stökkbreytingar einkenn-
andi fyrstu árin, en frá 1970 er
stígandin jöfn, því þá tók að virka
samverkandi aukin raforkunotkun
iðnaðar, sjávarútvegs og rafhiti.
Upp úr 1960 tók Rarik að sér að
sinna síldariðnaði, og við sjáum á
Helstu vandamálin hafa verið,
yfirkeyrt orkuöflunarkerfi, með
miðlunarlitlar virkjanir sem
grunnafl, ásamt í sífellu vöntun á
nægilegu diselafli, gamlar veik-
byggðar háfjallalínur, ásamt veik-
byggðri og spennulágri aðalflutn-
ingslínu frá Fáskrúðsfirði til
Djúpavogs.
Með þetta í huga varð Orku-
málanefnd ljóst að eina leiðin til
að fá nálgun við þau markmið sem
sett höfðu verið af S.S.A., var að
gerð væri bæði tæknileg og fjár-
hagsleg áætlun um hvernig skyldi
ná þessum markmiðum, til minnst
tíu ára í senn, svo sem segir' í
ályktun S.S.A. frá 1974.
Með bréfi til iðnaðarráðuneytis-
Orkumál
af sjónarhóli
Austfirdinga
rafveitustjóri Austurlands, sem
verði stjórn sambandsins til ráðu-
neytis um orkumál Austurlands,
og til að vinna að auknum tengsl-
um sveitarfélaga og rafmagns-
veitu ríkisins, hvað varðar lausn
hinna ýmsu vandamála orkuiðnað-
ar Austurlands og skipulag hans“.
Tillöguna flutti Þórhallur Dan
Kristjánsson, og var hún sam-
þykkt samhljóða.
2. Orkumála-
umræðan
Á árunum 1966—1968 starfaði
raforkunefnd Norður- og Austur-
lands. Fyrir Austfirðinga, störf-
uðu Reynir Zöega, Jón Helgason,
Garðar Guðnason og Erling G.
Jónsson í nefndinni. Nefndin hafði
það meginhlutverk að skilgreina
hagkvæmasta orkuöflunarkost
fyrir Norður- og Austurland, sér-
staklega var unnið að mati á
Lagarfljótsvirkjun og Gljúfurvers-
virkjun í Laxá (Laxá 3) í ofan-
greindum tilgangi.
Vinnubrögð nefndarinnar og
niðurstöður voru á allan hátt
sýnishorn um vinnubrögð almennt
þegar rætt hefur verið um orku-
öflunarkosti á Austurlandi af jöfr-
um íslenskra orkumála. Deilt var
um, hvor kosturinn Laxá eða
Lagarfossvirkjun væri hagstæðari
fyrir Austurland. Þá var hlaupið
til undir forystu Orkustofnunar og
Laxá gerð að Gljúfurversvirkjun
eftir fjölda breytinga, með Suður-
árveitu og 50 metra stíflu, fyrst og
fremst til að ná einingarverði
niður fyrir verðið, sem raforkan
frá Lagarfossvirkjun Austfirðinga
myndi hafa kostað.
Lagarfossvirkjun á hinn bóginn
var skorin niður í þrjá áfanga og
aðeins fyrsti áfangi gekk til mats-
ins. Þegar upp var staðið, varð
einingarverð ívið lægra frá Lagar-
fossi fyrir Austfirðinga.
En hver var afleiðingin? Hana
þarf vart að kynna. Laxá var nú
orðin það stór, að enginn Aðaldæl-
ingur eða sómakærir Mývetningar
þoldu hana, og Lagarfossvirkjun
að öllu leyti gjörsamlega óhæf til
síns brúks án miðlunarmann-
virkja.
Menn reyndu svo á sig í Orku-
stofnun, að gerðar voru að
minnsta kosti átta orkuspár fyrir
Austurland út frá mismunandi
forsendum. Hvers vegna? Við
gerðum eina og afneituðum hinum.
Hvers vegna? Einfaldlega fyrir
það, að enginn hinna gerði ráð
fyrir því, að hér ætlaði fólk að búa,
sækja sjó og yrkja jörð, þrátt
fyrir, að síldin hefði kvatt að sinni,
og kannski einnig fyrir það, að þær
fólu í sér endurtekningu á hinni
frægu Grímsáryfirlýsingu, sem
fram kom, þegar Grímsárvirkjun
var í byggingu og sagði, að sú
virkjun mundi duga Austfirðing-
um um ókomna framtíð.
Við gerðum á hinn bóginn ráð
fyrir, að ýmsum grundvallaratrið-
um yrði sinnt í atvinnumálum, og
nýting innlendrar orku til upphit-
unar húsnæðis héldi innreið sína í
ríkum mæli. Orkuspá okkar stenzt
enn, þótt grundvöllur hennar hafi
af bjartsýni okkar verið óskhyggja
um sömu framfarir í þessum
landshluta sem öðrum.
Baráttan um virkjun Lagarfoss
var löng og ströng. Virkjunin kom
tíu árum of seint. Hana hefði átt
að taka í notkun á árinu 1962, en
árið 1970 hefði átt að hefjast
handa við Fjarðará, eða þá að hafa
Fljótsdalsvirkjun tilbúna til fram-
kvæmda.
Með öðrum orðum. Við erum
næsta tíu árum á eftir þörfinni í
orkuöflun og aðalorkuflutningi.
Hefði 20—30 Mw virkjun verið
tilbúin árið 1974, hefðu vaxta og
afskriftargreiðslur fyrir hana orð-
ið lítill baggi í dag, og í stað
daglegrar baráttu við lausn orku-
vinnsluvandans hefði meginvið-
fangsefnið nú verið að tengja
suður- og norðurhluta kjördæmis-
ins við vatnsorkusvæðið. Nú þegar
bygging tengilínu milli Austur- og
Norðurlands er lokið, er rétt að
geta þess að árið 1968 var í fullri
alvöru talað um 20 Mw hámarks-
flutningsgetu fyrir „hundinn" svo-
kallaða, en 100—150 Mw nú tíu
árum síöar.
Að ofangreindum ástæðum
ásamt ótryggri orkuöflun á
Austurlandi og þeirri orkukreppu
sem hófst 1973 við gífurlega verð-
hækkun á olíuvörum, var nauðsyn-
legt fyrir S.S.A. að taka virkan
þátt í orkumálaumræðunni.
Orkumálanefnd undir forystu
Reynis Zöega frá upphafi, hefur
því reynt að ræða og skilgreina
þau úrlausnar atriði sem hún eða
aðrir hafa gert tillögu um varð-
andi raforkumáiin, jafnframt haft
viðræður við þingmenn og komið á
framfæri við Rarik og iðnaðar-
ráðuneytið tillögum sínum.
Að öðru leyti hefur það verið
verkefni stjórnar S.S.A. að hafa
forystu um framkvæmdir álykt-
ana aöalfunda og ráðstefna sam-
bandsins varðandi orkumál.
súluritinu jafna stígandi í orku-
notkun allt til ársins 1966, en síðan
lækkun fram til ársins 1969, en
síldveiðar voru í hámarki árið
1966, en árið 1967 tók svo að segja
fyrir alla veiði, er líða tók á
sumarið.
Eftir sat Rarik með gífurlega
fjárfestingu í dísilvélum, sem
skyndilega urðu óþarfar. En sem
betur fer fór í hönd endurskipu-
lagning iðnaðar í sjávarútvegi og
þá þegar árið 1969 er aftur byrjuð
stígandin, sem síðan hefur varað.
Skyndilega hófust loðnuveiðar,
og síldarbræðslurnar, sem ýmsir
höfðu álitið ónýtt drasl, urðu
arðgefandi aftur, og sjálfsagt
aldrei betur en nú. Þess skal getið,
að tvær uppbyggðar verksmiðjur
árið 1967 voru hálf gefnar úr landi
vegna þess hugarfars og svartsýni,
sem greip um sig á erfiðleika-
tímanum árin 1967—1969.
Nú vantaði fleiri dísilvélar og
túrbínur til að sinna orkuþörf því
ekki datt nokkrum ráðamanna í
hug að virkja skyldi á Austur-
landi, meðan landshlutinn brauð-
fæddi þjóðina með útflutningsaf-
urðum síldaráranna.
Það er ekki fyrr en í mars 1975
sem fyrstu rafeindir frá Lagar-
fljóti gáfu birtu og yl á austfirsk-
um heimilum.
í fundargerð Orkumálanefndar
frá 17. maí 1975 kemur fram
eftirfarandi niðurstaða umræðna:
„sem grunntón í umræðu nefndar-
innar, var að tími fullkominnar
umbyltingar sé þörf á skipulag
raforkukerfisins á Austurlandi.
Tímabil ljósvæðingarinnar er
búið framundan full rafvæðing til
upphitunar húsnæðis, sem af
orkumagni er þrisvar sinnum
stærri en núverandi orkuneysla,
stóriðja í sjálfu sér.
Jafnframt er ljóst, að Austur-
land verður að iðnvæðast til að
mæta aukinni atvinnuþörf á fjöl-
breyttari sviðum, en hingað til.
Þar kemur orkan frá fallvötnum
sem grundvallaratriði".
Jafnframt þessu hafði nefndin
mjög í huga þær aðstæður sem
raforkunotendur í Austurlands-
kjördæmi höfðu búið við á árunum
1962—1967 og síðan 1970, þar á
meðal ástandið á Hornafirði 1973.
Mjög erfitt er að gera grein fyrir
ástandi og stöðu raforkumála á
samveitusvæði Austurlands frá
1970 fram á daginn í dag í fáum
orðum, en ljóst er öllum sem til
þeirra aðstæðna þekkja að gæði og
öryggi orkuafhendingar væru fyrir
neðan öll lágmörk. ,
ins 1975 gerði nefndin grein fyrir
þessu og óskaði eftir gerð slíkrar
áætlunar.
Staðan í kerfismálum Rarik á
Austurlandi 1970 þegar rafhitun
varð almennt heimiluð var sú að
samtengisvæðið náði um Fljóts-
dalshérað til Borgarfj. eystri —
Seyðisfj. — Eskifj. — Neskaup-
staðar — Reyðarfj. — Fáskrúðsfj.
— Stöðvarfj. — Breiðdalsv.
Syðst voru tvö einangruð svæði
Djúpavogur — Austur Skaftafells-
sýsla og tvö einangruð svæði nyrst
Bakkafjörður og Vopnafjörður.
Grímsárvirkjun var aðal orku-
framleiðandi á samveitusvæðinu,
megin flutningskerfið var byggt
upp á árabilinu frá 1956—1959, en
syðsti hlutinn frá Fáskrúðsf. —
Breiðdals 1965 þá sem 11 kv Tsj.
Að öðru leyti var megin flutn-
ingskerfið með 33 kV spennu —
fjarlægðir á milli aðalspennistöðv-
ar á samtengisvæðinu eru frekar
stuttar eða um 25 km. Við þetta
kerfi voru þá tengdir 10 þéttbýlis-
kjarnar með íbúatölu frá 1500 —
niður í 150 manns.
Sveitarafvæðing var þá að hefj-
ast fyrir alvöru á Austurlandi en
sáralítið af bæjum hafði þá verið
tengdir samveitu.
Framkvæmdarmagn og fjár-
magn til að mæta þeirri orkusölu-
aukningu sem átt hefur sér stað
síðan 1969 í heild hjá Rarik hefur
á allan hátt verið of lítið.
Rarik seldi í heild 90 Gwh 1969
en 1977 varð salan um 297 Gwh 3.3
földun, 230% aukning.
Á Austurlandi varð aukningin
frá 18.0 Gwh í 72.0 Gwh, 4 föld á
sama tímabili eða um 300% aukn-
ing — iðnaðarorka héfur aukist
um 175% á þessu tímabili — og
næsta öll sveitarafvæðing hefur
átt sér stað síðan 1970 — sem
skýrir að hluta meiri aukningu á
Austurlandi en á heildina.
Fram að þessu ári áætla ég að
heildarfjárfesting frá 1969 — 1978
í raforkukerfum landshlutans (á
nafnvirði) séu sem hér segir:
Virkjanir 980 millj. kr.
Diselstöðvar 450 millj. kr.
Aðal flutnk. 200 millj. kr.
Bæjarkerfi 360 millj. kr.
Sveitaveitur aukn. 100 millj. kr.
Stærri viðhaldsverk 80 millj. kr.
Aðveitustöðvar 300 millj. kr.
2.470 millj. kr.
Svo væri hægt að dunda við að
endurmeta þetta — en það geri ég
ekki nú.
En salan í krónutölu (söluskatt-
ur innifalinn) varð 1969 fyrir 44.3
millj. kr. en 1977 fyrir >{715.^3^