Morgunblaðið - 21.12.1979, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. DESEMBER 1979
13
• •
Þorsteinn 0. Stephensen
leikari — 75 ára í dag
Hvorki verður gildi þess í tölum
talið né vegið, að Þorsteinn Ö.
Stephensen skyldi gerast leiklist-
arstjóri útvarpsins allsnemma á
ferli þess og ráða því mikla
leikhúsi áratugum saman. Ég
bendi á þrennt í því sambandi:
leikstjórnarhæfni hans, leiklist-
argáfur hans sjálfs (svo að enginn
hefur orðið annar eins útvarps-
leikari að margra dómi) og svo
íslenzkukunnáttu hans og virð-
ingu fyrir tungunni, — að
ógleymdri virðingu hans fyrir
leiklistinni.
Fyrir tilverknað hans á Ríkis-
útvarpið í fórum sínum margan
leiklistargimstein varðveittan á
segulbondum, og verður sú náma
vonandi tiltæk um raðir áratuga,
jafnvel alda.
Ég færi Þorsteini alúðarfyllstu
afmælisóskir og vona að hans
njóti enn lengi við meðal okkar,
þrátt fyir 75 árin og þaðan af
meira.
Baldur Pálmason.
I dag, föstudaginn 21. desember,
á Þorsteinn Ö. Stephensen leikari
og fyrrverandi leiklistarstjóri Út-
varpsins 75 ára afmæli. Kynni
okkar Þorsteins hófust fyrir nær
40 árum hjá Leikfélagi Reykja-
víkur. Mörg okkar í hópi leikara,
sem nú eru komin vel yfir miðjan
aldur, voru þá að stíga sin fyrstu
spor á fjölunum í gömlu Iðnó. Við
litum að sjálfsögðu upp til hinna
lífsreyndu manna, sem voru sigld-
ir og höfðu menntast í listgrein
sinni í fjarlægum löndum. Öll
ólum við þann draum í brjósti að
komast út fyrir „pollinn“ og afla
okkur frekari menntunar. En sá
draumur virtist nokkuð fjarlægur
um þær mundir, því úti í hinum
stóra heimi geisaði heimsstyrjöld
og menn virtust gera sér til
gamans að drepa hver annan.
Þorsteinn var á þessum árum í
vitund okkar yngri manna hinn
reyndi og virti leikari, sem við
tókum okkur til fyrirmyndar.
Frumraun sína á fjölunum þreytti
Þorsteinn Alþingishátíðarárið
1930. Sigldi til Kaupmannahafnar
árið 1933 og stundaði nám á
Konunglega leikskólanum þar í
borg. Kom heim að námi loknu og
byrjaði að leika hjá Leikfélagi
Reykjavíkur, og jafnframt hóf
hann störf hjá Útvarpinu. Á
næsta ári er því liðin hálf öld frá
því Þorsteinn steig sín fyrstu spor
á leiksviðinu í Iðnó. Og enn er
Þorsteinn í sviðsljósinu, meira að
segja á báðum aðalleiksviðum
höfuðborgarinnar. Hann leikur
um þessar mundir afann í „Stund-
arfriði" í Þjóðleikhúsinu, og eftir
nokkra daga verður frumsýning
hjá Leikfélagi Reykjavíkur á
„Kirsuberjagarðinum" eftir
Tsjekov, en þar fer hann með
hlutverk gamla þjónsins Firs.
Þorsteinn mun hafa starfað hjá
Útvarpinu í nær 40 ár. Fyrst sem
þulur, en jafnframt vann hann að
leiklist, bæði sem leikari og leik-
stjóri við þá stofnun. Leiklistar-
stjóri Útvarpsins var hann
skipaður árið 1946 og gegndi því
starfi til ársloka 1974. Þó segja
megi að starf Þorsteins hjá út-
varpinu mætti telja nægilegt æfi-
starf hverjum meðalmanni, þá
hefur hann komið víðar við eins og
flestum er kunnugt. Hann hefur
leikið á leiksviðum höfuðborgar-
innar flest árin og unnið þar
marga merka leiksigra og skapað
minnisverðar persónur, sem munu
lifa í vitund listelskandi leikhús-
gesta um ókomin ár.
Þorsteinn var einn þeirra fram-
sýnu áhugamanna, sem lyftu Leik-
félagi Reykjavíkur upp úr þeim
öldudal, er félagið lenti í þegar
Þjóðleikhúsið tók til starfa árið
1950. Þá voru flestir af bestu og
reyndustu leikurum L.R. ráðnir á
fastan samning hjá Þjóðleikhús-
inu. Háværar raddir heyrðust
meira að segja um það, að réttast
væri að leggja Leikfélagið niður,
en af því varð þó ekki sem betur
fór.
Þorsteinn hefur tvívegis verið
formaður Leikfélags Reykjavíkur,
árin 1949-50 og 1960-61. Þá
hefur hann jafnan verið mjög
virkur í félagsmálum leikarastétt-
arinnar. Hann stóð m.a. að stofn-
un Félags íslenskra leikara, ásamt
fleiri hugsjónamönnum, en það
var stofnað 22. sept. 1941. Var
Þorsteinn formaður þess fyrstu
fimm árin.
Fullyrða má, að Þorsteinn Ö.
Stephensen hafi manna mest mót-
að leiklistarstarfsemi útvarpsins
frá upphafi. Hlutverk hans þar
eru orðin fjölmörg. Auk þess hefur
hann stjórnað fjölda leikverka, en
þýtt önnur og búið til flutnings í
útvarpi.
Á löngum leikferli hefur hann
orðið útvarpshlustendum um land
allt minnisstæður fyrir túlkun
sína á margþættustu persónum
heimsbókmenntanna, bæði í gleði
og sorg. Engan leikara hef ég
þekkt, sem hefur náð jafn góðu
valdi á hljóðnemanum og Þor-
steinn. í öllum upptökum á list-
rænu efni er það mikil nauðsyn að
komast í náið samband við þetta
litla „apparat". Oft reynist hljóð-
neminn mörgum túlkendum erki-
óvinur, en öðrum náinn vinur.
Þorsteinn fyllir síðari hópinn,
enda hefur honum veist auðvelt að
koma þar á framfæri fíngerðustu
blæbrigðum mannlegs sálarlífs í
öllum þess margbreytileika. Marg-
ar frábærar upptökur eru til með
Þorsteini hjá útvarpinu, varð-
veittar á segulböndum og hljóm-
plötum, sem vitna um listræn
vinnubrögð agaðs og mikilhæfs
listamanns.
Þorsteinn er mikill smekk-
maður á íslenska tungu og hefur
næmt brageyra. Honum reynist
auðvelt að fella ræðu sína í
stuðlað mál þegar því er að skipta.
Á gleðistundum er jafnan ánægju-
legt að vera samvistum við Þor-
stein. Hnyttileg tilsvör hans og
safaríkur „húmör" lífga þá upp á
stemmninguna.
Þorsteinn var í hópi þeirra
gömlu starfsmanna hjá Ríkisút-
varpinu sem gerðu sér ljóst, að
nauðsyn bar til að starfsmenn þar
stofnuðu með sér félagssamtök.
Hann gekkst fyrir því ásamt
nokkrum samstarfsmönnum að
stofna Starfsmannafélag Ríkis-
útvarpsins 2. mars 1936. Hann var
fyrsti formaður þess og sat í
stjórn þess um margra ára skeið.
Fyrir hönd Starfsmannafélags
Ríkisútvarpsins sendi ég vini
mínum Þorsteini hugheilar árnað-
aróskir, bæði frá yngri og eldri
starfsmönnum útvarpsins á þess-
um merkisdegi í lífi hans. Við
væntum þess, að hann eigi ennþá
oft eftir að blanda við okkur geði
hér við Skúlagötuna og taka
hljóðnemann þeim tökum sem
honum einum er lagið.
Klemcnz Jónsson.
I leiklistarsögu okkar hafa orðið
óvenju glögg kynslóðaskipti. Alda-
mótakynslóðin er brautryðjend-
urnir, sem byrja nánast með tvær
tómar og setja leiklistinni mark
og mið. Uppúr 1920 kemur svo
næsta kynslóð, sem færir fram
kröfurnar og leggur grundvöllinn
að atvinnuleikhúsi á Islandi.
Þessi kynslóð, sem var fædd um
og upp úr aldamótum, sem steig
sín fyrstu spor á leiksviði á þriðja
áratugnum — einmitt þeim árum
sem það réðst, að byggja skyldi
fyrir Islendinga Þjóðleikhús — og
sem svo lifði það á sínum þroska-
árum að sjá drauminn um at-
vinnuleikhús rætast — þessi
kynslóð á enn nokkra ágæta full-
trúa í okkar leikhúslífi. Einn
þeirra er sú gamla kempa Þor-
steinn Ö. Stephensen, sem er
sjötíu og fimm ára í dag.
Það er gæfa íslensks leikhúss að
til starfa fyrir það hafa valist
menn með gáfur og hæfileika
Þorsteins Ö. Stephensens. Hann
lék talsvert í skóla en mun þó hafa
haft hug á háskólanámi og hóf
það, áður en hann ánetjaðist
Thaliu. Hann lék þá fyrst í
leikflokki Haralds Björnssonar á
alþingishátíðarárinu 1930, Björn
hreppsstjóra í Fjalla-Eyvindi
(hlutverk sem hann lék síðar í
tveim næstu uppfærslum, 1940 og
1950 við opnun Þjóðleikhússins).
Haraldur var þá nýkominn heim
frá leiknámi í leiklistarskóla Kgl.
leikhússins í Höfn, (ásamt Önnu
Borg fyrstur íslendinga til að
stunda eiginlegt leiknám). Ég
hygg það gefi auga leið, að þarna
var hvetjandi fordæmi enda halda
einmitt utan til slíks náms í Höfn
á næstu árum nokkrir íslenskir
leikarar, Sigrún Magnúsdóttir
fyrst, þá þau Þorsteinn Ö. Steph-
ensen og Regína Þórðardóttir og
loks Lárus Pálsson.
Þorsteinn kemur heim um mið-
bik fjórða áratugarins, og eins og
aðrir hinna „lærðu“ leikara, verð-
ur hann að sætta sig við annað
aðalstarf og hafa list sína í
hjáverkum. Hann leikur að vísu
ýmis meiri háttar hlutverk —
kannski vakti hann fyrst verulega
athygli sem Jeppi á Fjalli 1934 —
en nefna má Björn Breiðvíkinga-
kappa í Fróðá Jóhanns Frímanns,
Pál postula í Gullna hliðinu,
Zardan í Vopnum guðanna, David-
sen konsúl í Uppstigningu, Hlopov
í Eftirlitsmanninum, Voltore í
Volpone, að ógleymdum Brynjólfi
biskupi í Skálholti, því hlutverki
sem aflaði Þorsteini mestrar al-
menningshylli á þessum árum. En
hans daglega starf var að öðru
leyti í Ríkisútvarpinu, fyrst sem
þulur, síðan leiklistarráðunautur,
eins og það hét þá, og loks
leiklistarstjóri.
Þannig atvikast það, þegar ís-
lenskir leikhúsmenn sjá loks
draum sinn um atvinnuleikhús
rætast, við opnun Þjóðleikhússins
1950, að Þorsteinn er bundinn
öðru starfi, þar sem hann er
staddur í miðri uppbyggingu.
Hann verður því í hópi þeirra, sem
ákveða að halda starfinu áfram í
Iðnó og næsta áratuginn eru þeir
Þorsteinn og Brynjólfur Jóhann-
esson máttarstólpar Leikfélags
Reykjavíkur. Á þessum árum vex
list Þorsteins mjög að þrótti og
fjölbreytileik, skírist í tilfinninga-
legri reisn sinni og vitsmunalegri
dýpt og notaleg kímnigáfa lista-
mannsins verður í senn léttari og
beittari, þegar svo ber við. Frá
þessum árum eru hlutverk eins og
Róbert Belford í Marmara Kamb-
ans, dómarinn í Elsku Rut, Absa-
lon Beyer í Önnu Pétursdóttur
,(þessar sýningar skiptu sköpum
fyrir Leikfélagið), keisarinn í Pi-
pa-ki, Krans birkidómari í Ævin-
týri á gönguför, Jean Valjean í
Vesalingunum (Hugo — Gunnar
Hansen), dr. Sloper í Erfingjan-
um, þingmaðurinn í Kjarnorku og
kvenhylli, Lenni í Músum og
mönnum, Vérsjinin í Þrem systr-
um og Crocker-Harris í Brown-
ing-þýðingunni eftir Rattigan, en
fyrir það hlutverk hlaut hann
Silfurlampann, viðurkenningu
leikgagnrýnenda, sem þá var veitt.
Yngri leikhúsgestum er þessi þula
náttúrlega nöfnin ein, en eldri
leikhúsunnendum segja þau
meira: þarna er lifandi leiklistar-
saga okkar og nokkrir af tindum
hennar.
Um 1960 er Þorsteinn Ö. Steph-
ensen form. Leikfél. Reykjavíkur
eitt árið og leikur þá m.a. Bramlan
í fyrsta leikriti Jökuls Jakobsson-
ar, Pókók, hann er Edward í
gamanleiknum Sex eða sjö á móti
Regínu Þórðardóttur, sem þá kem-
ur aftur til starfa fyrir L.R. og
síðast en ekki síst gamli maðurinn
í Stólunum eftir Ionesco í samleik
við Helgu Valtýsdóttur.
Næstu árin sést Þorsteinn stop-
ulla á sviði. Hann er með í
eðlisfræðingunum, en á tvö af
sínum minnisverðustu hlutverk-
um sem Pressarinn í Dúfnaveislu
Laxness (1966) og Davíð í Sumarið
’37 eftir Jökul (1968).
I Þjóðleikhúsinu hefur Þor-
steinn Ö. leikið öðru hverju og
mest á seinni árum. Hann lék við
opnunina Arnas Arneus í íslands-
klukkunni (auk Björns hrepp-
stjóra, sem áður getur), síðan í
gamanleiknum Hve gott og fagurt.
Á sjöunda áratugnum lék Þor-
steinn með í Endaspretti Ustinovs
og Jóðlífi eftir Odd Björnsson. Frá
síðustu árum má svo minnast eins
af guðunum í Góða sálin í Sezúan
eftir Brecht, hjarðmannsins í Ödi-
púsi konungi eftir Sófokles, Abba í
Sandi eftir Agnar Þórðarson á
Litla sviðinu, að ógleymdum
gamla manninum í Stundarfriði
Guðmundar Steinssonar, sem Þor-
steinn er að leika um þessar
mundir (og búinn að vera að leika
sem næst árið).
Ur sjónvarpi má minnast Þor-
steins í hlutverki skóarans í
Romm handa Rósalind eftir Jökul
og sem annars af postulunum í
smásögu Laxness, Jón í Brauðhús-
um og í minnisverðum samleik við
annan stórleikarann af þessari
kynslóð, Val Gíslason.
Hér hefur nú ærið verið upptal-
ið. Og þó er ekki rakið það sem
hefur verið höfuðvettvangur Þor-
steins Ö. Stephensens í áratugi, en
það er Ríkisútvarpið — hljóðvarp-
ið eins og það heitir nú á döguiru
Ég hygg að á engan sé hallað, þó
að hér sé staðhæft, að útvarpsleik-
ara höfum við ekki eignast snjall-
ari en Þorstein Ö. Stephensen.
Hér stoðar lítt að telja upp
hlutverk, enda nafnaþulan orðin
nógu löng, en skemmtilegt verk-
efni verður það fyrir leikhúsfræð-
ing framtíðarinnar að gera skil
því fjölbreytta safni af fólki,
gáfuðu og heimsku, skemmtilegu
og leiðinlegu, þröngsýnu og
víðsýnu, þrjósku- og tillitsömu,
venjulegu og óvenjulegu.
Stundum hefur maður heyrt því
fleygt, að í embætti leiklistar-
stjóra hafi Þorsteinn verið væru-
kær. Ef litið er yfir viðfangsefnin
á hans tíma, leynir sér hins vegar
ekki, að þar hefur ríkt listrænn
metnaður og strangmenningarlegt
mat í verkefnavali, sem lætur
önnur sjónarmið koðna; það eru
þessar kröfur sem enn þann dag í
dag leggja grundvöll að almennri
hlustun útvarpsleikrita og al-
mennt séð, hafa stuðlað, ásamt
fleiru sem þar á einnig þátt, að
óvenjulegum leiklistaráhuga
íslendinga. Einkum hygg ég hlut-
ur Þorsteins verði drjúgur, þegar
menn fara að velta fyrir sér
hvernig við höfum kynnst og
eignast mörg meiri háttar verk
heimsbókmenntanna og hvernig
íslenskur búningur þeim var val-
inn.
Mig langar að segja hér dálitla
sögu, sem lýsir vel, hve ríkt þetta
mat og þessar kröfur eru Þorsteini
ævinlega. Ég var að koma heim
frá námi og klæjaði í lófana að
fást við verkefni leiklistarkyns.
Þorsteinn spurði, hvort ég vildi
ekki þýða eitthvað fyrir sig. Ég
svaraði því játandi og trúlega ekki
af hinni réttu auðmýkt, því ég lét
þess getið það yrði þá að vera
eitthvert bitastætt verk. „Já, viltu
ekki reyna við The Lady is not for
burning?" sagði Þorsteinn og
glotti við. Sá leikur er óþýddur
enn það ég best veit.
En þó að þessi bundinmálsleik-
ur Frys hafi aldrei komist á
pappír á íslensku, hvað þá á svið
eða í útvarp, þá ýtti Þorsteinn við
mér að íslenska Brunarústina eft-
ir Strindberg og leikstýra í út-
varpi. Það var mín fyrsta sjálf-
stæða leikstjórn og fyrir það er ég
Þorsteini að sjálfsögðu þakklátur.
En annars er svo ótrúlega margt
sem við leikhúsfólk megum vera
honum þakklát fyrir. Hér tjóir
ekki að nefna allt, en hjá því
verður ekki komist að minnast
þess, að Þorsteinn var hvata-
maður að stofnun Fél. ísl. leikara
og fyrsti formaður; menningar-
hlutverk þess félags var honum
kappsmál, svo sem vera ber í
stéttarfélagi fólks sem að málefn-
um lista vinnur.
Það er hlutskipti sumra að
verða meiri almenningseign en
aðrir menn. Einn þeirra er Þor-
steinn Ö. Stephensen. Mikilhæfum
listamönnum hlýtur það að vera
gleði að finna það, að þeir eiga
hljómgrunn með þeirri þjóð, sem
hefur fætt þá. Ékki síst þegar
þeim sjálfum er svo annt um þessa
þjóð, að það má kallast grundvöll-
ur listar þeirra. Listrænn húman-
ismi Þorsteins Ö. Stephensens
hygg ég nefnilega sé sprottinn af
þessu: elsku til þessa mannfólks
og umhyggja um velferð þess í
okkar hrjóstruga landi.
Aðdáendur Þorsteins Ö. Steph-
ensens óska honum allra heilla á
þessum tímamótum.
Sveinn Einarsson
(LjAsm. Vignir)
Þorsteinn Ö. Stephensen 1 hlutverki Arnas Arnæus í íslandsklukk-
unni eftir Halldór Laxness - á leiksviði Þjóðleikhussins.