Morgunblaðið - 28.10.1979, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 1979

K2—Fjallið grimma
í sjónvarpinu
Á dagskrá sjónvarps 28. okt.
kl. 21.50.
Fjallstindurinn K2 rís eins og
steyttur berghnefi hátt upp úr
hrikalegum firnindum norðvest-
urhluta Himalaja, þar sem heit-
ir í Karakoram og þykir illt
yfirferðar.
Hann er næsthæsti tindur
heimsins, 28.740 fet á hæð. Mt.
Everest er heldur hærri, og
munar þó aðeins 286 fetum.
K2 er eiginlega skammstöfun
fyrir „Karakoram Tindur 2“, en
þannig merktu breskir landmæl-
ingamenn hann, þegar þeir
könnuðu Indland hvað ræki-
legast árið 1856. Aðrir tindar
þar nærsveitis voru merktir á
líkan hátt, en þeir hafa fyrir
löngu hlotið venjuleg örnefni af
vörum kortagerðarfólks og fjall-
göngumanna, sem þarna eru
einlægt á sveimi í leit að hættum
og ævintýrum.
En K2 heitir ennþá K2, það
stafar frá honum tígulegri ógn
og kaldri fegurð, og við hann
loða engin venjuleg nöfn.
Það var í byrjun þessarar
aldar, sem fjallgöngumenn
reyndu í fyrsta skipti að klífa
þennan ægifagra tind, sem bar
við himin úti í snævi þöktum
auðnum Himalaja.
Foringi leiðangursins var eng-
inn annar en Aleister Crowley,
sem var illa þokkaður á Bret-
landi fyrir djöfladýrkun og
svartar messur. Hann þótti ein-
stakt varmenni og var auknefnd-
ur „The Great Beast“, eða „Voða-
skepnan", og gerði sér til dund-
urs að snúa Biblíunni upp á
andskotann.
Ekki var nú forystan gæfuleg,
í kvöld
enda hreppti leiðangurinn for-
aðsveður og lenti brátt í ófærum.
Tóku menn mjög að örmagnast
og hénuðust niður í skaflana.
En það var eins og ekkert biti
á sjálfan höfuðpaurinn, Aleister
Crowley, og honum rann í skap
að sjá þarna eymd manna sinna.
Dró hann upp skammbyssu úr
pússi sínu og kvaðst mundu
skjóta hvern þann til bana, er
ekki dragnaðist á fætur í hvelli
og héldi tafarlaust áfram för-
inni.
En veðrið versnaði stöðugt og
brátt varð Crowley að láta und-
an siga. K2 hafði orðið galdra-
manninum ofjarl.
Eftir hrakför Crowleys hefur
jafnvel harðsoðnum fjallagörp-
um staðið einhver stuggur af K2,
og ekki að ófyrirsynju. Þeir eru
orðnir margir, afreksmennirnir,
sem látið hafa líf sitt í svelluð-
um hlíðum K2, sem fjallgöngu-
menn kalla stundum sín á milli
„Fjallið grimma".
Eitt gamalt brýni, sem ekki
kallaði allt ömmu sína, kvað svo
að orði að yfir K2 grúfði svartur
vængur bölvunar og dauða, og
Júlía í
Nýja bíói
Nýja bíó hefur hafið sýningar
á bandarisku kvikmyndinni
Júlíu. Framleiðandi er Richard
Roth en leikstjóri er Fred Zonne-
mann. Kvikmyndahandritið er
eftir Alvin Sargent, byggt á sögu
eftir Lillian Hcllman. Tónlist við
myndina er eftir George Delerue.
Með eitt aðalhlutverkið fer Jane
Fonda sem hlaut Oscarsverðlaun-
in í ár fyrir leik sinn í kvikmynd-
inni „Coming Home“. Júlíu leikur
Vanessa Redgrave. Með önnur
meiriháttar hlutverk í myndinni
fara Jason Robards, Maxmilian
Schnell og Hal Holbrook.
Júlía fjallar um náið vináttu-
samband tveggja ólíkra kvenna,
Júlíu og Lillian. Myndin hefst á
því að Lillian sem er komin á efri
ár fer að rifja upp ýmsar minn-
ingar meðal annars fyrstu tilraun
sína til að verða leikritaskáld.
Vanessa Redgrave og Jane Fonda
í hlutverkum Júliu og Liilian.
Henni er þá ráðlagt að fara til
Spánar en hún neitar því og fer í
staðinn til Parísar þar sem hún
hittir æskuvinkonu sína Júlíu.
Eftir að þær stöllur hafa orðið að
þola súrt og sætt saman er Júlía
myrt af nasistum. En vinátta
Lillian og hennar hafði verið það
náin að Lillian getur ómögulega
gleymt Júlíu.
„I öllum kvikmyndum sem ég
nef leikið í hingað til hefur konum
. erið lýst sem óvinum eða keppi-
autum," sagði Jane Fonda.
Þetta er í fyrsta skipti sem ég
eík í kvikmynd sem fjallar um
njög náið, gagnkvæmt vináttu-
amband milli tveggja kvenna."
„Við munum gera raflýsingu svo ódýra
að einungis þeir ríku geti notað kertiu.
THOMAS A. EDISON, OKTOBER 1879.
„Við munum gera raflýsingu
svo hagkvæma
að einungis þeir ábyrgðarlausu
haldi áfram að brenna kerti heimsins
báða enda“
PHILIPS EINDHOVEN, HOLLANDI
f- Hinn 21. október
\ 1897, tókst
jEdison að koma
fyrir koluðum
~ bómullar-glóþræði
inni í nærri loft-
tæmdu glerhylki.
Þegar peran var
tengd við jafnstraum
lýsti hún eins og
„kvöldstjarna". Uppfinningin var skráð í
Bandaríkjunum sem einkaleyfi nr.
223.989, undir heitinu glópera.
Þótt þessi snjalli, 32 ára gamli
uppfinningamaður væri ekki
upphafsmaður raflýsingarinnar,
hafði hann unnið það snilldar-
verk að gera hana raunhæfa og
hagkvæma til almenningsnota.
Ljósbogalamparnir voru of stórir,
klossaðir og orkufrekir fyrir heimili
og skrifstofur.
Litlu ljósaperurnar hans Edisons
voru 16 „kerta" og kostuðu aðeins 40
cent stykkið. 1. september 1882
var kveikt á mörgþúsund slíkum
perum hjá fyrstu 85 rafmagns
notendunum við Peral Street
í New York.
Edison hafði kveikt hugmyndina að
rafvæðingunni, sem olli framfarastökki
alls mannkyns í iðnþróun, auknum við-
skiptum, heimilisþægindum og öryggi á
götum úti.
Aðeins 5% af orkunotkun iðnaðarþjóða er
til raflýsingar, en vegna þess hve fljótlegt
og auðvelt er að kveikja á henni og slökkva
er hún augljós vettvangur orku-
sparnaðar. I orkukreppunni á
árunum 1973 og 1974 fór hugsandi
fólk að íhuga hvaða ljós mætti
slökkva. Eftir meira en 90 ár var
heimurinn hættur að taka raflýs-
inguna sem sjálfsagðan hlut.
GUÐ SÉR FYRIR SÍNUM
Fyrstu árin eftir að Edison gerði
uppgötvun sína, höfðu menn engar
áhyggjur af orkusparnaði. Kol voru
næg og nýjar olíulindir fundust
í Pennsylvaníuríki árið 1859.
Sérfræðingarnir sögðu, að ef meiri
olíu þyrfti, þá væri bara að bora
12 mílur niður í jörðina og þá
fengist nær olía næstu milljón árin.
Guð sæi fyrir sínum.
En framleiðendur ljósaperunnar voru
ekki á sama máli. Édison-rafljósafyrir-
tækið, Peruverksmiðja Philips (sem hóf
keppnina 1891 í Eindhoven, Hollandi) og
önnur framtakssöm fyrirtæki leituð-
ust við að bæta orkunýtnina allt frá
upphafi.
Ekki gátu þó þessi fyrirtæki séð
fyrir, að orkulindir heims myndu
fara þverrandi. Þau gerðu sér aðeins
ljóst að viðskiptavinir þeirra þyrftu að
borga rafmagnsreikningana og að rekstr-
arsparnaður væri þess vegna aðalatriðið
í vaxandi samkeppni.
En hvað sem öðru líður, var aukin
nýtni nauðsynlegur hvati til framleiðslu
stærri og endingarbetri ljósapera.
BARÁTTA ALDARINNAR -
LÚMEN GEGN WATTI -
BIRTA FYRIR ORKU
Eins og lengd er mæld í
metrum, er ljósmagn mælt í
lúmenum og rafmagnsþörfin í
wöttum.
Lúmenið veitir ánægjuna, en
wattið er það sem hún kostar.
Fyrsta pera Edisons gaf ekki
nema 3 lúmen/watt og breytti
aðeins 0,56% raforkunnar í
sýnilegt ljós. Hún var snilldar-
verk, en þó ekki fullkomin.
Með tilkomu Philips-glóperunnar,
með pressuðum wolfram-glóþræði,
árið 1907, meira en tvöfaldaðist
nýtnin, í 1,28% og ljósmagnið varð
8 lúmen/watt. Dregni wolfram-
glóþráðurinn, sem kom fram árið
1909, lýsti jafnskært og jafnhag-
kvæmt, en var auk þess „óbrjótandi".
Þegar Philips fann upp á því árið 1913
að vefja wolfram-glóþráðinn í gorm og
setja argon-gas í peruna í stað þess að
lofttæma hana, jókst ljósmagnið stórlega,
eða í 12 lúmen/watt.
Árið 1933 hækkaði nýtnin enn um
20%, þegar farið var að tvívefja
glóþráðinn.
Sérstakar perur með innbyggðum
speglum veittu enn meiri birtu til
notkunar í sýningargluggum og á heim-
ilum, án nokkurs aukins rekstrar-
kostnaðar. Árið 1959 kom fram alger-
lega ný gerð smápera með glóþræði,
fyllt halogen-gasi í stað eðalgass. Þessar