Morgunblaðið - 28.10.1979, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 1979
45
kornflutningur þangaö brygðist held ég
að sé að taka fulldjúpt í árinni. Jafnhliða
synjun um kornsölu mætti setja skilyrði,
þannig að ekki yrði um afdráttarlauSa
neitun að ræða. Þá fyrst yrði hægt að
líta á þetta sem samningaviðræður og þá
fyrst fer Sovétstjórnin líka að vita hvað
klukkan slær. Það má setja það skilyrði
að þeir fækki í herjum sínum. Með þessu
móti mætti líka fá þá til að gefa
almenningi eitthvað frjálsari hendur, um
leið og þetta kæmi sjálfum ykkur að
gagni. Astæðan er einfaldlega sú, að um
leið og Sovétstjórnin finnur fyrir þrýst-
ingi á efnahagskerfið, sem má nú ekki
við miklu, þá slær hún af, að minnsta
kosti eitthvað. Það er mín skoðun, að það
sé hreint og beint fáránlegt að selja
Sovétríkjunum þennan varning án þess
að setja skilyrði og án þess að beita
þrýstingi í því skyni að bæta ástandið, til
heilla fyir alla aðila, innan Sovétríkj-
anna og utan þeirra."
Af hverju
geöveikra-
hæli?
Eftir lát Stalíns og afhjúpun á
glæpaverkum hans sá Krúsjeff
sér ekki fært að nota sömu
aðferðir og áður höfðu verið við lýði.
Hann gat ekki varpað fólki í fangelsi í
stórum stíl, því að slíkt hefði skemmt
mjög fyrir stjórninni erlendis, stofnað í
hættu viðskiptahagsmunum og komið í
veg fyrir betri samskipti. En hann gat
ekki stjórnað landinu án þess að ógna
þjóðinni, því að það er ekki hægt að
stjórna kommúnistaríki í samræmi við
kommúnískar hugsjónir án þess að ógna
alþýðunni. Þess vegna tók hann upp nýja
aðferð til að halda alþýðunni í skefjum
en hún var í því fólgin að hann tók
geðlækningar í sína þjónustu. Hugsunin,
sem að baki liggur, er ofur einföld, og á
sér rætur í kommúnískri sálarfræði.
Marxisminn kennir að félagslegar kring-
umstæður sljóvgi mannlega hugsun og
að and-sósíalísk hugsun sé útilokuð hjá
fólki, sem lifað hefur í sósíalísku þjóðfé-
lagi í sex áratugi. Samkvæmt kenning-
unni eru ekki til nema þrjár skýringar á
and-sósíalískri hugsun: Sú, að umhverfi
mannsins sé ekki sósíalískt, hann sé á
mála hjá heimsvaldasinnum, eða sú, að
maðurinn sé brjálæðingur. Þetta er sú
röksemdafærsla, sem Krúsjeff studdist
við, er hann lýsti því yfir í ræðu árið 1959
að í landinu væru ekki lengur til neinir
þjóðfélagsandstæðingar og þeir fáu, sem
enn væru á móti kerfinu, væru bara
geðsjúkir.
Þegar farið var að beita fólk þvingun-
um undir því yfirskini að um geðlækn-
ingar væri að ræða var fljótlega farið að
skipta andófsmönnum í tvo flokka geð-
sjúklinga, — annars vegar þá sem
haldnir væru stigvaxandi ofsóknar-
hyggju, en sú sjúkdómsgreining felur í
ser að einstaklingurinn telur einhverjar
hugmyndir svo yfirþyrmandi og mikil-
vægar að hann hljóti að afsala sér sínu
eigin frelsi og fjölskyldunnar, börnum
sínum og starfsframa í þeirra þágu. Við
vorum beittir þessari aðferð á sjöunda
áratugnum og okkur fannst þetta ekki
sízt erfitt viðureignar af því að nánast
var ógjörningur að svara þeim spurning-
um, sem fyrir okkur voru lagðar í þessu
sambandi. Sé maður spurður hvers vegna
maður sé á móti þjóðfélaginu, sem er
lykilspurning áður en „stigvaxandi of-
sóknarhyggja" er úrskurðuð, er ekki
hægt að svara því til að þjóðfélagið sé
algjörlega á misskilningi byggt. Það
þætti gefa ótvírætt til kynna að maður-
inn væri þrjálaður. Því síður er hægt að
fallast á að maður sjálfur hafi á röngu að
standa og að þjóðfélagið hafi rétt fyrir
sér, því að þar með er maður farinn að
afneita sínum eigin skoðunum. Vinur
minn einn hliðraði sér hjafþessu með að
vitna í Lenín. Hann hélt því fram við
læknanefndina, að skilgreining hennar á
ofsóknarhyggju stæðist ekki, því að
Lenín hefði á sínum tíma verið í
andstöðu við þjóðféiagið og sú afstaða
hefði stofnað frelsi hans og starfsframa í
hættu. Samt dytti engum í hug að halda
því fram að Lenín hefði ekki verið
fullkomlega heill á geðsmunum. Þessi
röksemdafærsla kom honum að vísu ekki
að gagni, heldur varð hún bara til þess að
í læknaskýrslunni var hann talinn þjást
af stórmennskubrjálæði, og hefði meðal
annars líkt sér við Lenín.
En á þessum tíma var misbeiting
geðlækninga í pólitískum tilgangi ekki
eins ískyggileg og erfið viðureignar og
hún er nú, því að vísindamenn telja ekki
raunverulega ástæðu til að beita þá
lyfjameðferð, sem þjást af ofsóknar-
hyggju. Skömmu eftir 1965 innleiddi
Snjesjevskí prófessor kenningu um svo-
nefnda hægfara geðklofasýki. Þessa teg-
und geðsýki telur Snjesjevskí geta hagað
sér svo að engra ytri einkenna verði vart
í allt að fjörutíu til fimmtíu ár. Hún þarf
hvorki að hafa áhrif á tilfinningasvið
sjúklingsins eða andlega skerpu og ekki
er annað að skilja en að eina fólkið, sem
raunverulega sé óhult fyrir þessum
kvilla, séu Snjesjevskí og lærisveinar
hans. Yfirvöld tóku þessa kenningu
snarlega upp á sína arma og komu henni
á framfæri og frá því á árunum upp úr
1970 hefur Snjesjevskí verið helzta
kennivald í geðlækningum í Sovétríkjun-
um. Kenningar hans hafa nú hlotið
skilyrðislausa viðurkenningu og hver
einasti geðlæknir í Sovétríkjunum hlýtur
að lúta þeim. Innilokun pólitískra fanga í
geðveikrahælum fer fram með tvennum
hætti. Annars vegar er um að ræða
sérstaka tegund geðsjúkrahúsa, sem
austantjalds eru ekki annað en venjuleg
fangelsi, girt gaddavír með rimla fyrir
gluggum. Fangarnir eru lokaðir inni
allan sólarhringinn og einasti munurinn
á slíkum geðsjúkrahúsum og venjulegum
fangelsum er sá, að verðirnir eru í
hvítum sloppum utan yfir einkennisbún-
ingunum. Forstöðumenn eru læknar,
sem jafnframt eru starfsmenn dóms-
málaráðuneytisins. Þeir eru flokkaðir
eftir mannvirðingum og starfa undir
sams konar stjórn og hermenn. Það sem
gerir vistina hvað þungbærasta er það að
skömmu eftir komuna þangað tjá lækn-
arnir mönnum, að þeir eigi þaðan ekki
afturkvæmt nema þeir lýsi því yfir að
skoðanir þeirra hingað til hafi byggzt á
röngum forsendum. Þeir segja að með
því að viðurkenna og gagnrýna mistök
sýni sjúklingurinn batamerki, og þetta sé
eina leiðin fyrir geðlæknana til að
úrskurða að um bata sé að ræða og að
hægt sé að útskrifa sjúklinginn. Þeir,
sem ekki ganga að þessu, eru látnir taka
mikið af lyfjum, auk þess sem beitt er við
þá ýmsum aðferðum, sem flestar eru
mjög sársaukafullar og jafnvel skaðleg-
ar.
Þegar ég var í slíku geðsjúkrahúsi var
einkum beitt þrenns konar meðferð.
Aminasin var gefið í sprautu og hafði
sljóvgandi og svæfandi áhrif, og hægt
var að sofa svo lengi sem lyfið var gefið.
En aukaverkanirnar voru mjög skaðleg-
ar og höfðu áhrif á ýmis innyfli, svo sem
lifrina. Súlfasín var annað lyf, sem mikið
var notað á þessum tíma, en það orsakaði
háan sótthita og ofboðslegar kvalir
skömmu eftir innspýtingu. Hér er raun-
ar um að ræða súlfúr, sem leystur er upp
í olíu. Loks var um að ræða meðferð, sem
einkum var beitt þegar þörf var talin á
alvarlegri refsingu, en hun fór þannig
fram að sjúklingurinn var vafinn inn í
votar segldúkslengjur, mjög fast, alveg
upp í handarkrika. Þegar segldúkurinn
þornaði skrapp hann saman með þeim
afleiðingum að brennandi sársauki fór
um allan líkamann, þannig að sjúkling-
urinn varð viðþolslaus af kvölum. Ætlazt
er til þess að starfsfólkið fylgist með
púlsi sjúklinga meðan á þessu stendur og
ef púlsinn er orðinn veikur á að vefja
dálítið ofan af svo sjúklingurinn geti
dregið andann, en síðan er hert á aftur.
Þess eru mörg dæmi að fólk hefur látið
lífið í þessari meðferð, — yfirleitt hefur
það kafnað af því að hjúkrunarliðið
hefur ekki brugðið nógu skjótt við eða af
því að það hefur hreinlega gleymt
sjúklingnum. Eftir að Snjesjevskí kom
til skjalanna var farið að nota fleiri lyf,
svo sem gallaperídól, sem orsakar
krampa, kippi og skjálfta, sem minnt
geta á ástand Parkinson-sjúklinga.
Aukaverkanir þessa lyfs eru skaðlegar
og notkun þess er hættuleg, auk þess sem
hún hefur í för með sér mikinn sársauka.
Þetta var sem sé það, sem átti sér stað
í hinum serstöku geðsjúkrahúsum, en þá
eru ótalin almenn geðsjúkrahús. Þau
líkjast sjúkrahúsum eins og þau gerast í
öðrum löndum, en þó er þar fólk, sem
lokað er inni af pólitískum ástæðum um
óákveðinn tíma.“
Misskiln-
ingur
Vestur-
landabúa
Beðið var um skilgreiningu á þvi
hvort Ashkenazy, Rostropovitsj
og Búkovskí teldust landráða-
menn samkvæmt sovézkum lögum.
Ennfremur var Búkovski spurður álits
á metsölubók bandariska hlaðamanns-
ins Hedrich Smith, The Russians:
„Ég býst við því að Ashkenazy sé
talinn landráðamaður samkvæmt sov-
ézkum lögum, þar sem hann hafnaði
ríkisborgararétti sínum árið 1968 í mót-
mælaskyni við innrás Sovétríkjanna í
Tékkóslóvakíu. Áður hafði hann leyfi
yfirvalda til að fara til útlanda, þar sem
hann var kvæntur íslenzkri konu, þannig
að þá hefur hann ekki verið talinn
landráðamaður. Á Rostropovitsj væri
heldur ekki hægt að líta sem landráða-
mann, því að hann strauk ekki til
Vesturlanda. Hann hafði leyfi til
tónleikaferðar, en honum dvaldist dálítið
lengur en ætlazt var til, svo að Sovét-
stjórnin svipti hann ríkisfanginu. Hann
hafnaði því sem sagt ekki sjálfur. Æðsta
ráðið svipti hann ríkisfanginu með sér-
stökum úrskurði árið 1978 og því er vart
hægt að líta á hann sem landráðamann. í
lagalegu tilliti er mál mitt vandasamast
viðfangs. Ég er enn sovézkur ríkisborg-
ari. Þeir hafa ekki svipt mig ríkisfang-
inu. Sjálfsagt af því að þeir kærðu sig
ekki um að ræða málið frekar en orðið
var og vildu ekki þurfa að nefna mig á
nafn í bráðina. í þokkabót er ég ekki
búinn að afplána dóminn, síðasta dómin-
um yfir mér hefur ekki verið fullnægt.
Lögum samkvæmt er ég enn í útlegð.
Dómurinn var kveðinn upp 1971. Ég fékk
12 ár, þar af tvö í fangelsi, fimm í
fangabúðum og fimm í útlegð. Þegar ég
var sóttur í fangaklefann árið 1976 átti
ég eftir um það bil eitt og hálft ár í
búðunum og árin fimm í útlegð. í
flugvélinni til Zúrich spurði ég fulltrúa
yfirmanna KGB, sem var látinn fylgja
mér, hvernig færi nú með dóminn, —
hvort honum hefði verið breytt eða hvort
ég hefði kannski verið náðaður. Hann
svaraði því neitandi og sagði að dómur-
inn væri enn í fullu gildi. Lagalega séð er
mál mitt nefnilega mjög flókið, til dæmis
af því að þeir tóku mig úr fangelsinu
gegn vilja mínum. Það var ekki leitað
eftir samþykki mínu. Ég var handjárn-
aður, fluttur um borð í flugvél #á
herflugvelli í grennd við Moskvu og síðan
fluttur alla leið til Zúrich. Lögum
samkvæmt var þetta glæpur. Þeir rændu
mér úr fangelsinu og fluttu mig alla leið
til Vesturlanda gagnstætt vilja mínum.
Bók Smiths er ágæt og raunsönn.
Hann bjó í Moskvu um árabil og starfaði
þar sem blaðamaður fyrir The New York
Times. Margir vina minna leiðbeindu
honum með margvíslegum hætti, þannig
að í rauninni er bókin verk margra
manna. Án slíkrar aðstoðar hefði honum
aldrei tekizt að kynnast hliðargötunum
og ýmsum þáttum daglegs lífs í Sov-
étríkjunum. Hann er nákvæmur í með-
ferð staðreynda, en nokkuð íhaldssamur
þegar hann reynir að setja Rússlandss-
öguna og núverandi ástand upp sem
hliðstæður. Það er einhver algengasta
skyssa vestrænna menntamanna, að
reyna að skýra hið ömurlega ástand í
Sovétríkjunum með því að það sé afleið-
ing af illri rússneskri þjóðarhefð. Þeir
halda því kannski ekki blákalt fram, en
stundum gefa þeir í skyn að Rússar séu
svo vont fólk að þeir hafi afflutt og
eyðilagt hina göfugu hugsjón kommún-
ismans. Þeir vita greinilega mjög lítið
um sögu þjóðarinnar. Þeir vita til dæmis
ekki að ánauð í Rússlandi var aflétt
tveimur árum áður en þrælahaldi var