Morgunblaðið - 16.03.1979, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. MARZ 1979
37
Englendingar sameinuðu í sigl-
ingum sínum verslun og fiskveiðar
við Island. Þeir uppgötvuðu auð-
legð Islandsmiða, stunduðu þar
fiskveiðar og sköpuðu sér aðstöðu í
landi á Islandsströndum á nokkr-
um stöðum með samþykki og góðu
samkomulagi landsmanna. Aðal-
lega varð þetta á Snæfellsnesi, á
Suðurnesjum og í Vestmannaeyj-
um. Auðsæld Islandsmiða varð því
fyrsta skipti til mikillar auðlegðar
í landinu sjálfu, og varð þar af
leiðandi góður markaður fyrir
enskar vörur í landinu. Islensk
skreið varð til mikils arðs á
Englandi og fiskverslun Englend-
inga stórjókst á 15. öld.
Stofnun Kalmarssambandsins
varð til þess, að ísland losnaði ekki
fyrir fullt og allt úr tengslum við
Norðurlönd. Um 1420 hófu Ham-
borgarar, Danzigmenn, Hollend-
ingar og Lýbikumenn að sigla til
Islands og gerðu það um það bil
um tuttugu ár, en þessar siglingar
þeirra urðu að verulegu leyti um
England. En um miðja 15. öld sátu
Englendingar einir um fiskimið og
verslun við Islendinga.
Mörg vandamál steðjuðu að í
Englandi á 15. öld, og átti stjórnin
þar við margt að glíma og hafði
því ekki tækifæri til neinnar út-
þenslustefnu. Sökum þess fengu
Islendingar eða réttara íslenskir
höfðingjar að mata krókinn eftir
vild af skiptum við Englendinga
allt fram yfir 450. A þessum tíma
safnaðist meiri auður á hendur
einstaklinga en nokkurn tíma
hafði orðið í íslenskri sögu, bæði
fyrr og síðar.
Arið 1425 var íslenska umboðs-
stjórnin hernumin til Englands, og
eftir það var landið mjög laustengt 1
konungsstjórninni í Kaupmanna-
höfn næsta aldarfjórðunginn,
alþingi tilnefndi embættismenn,
sem jafnvel neituðu að hylla kon-
ung, samanber Teit í Bjarnarnesi.
A þessum árum hrundi
Björgvinjarvaldið á íslandi og
skreiðarverslun þess færðist alger-
lega til Norður-Noregs. Skreiðar-
verð á Islandi hæjckaði um það bil
um 70% miðað við verðlag á 14.
öld, og innflutningur til landsins
varð langtum meiri og fjölbreytt-
ari en nokkru sinni áður.
Arið 1447 lét Danakonungur
hertaka nokkur skip ensk á Eyrar-
sundi, og neyddi ensku stjórnina
til samninga. Vopnahlé var samið í
tvö ár, en meðan það stóð máttu
enskir kaupmenn ekki sigla til
Islands, Hálogalands né Finn-
merkur nema með sérstöku leyfi
konungs eða umboðsmanna hans.
Með þessu urðu alger tímamót í
verslunarsögu Islands.
10
Eftir átökin á Eyrarsundi um
miðbik 15. aldar hóf Danakonung-
ur að styrkja umboðsstjórn sína og
skattheimtu á Islandi. Hansa-
kaupmenn skákuðu Englendingum
við strendur íslands, en norsk
skreið fullnægði að mestu þörfum
þeirra. Eftir 1449 gátu enskir
' sæfarar keypt sér leyfi til íslands-
siglinga, en fáir hirtu um það.
Islandssiglingar urðu því deiluefni
milli ríkja enn um skeið, og var
sest að samningaborði árið 1465.
Samningar tókust þá á milli
Dana og Englendinga og máttu
þeir síðarnefndu sigla til Islands
og á íslandsmið með keyptu leyfi
hjá Danakonungi. En þeir máttu
ekki sigla til Hálogalands né
Finnmerkur, nema í hafvillum.
Þetta ákvæði er ábyggilega komið
í samningana vegna kröfu frá
Hansakaupmönnum, en hún fól í
sér mikilsvert atriði fyrir ísland,
því með því var viðurkennd sér-
staða þess innan norskdanska
ríkisins, og var laust undan
ainokunaraðstöðu Björgvinar-
kaupmanna.
En svo fóru leikar, að Englands-
konungur staðfesti ekki samning-
inn 1465, og greip þá Kristján
konungur 1. til þess ráðs að
afnema öll siglingarleyfi, er hann
hafði veitt enskum skipum. En
Engl^ijdingar s.igldu samt sepj,_
áður til íslands og drápu hér
hirðstjórann, Björn Þorleifsson
ríka, í Rifi árið 1467 og unnu hér
hervirki, og þar með hófst þriðja
þorskastríðið. Kristján konungur
1. lét taka sjö bresk skip á Eyrar-
sundi árið 1468 og lokaði suridinu
fyrir enskum skipum. Hansakaup-
menn drógust inn í átökin og urðu
Hamborgarar brátt afhafnasamir
við Islandssiglingar.
Afleiðingarnar af þessu stríði
urðu þær, að Islendingar fengu
aðgang að rýmri markaði en áður.
Hansakaupmenn fóru í auknum
mæli að sækja til íslands, og
Englendingar urðu að lúta því
ákvæði að kaupa leyfi af Danakon-
ungi til siglinga og verslunar við
Island. Jafnhliða þessu misstu
Englendingar eignir sínar á
Norðurlöndum og urðu ekki lengur
einráðir yfir íslenska skreiðar-
markaðinum.
Að loknu þriðja þorskastríðinu
urðu Englendingar ekki lengur
einráðir á Norður-Atlantshafinu.
Hansakaupmenn sóttu þangað líka
til fiskveiða og verslunar. En
næsti leikur til yfirráða á hafinu
varð af hendi Englendinga. I
febrúar 1484 lét Ríkharður III.
Englandskonungur vígbúa skip til
varnar enska Islandsflotanum, er
sendur var á vorvertíð á Islands-
mið. Með því hófst fjórða þorska-
stríðið.
En danska stjórnin sendi hingað
til lands Diðrik Píning, sigursælan
sjóliðsforingja, er háð hafði marga
hildi við Englendinga á Norðursjó,
og auk þess stjórnað landkönn-
unarleiðangri um Norður-Atlants-
haf. Hann vann að því, að Hansa-
kaupmenn fengu nokkrar bestu
hafnir landsins og Englendingar
urðu að láta í minni pokann. Átök
urðu nokkur við Island.
Vorið 1486 gerðu Bristolmenn
skyndiárás á Hafnarfjörð. Þar
hertóku þeir Hamborgarfar og 11
kaupmenn, sém þeir seldu í
Galway á Irlandi fyrir síld. En
samningar um íslandssiglingar
tókust árið 1490 og eru merkilegir
fyrir það, að þá er Englendingum í
fyrsta sinn svo vitað sé heimilað
lögformlega að fiska við ísland, en
með ákveðnum skilyrðum.
En íslendingum geðjaðist miður
vel að fiskveiðiheimildinni og
felldu hana niður, þegar þeir
staðfestu samning konungs á
alþingi um sumarið með svonefnd-
um Píningsdómi, því þar er hvergi
minnst á, að Englendingum sé
frjálst að fiska við Ísland. Jafn-
framt er mótmælt vetursetu út-
lendinga og að þeir taki í sína
þjónustu íslenska menn, og geri
hvorki skip né menn til sjós. Hér
var skýr og ákveðin stefna mörk-
uð, sem var enn ákveðnari í dugg-
aradómi frá árinu 1500, en þar
segir: „duggarar þeir sem með
lóðir fara og engan kaupskap
annan, sé ófriðhelgir og rétt teknir
af hverjum manni hvar sem þeir
verða teknir".
Dr. Björn Þorsteinsson kveður
15. öldina með þessum orðum:
„Síðasti fjórðungur aldarinnar
einkenndist af auknu ríkisvaldi,
hirðstjórum á herskipum og
náttúruhamförum, eldgosum og
plágum, og fyrsti fjórðungur 16.
aldar af manneklu og þar með
harðnandi keppni um vinnuafl og
andstöðu gegn umsvifum útlend-
inga við landið af því þeir stund-
uðu fiskveiðar og keyptu vinnuafl.
Á 15. öld (1431, 1480, 1490)
kvarta bændur undan vetursetu
útlendinga, sem sitji útvegsjarðir
og dragi til sín verkalýð frá
bændum. Árið 1490 áréttuðu ís-
lendingar ákvæði Jónsbókar um
búðsetumenn sem áttu hvorki kýr
né kindur og minna fé en þrjú
hundruð, og voru þessi ákvæði
áréttuð í Vestmannaeyjum 1528.
Bann við útlendri útgerð var ítrek-
að bæði í Píningsdómi, alþingis-
samningi 1527 og alþingisdómi
1531, en í kjölfar þessara sam-
þykkta var háð fimmta þorska-
stríðið og enskum bækistöðvum
eytt á íslenska meginlandinu. Eft-
ir það minnkaði enski íslandsflot-
jijn um helming."
Frá Chicago tilBlönduóss
- Halldóruhátíð á sunnudag
EFNT verður til skemmtunar
og sýningar á Blönudósi. Tón-
leikar verða klukkan tvö þar
sem syngja Kór Öldutúnskóla
og Barnakór Akraness og kl. 3
verður opnuð sýning á
íslenzkum heimilisiðnaði, þar
sem m.a. kemur tízkusýning sú
á íslenzkum módelkjólum, sem
nýlega var send til Chicago á
vegum Heimilisiðnaðarfélags-
ins og vakti þar mikla athygli.
Sýningin er haldin í tilefni af
105 ára afmæli Halldóru
Bjarnadóttur og er á vegum
Sambands austur-húnvetnskra
kvenna og Heimilisiðnaðar-
félags Islands með þátttöku
Pólarprjóns og Vistu. En
Búnaðarféleg ísiands styrkir
sýninguna. Halldóra var sem
kunnugt er fysti heimilisiðnað-
arráðunauturinn á Islandi, ferð-
aðist um landið, hélt sýningar
og var óþreytandi að veita
ráðgjöf og hvatningu.
Sýningin verður í danssalnum
í Félagsheimilinu. Gerður
Hjörleifsdóttir, framkvæmda-
stjóri Isl. heimilisiðnaðar kemur
með litla heimilisiðnaðar-
sýningu. Einnig módelkjóla þá,
sem Aðalheiður Jónsdóttir hef-
ur gert og sýndir hafa verið í
Reykjavík og í Chicago. En
Aðalheiður er fyrrverandi
nemandi í Kvennaskólanum á
Blönduósi. Sýningarstúlkur
koma úr Reykjavík og sýna
kjólana. íslenzka tískusýningin
vakti mikla ánægju í Chicago og
Prjónaður hrúðarkjóll
úr íslenzkri ull eftir
Aðalheiði Jónsdóttur.
Einn af kjólunum,
sem sýndir voru í
Chicago og nú fara til
Blönduóss.
hótelstjóri Hilton hótelsins, þar
sem hún var, lét hafa það eftir
sér, að margar tískusýningar
hefði hann séð í Grand Ballroom
í hótelinu, 'en þessi væri sú
besta. Sú sýning verður nú á
Blönduósi til heiðurs Halldóru
Bjarnadóttur. Heimilisiðnaðar-
safn og Halldórustofa verða
opin kl. 5—9. Kaffiveitingar
verða á sýningunni.
Fyrr um daginn eða kl. 2
hefjast tónleikarnir í bíósal. Þar
syngur Barnakór Akraness
undir stjórn Jóns Karls Einars-
sonar og Kór Öldutúnsskóla
undir stjórn Egils Friðleifsson-
ar. Eru tónleikarnir ókeypis
fyrir félaga Tónlistarfélags
Húnavatnssýslu.
Prjónaður íslenzkur
samkvæmiskjóll eftir
Aðalheiði Jónsdóttur
Sambandið
auglýsir:
Politex Plastmálning
Rex olfumálninQ
Uritan gólflakk
E-21 gólfhúö
Gólftex
Flögutex
Met hálfmatt lakk
Met Vélalakk
Texolin viöarolíur
Rex 9 trélfm
Rex 33 trélfm
Rex 44 dúkalfm
Rex 55 vatnshelt dúkalfm
Rex 66 flfsalím
Penslar allar stæröir
Málningarrúllur
Málningarbakkar
Munið oskalitina
SAMBANDIÐ
BYGGINGAVÖRUR
SUDdRLANDSBRAUT 32